Azərbaycan Respublikasında sülh və müharibə dövrlərində Fövqəladə hallarda əhalini mühafizənin əsas prinsipləri haqqında

4. Fövq
əladə hallarda əhalinin mühafizəsini təmin edən mülki müdafiə tədbirləri
4.1. Sülh v
ə müharibə dövrlərindəki fövqəladə hallarında əhalinin mühafizəsini təmin etmək üçün görülən mülki
müdafi
ə tədbirləri kompleksinə aşağıdakılar daxildir:
fövq
əladə hallar barədə əhalinin xəbərdar edilməsi və yaranmış vəziyyət barədə ona müntəzəm məlumat verilməsi;
ətraf mühitin, ərzaq məhsullarının, suyun radioaktiv kimyəvi və bakterioloji (bioloji) zəhərlənməsinə nəzarət
edilm
əsi;
əhalinin təhlükəsiz rayonlara və ya sahələrə köçürülməsi (çıxarılması);
müvafiq tibbi mühafiz
ə tədbirlərinin görülməsi;
əhalinin radiasiyadan və kimyəvi zəhərlənmədən mühafizəsi;
müxt
əlif fövqəladə hallarda fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə edilməsi, mühafizə rejimləri qoyulması və əhalinin
davranı
ş qaydaları barədə təkliflərin hazırlanması;
z
ədələnmə ocaqlarında xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlərin (qəza işlərinin) yerinə yetirilməsi, fövqəladə hallar
yaranmı
ş rayonlarda əhalinin həyat təminatının bərpa edilib saxlanması;
fövq
əladə hallarda mühafizə və fəaliyyət qaydalarının bütün əhaliyə öyrədilməsi.
4.2. Fövq
əladə hallar barədə əhalinin xəbərdar edilməsi və ya yaranmış şərait barədə ona müntəzəm məlumat
verilm
əsinə aşağıdakı yollarla nail olunur:
əhalini xəbərdar edən mərkəzləşdirilmiş respublika və ərazi avtomat xəbərdarlıq sistemlərini əvvəlcədən yaratmaq
v
ə daimi hazır vəziyyətdə saxlamaqla;
m
ərkəzləşdirilmiş ərazi xəbərdarlıq sistemlərini və xalq təsərrüfatı obyektlərinin məhəlli xəbərdarlıq sistemlərini
t
əşkilati-texniki cəhətdən bir-birinə qoşub əlaqələndirməklə;
ehtimal olunan f
əlakətli daşqın zonalarında, radiasiya və kimyəvi zəhərlənmə təhlükəli müəssisələr və yüksək
t
əhlükəli digər obyektlər yerləşmiş fəaliyyət göstərən məhəlli xəbərdarlıq sistemləri yaratmaq və onları təşkilati-texniki
c
əhətdən müşahidə və nəzarət sistemlərinə qoşmaqla;
ümumdövl
ət və sahə rabitə sistemlərindən, radio, televiziya verilişləri və yerli radio şəbəkəsindən, digər texniki
informasiya vasit
ələrindən mərkəzləşdirilmiş surətdə xəbərdarlıq üçün istifadə etməklə.
4.3. 
Ətraf mühitə, ərzaq məhsullarına, suya müşahidə və nəzarət aşağıdakı yollarla edilir:
sanitariya-epidemioloji stansiyaları, baytarlıq, aqrokimy
əvi və obyekt laboratoriyalarını, Dövlət Hidrometeorologiya
Komit
əsi müəssisələrini, radiasiya və kimya müşahidəsi postlarını cəlb etməklə əvvəlcədən ümumdövlət və sahə

---

mü
şahidə və laboratoriya nəzarəti şəbəkəsi yaratmaq və daim hazır vəziyyətdə saxlamaqla;
ətraf mühitin vəziyyəti barədə, eləcə də yeyinti məhsullarının və ərzaq xammalının, əlafın, suyun radioaktiv, kimyəvi
v
ə bakterioloji (bioloji) maddələrlə çirklənməsi haqqında məlumatları toplamaq, təhlil etmək və yaymaqla.
4.4. Mülki müdafi
ənin mühafizə qurğuları (sığınacaqlar, radiasiya daldalanacaqları, sadə daldalanacaqlar -
zirz
əmilər və başqa yeraltı tikililəri) respublikanın bütün əhalisinin qorunmasını təmin etməlidir.
Mühafiz
ə qurğuları fondu aşağıdakı qayda üzrə yaradılır:
şəhərlərdə və yaşayış məntəqələrində olan yeraltı qurğulardan kompleks halında istifadə etmək hesabına; burada
sosial-m
əişət, istehsal və təsərrüfat təyinatlı otaqlar, binalar, yerləşdirmək, sülh və müharibə dövrlərindəki fövqəladə
hallarda onların bir qisminin 
əhalinin mühafizəsi üçün uyğunlaşdırılması və istifadə edilməsini nəzərdə tutmaqla;
mühafiz
ə üçün yararlı yeraltı və yerüstü bina və qurğuları, dağ-mədən yerlərini, təbii kaha və mağaraları yoxlamaq və
qeyd
ə almaqla;
yaranmı
ş vəziyyəti nəzərə alaraq, zirzəmiləri və digər yeraltı tikililəri daldalanacaq kimi düzəltməklə;
xalq t
əsərrüfatı təyinatlı ayrıca yeraltı qurğular tikmək; lazım gəldikdə onları mühafizə üçün uyğunlaşdırmaqla;
t
əhlükəli dövrdə kütləvi surətdə sadə daldalanma yerləri düzəltməklə (tikməklə);
hökum
ətin qərarlarına əsasən əvvəlcədən sığınacaqlar və radiasiya daldalanacaqları tikməklə;
bütün mülki müdafi
ə mühafizə qurğularını əhalinin dərhal daldalanması üçün texniki-istismar hazırlığı halında
saxlamaqla.
Əhaliyə şəxsi və kooperativ mülkiyyət formasında mühafizə qurğuları tikmək tövsiyə edilir. Belə hallarda mülki
müdafi
ə orqanları lazımi metodiki yardım göstərir.
Mülkiyy
ət formasından asılı olmayaraq, bütün mövcud mülki müdafiə mühafizə qurğuları fondundan (sığınacaqlar
v
ə daldalanacaqlar) mülki müdafiə orqanlarının müəyyən etdiyi qaydalar üzrə təsərrüfat, məişət və mədəni məqsədlər
üçün istifad
ə edilir, onların yenidən quraşdırılmasına icazə verilmir.
4.5. T
əhlükəli rayonlardan və zonalardan (karantin zonasından başqa) əhali onun həyatı və sağlamlığı üçün qorxu
yaranan hallarda köçürülür (çıxarılır).
T
əhlükəli rayonlardan bütün əhali və ya əhalinin ayrı-ayrı qrupları (yaşına, məşğuliyyətinə görə) köçürülür.
Müharib
ə dövrü üçün səfərbərlik vərəqəsi olan şəxslər köçürülmür, onlar Azərbaycan Respublikası Səfərbərlik və
H
ərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin sərəncamına gedirlər.
 [6]
Əhali hər növ nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilməklə qısa müddətdə kütləvi şəkildə, ya da yaranmış vəziyyətdən
asılı olaraq m
ərhələ-mərhələ, həm bütün nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilməklə, həm də piyada surətdə köçürülə
bil
ər.
Köçürm
ənin səmərəliliyi üçün:
köçürülm
ə planlarını əvvəlcədən tərtib etmək;
şəhərdənkənar zonanı və məskunlaşdırma rayonlarını köçürülən əhalinin normal həyatını təmin etmək üçün
hazırlamaq;
bütün n
əqliyyat növlərini köçürmə işlərinə hazırlamaq;
köçürm
ə dövrü üçün lazımi idarəetmə strukturları və köçürmə orqanları yaratmaq;
əhali arasında ictimai asayişin və mütəşəkkilliyin təmin edilməsi üzrə tədbirlər kompleksi həyata keçirmək lazımdır.
Əhali yerləşdiriləcək rayonlar və köçürmə qaydası hərbi komandanlıq orqanları və müvafiq idarə və müəssisələrlə
razıla
şdırılır.
Köçürm
ə tədbirlərinin təşkili və yerinə yetirilməsi qaydaları fövqəladə hallarda əhalini mühafizə haqqında
Az
ərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin sərəncamı ilə müəyyən edilir.
4.6. 
Əhalinin mühafizəsi üzrə təbii tədbirlər - adamların zədələnməsinin qarşısını almaq, yaxud zədələnməni
z
əiflətmək, zərərçəkənlərə vaxtında yardım göstərmək və onları müalicə etmək, fövqəladə hallar yaranmış rayonlarda
epidemioloji t
əhlükəsizliyi təmin etmək işlərindən ibarətdir.
Bunun üçün:
sah
ə tabeliyindən asılı olmayaraq bütün mövcud tibb müəssisələrinin qüvvələrinin və vasitələrinin fəaliyyətini
planla
şdırmaq və onlardan istifadə etmək;
[7]
fövq
əladə vəziyyət yaranarkən kifayət qədər tibb müəssisələri açmaq;
tibbi profilaktika vasit
ələrindən vaxtında istifadə etmək;
ərzaq mallarına və suya nəzarət etmək;
vaxtında ixtisaslı tibb d
əstələri yaratmaq və onları fəaliyyətə hazırlamaq;
tibbi mühafiz
ə vasitələri ehtiyatları, tibbi və xüsusi avadanlıq və texniki ehtiyatları yaratmaq;
tibb i
şçiləri hazırlamaq və bütün əhaliyə tibbi sanitariya biliklərini öyrətmək lazımdır.
4.7. Bioloji yoluxma vasit
ələrindən mühafizə - yoluxma təhlükəsinin, yaxud faktının, yoluxmanın növü və miqyasının
vaxtında a
şkar edilməsindən, habelə inzibati-təsərrüfat, rejimli-məhdudlaşdırma və xüsusi tibb tədbirlərinin müəyyən
edilm
əsindən ibarətdir.
Bioloji z
ədələnmə vasitələrindən mühafizə üçün:
kollektiv v
ə fərdi mühafizə vasitələrindən vaxtında istifadə etmək;
karantin v
ə observasiya rejimləri qoymaq;
yoluxma oca
ğını zərərsizləşdirmək;
t
əcili və xüsusi (spesifik) profilaktika keçirmək;
xalq t
əsərrüfatı obyektləri, tibb müəssisələri və əhali tərəfindən epidemiya əleyhinə rejimə riayət edilməsinə nail
olmaq lazımdır.
4.8. 
Əhalinin radiasiyadan və kimyəvi zəhərlənmədən mühafizəsi - radiasiya və kimyəvi şəraiti aşkar edib
qiym
ətləndirməkdən, radiasiyadan mühafizə üzrə birtipli rejimlərin müəyyən edilməsindən, fərdi mühafizə vasitələri ilə
t
əchizat, xüsusi təmizləmə işlərinin təşkili və keçirilməsi tədbirlərindən ibarətdir.
Əhalinin radiasiyadan və kimyəvi zəhərlənmədən mühafizəsi üçün:
əvvəlcədən fərdi mühafizə vasitələri, radiasiya, kimyəvi kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət cihazları ehtiyatları yaratmaq,

---

bunları qoruyub i
şə hazır vəziyyətdə saxlamaq lazımdır. Həmin ehtiyatların həcmi və saxlanma yerləri mövcud təhlükəli
zonalara müvafiq olaraq f
ərqli surətdə müəyyən edilir. Bu zaman həmin avadanlıqla ilk növbədə - mülki müdafiə
d
əstələrinin şəxsi heyəti, zədələnmə ocaqlarında aparılan xilasetmə və təxirəsalınmaz işlərdə iştirak edən qüvvələr, habelə
radiasiya v
ə kimya təhlükəli xalq təsərrüfatı obyektlərinin işçiləri və belə obyektlərin ətrafındakı təhlükəli zonada yaşayan
əhali təmin edilir;
radioaktiv v
ə kimyəvi zəhərlənmənin miqyasını, xarakterini və nəticələrini aşkar etmək məqsədilə vaxtında kəşfiyyat
aparmaq;
dü
şmənin kütləvi qırğın vasitələri işlətdiyini, həmçinin radiasiya və kimyəvi zəhərlənmə təhlükəli xalq təsərrüfatı
obyektl
ərində qəzaları (dağıntıları) aşkar etmək, onların miqyasını və nəticələrini qiymətləndirmək üçün ən müasir
vasit
ələrdən və üsullardan istifadə etmək, o cümlədən ərazidə havadan radiasiya kəşfiyyatı aparılması üçün mülki aviasiya
t
əyyarələrini (vertolyotlarını) bu işə cəlb etmək;
h
əm müharibə, həm də sülh dövrü üçün yararlı olan vahid növlü (unifikasiya edilmiş) mühafizə vasitələri, radiasiya,
kimy
əvi kəşfiyyat və dozimetrik nəzarət cihazları və cihaz dəstləri (kompleksləri) yaratmaq;
əhaliyə müəyyən edilmiş qaydada şəxsi istifadə üçün fərdi mühafizə vasitələri və dozimetrlər almağa imkan
yaratmaq;
z
əhərlənmiş ərazidə əhalinin radiasiyadan mühafizəsi və xalq təsərrüfatı obyektlərinin fəaliyyəti üçün birtipli
rejiml
ər işləyib hazırlamaq;
kommunal-m
əişət xidməti və nəqliyyat müəssisələrini adamların sanitariya təmizlənməsi, paltarların, avadanlığın
v
ə nəqliyyatın xüsusi təmizlənməsi işlərinə əvvəlcədən uyğunlaşdırmaq;
radioaktiv v
ə kimyəvi zəhərlənmə ocaqlarını vaxtında ləğv etmək, zəhərli tullantıları bu məqsədlə ayrılmış xüsusi
yerl
ərdə basdırmaq lazımdır.
4.9. Z
ədələnmə ocaqlarında, qəza və təbii fəlakət rayonlarında xəsarət almış adamlara vaxtında yardım göstərmək
m
əqsədilə qısa müddətdə xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər təşkil edilir və yerinə yetirilir.
Bunlar a
şağıdakılardan ibarətdir:
z
ədələnmə ocaqlarında və fəlakət rayonlarında kəşfiyyat aparmaq;
z
ədələnmə ocağını məhdudlaşdırmaq;
axtarı
ş və xilasetmə kompleks tədbirləri görmək;
z
ərərçəkənlərə yardım göstərmək;
t
əhlükəli rayonlardan əhalini çıxarmaq və ya köçürmək;
karantin-observasiya t
ədbirləri, xilasetmə işləri aparılan rayonlarda ictimai asayişi təmin etmək;
z
ərər çəkmiş rayonlarda əhalinin həyatının təmin edilməsi üzrə ilkin tədbirləri həyata keçirmək;
epidemiya 
əleyhinə və sanitariya-gigiyena tədbirləri;
z
ərər çəkmiş rayonlardakı əhalinin ruhi sabitliyini təmin etmək üçün kompleks tədbirlər həyata keçirmək.
Xilasetm
ə və təxirəsalınmaz işlərin səmərəliliyi bu tədbirlərlə təmin edilir:
ixtisaslı mülki müdafi
ə qüvvələrini (qoşun hissələri, ştatda olan qəza-xilasetmə, qəza-bərpa dəstələri və
h
ərbiləşdirilməmiş dəstələr), habelə ixtisaslı sahə dəstələrini, könüllü xilasetmə qüvvələrini əvvəlcədən yaratmaq və
f
əaliyyətə hazırlamaq;
sah
ə tabeliyindən asılı olmayaraq digər qüvvələri, müəssisələri, habelə lazım gəldikdə könüllüləri xilasetmə işlərinə
c
əlb etmək;
əvvəlcədən əldə edilmiş razılaşmalar əsasında xarici ölkə mütəxəssislərini və xilasedicilərini işə cəlb etmək;
əvvəlcədən idarəetmə orqanlarını işə hazırlamaq, xüsusi fəaliyyət planlarını tərtib etmək;
xilasetm
ə işləri və digər təxirəsalınmaz işlər aparmaq üçün xüsusi texniki avadanlıq hazırlamaq və istehsal etmək;
z
ərərçəkənlərin ərzaqla, digər gündəlik tələbat əşyaları ilə təchizatını, həyati təminatını təşkil etmək;
xilasetm
ə işlərində iştirak edən adamların təhlükəsizliyi üzrə tədbirlərə ciddi riayət etmək, fəlakət zonasında əhalinin
davranı
ş rejimini müəyyənləşdirmək;
fövq
əladə halların xarakterini və miqyasını nəzərə almaqla xilasediçi qüvvə və vasitələri tədricən artırmaq;
xilasetm
ə işlərində iştirak edən qüvvələrin mühəndis, kimyəvi, tibbi, nəqliyyatla təminatını, maddi və texniki
t
əminatını müntəzəm təşkil etmək.
4.10. Mühafiz
ə üsulları və vasitələrindən istifadə etmək, yaralılara ilk yardım göstərmək, xilasetmə və digər
t
əxirəsalınmaz işlərdə fəal iştirak etmək bacarığı əhaliyə müəssisələrdə, idarə və təşkilatlarda, habelə yaşayış yerlərində
yarana bil
əcək real təhlükənin xarakterinə uyğun olaraq öyrədilir. Bu zaman əhalinin lazımi məsləhət və tövsiyələr alması
üçün h
ər cür şərait yaradılır.
Yerl
ərdə ehtimal olunan fövqəladə hallar zamanı fəaliyyət və davranış qaydaları qabaqcadan kütləvi informasiya
vasit
ələrilə, yaxud xüsusi yaddaş kitabçaları paylamaqla bütün əhalinin nəzər-diqqətinə çatdırılır.