Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Azərbaycanda milli turizm 
sektorunu inkişaf etdirmək 
və turizm ehtiyatlarından 
əhalinin sosial rifahı 
yönündə səmərəli istifadə 
etmək siyasətinin əsası,  
bütün sahələrdə olduğu 
kimi, ümummilli lider 
Heydər Əliyev tərəfindən 
qoyulmuşdur. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
140 
fəaliyyətinin əsaslarını müəyyənləşdirmiş oldu, turizm sahəsində münasibətləri 
tənzimləyərək, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən vasitələrdən biri kimi turizm 
ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması qaydalarını müəyyən etdi.
Ölkədə turizmi inkişaf etdirmək və turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə 
etmək  məqsədilə  Ümummilli  Liderin  2002-ci  il  27  avqust  tarixli  Sərəncamı 
ilə “Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair 
Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. Bu Dövlət Proqramının tələblərinə uyğun 
olaraq, turizm sahəsində beynəlxalq standartlara cavab verən mehmanxanalar 
tikilmiş, ölkəyə bir sıra aparıcı beynəlxalq investisiya şirkətləri cəlb olunmuşdur.
4.  İnkişafın  yeni  mərhələsində  milli  turizmin  inkişafı  güclü  
iqtisadi bazaya əsaslanır
İnkişafın  yeni  mərhələsində  sosial-iqtisadi  inkişafın  Azərbaycan  modeli-
nin xarakterik cəhətlərindən biri də qarşıya qoyulan məsələlərin proqramlar 
çərçivəsində mərhələlər üzrə həllinə nail olunması, ayrı-ayrı sahələrin inkişafının 
cari və uzunmüddətli proqramlarla təmin edilməsi siyasətidir. Belə proqramlar 
içərisində  regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı qəbul edilmiş proqram-
lar,  habelə  investisiya  proqramları,  məşğulluq,  təhsil,  səhiyyə,  sosial  təminat 
və s. sahəvi proqramlar insanların sosial rifah halının yüksəldilməsinə birba-
şa ünvanlanmış çox mühüm fəaliyyət kimi qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan 
Respublikasının  sosial  siyasətində  turizmin  inkişafı  xüsusi  yer  tutur.  Turizm 
bütün  formalarda,  yəni  həm  daxili,  həm  də  xarici  turizm  sahəsində  əhalinin 
rifah halının yüksəldilməsinə yönələn sosial siyasətdir. Belə ki, turizmin inkişafı 
Azərbaycanın dünyaya tanıdılması, xalqımızın milli-mədəni özünüdərki, təbii 
və mədəni resurslara düşünülmüş, sayğılı münasibəti, regionların inkişafı, yeni 
iş yerlərinin açılması, yeni gəlir sahələrinin əldə edilməsi və s. baxımından xü-
susi əhəmiyyət kəsb edir.  Turizmin inkişafı ilə əlaqədar turizm regionlarında 
infrastrukturun formalaşmasına şərait yaranır, yeni otellər, əyləncə mərkəzləri 
və s. fəaliyyətin reallaşması ilk növbədə bölgələrdə yeni iş yerlərinin açılması-
na, məşğulluq siyasətinin uğurlu həllinə zəmin yaradır. 
2004-cü ildən başlayan və artıq ikinci mərhələsi uğurla davam edən region-
ların sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramları bütövlükdə ölkəmizin qüdrətinin 
artmasına, o cümlədən Azərbaycan əhalisinin sosial rifahına yönələn və konkret 
nəticələr verən mütərəqqi milli layihələrdir. Məhz bu proqramlar çərçivəsində 
iqtisadiyyatın şaxələnməsi siyasəti təmin edilmiş, qeyri-neft sektorunun inkişafı 
regionların ictimai-sosial həyat səviyyəsini yüksəltmiş, aqrar sahə, emal sahəsi, 
turizm, sanator-kurort işi və bu kimi istiqamətlərin formalaşmasına güclü təkan 
vermişdir. Bu proqramın uğurlu icrası sahəsində ötən il qeyri-neft sektorunda 
artım tempi 10 faizdən çox olmuşdur. Artıq neçə ildir ki, Azərbaycan sosial-
iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə “aşağı gəlirli ölkələr” sırasından “orta gəlirli 
ölkələr” sırasına keçmişdir. Hədəf ondan ibarətdir ki, növbəti 10 ildə - 2013-
2023-cü illərdə Azərbaycan əhalisi yüksək gəlirli ölkəyə çevrilməlidir. Növbəti 
10 il ərzində qarşıya hədəf qoymalıyıq ki, ümumi daxili məhsul 2 dəfə artsın.  
Dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi nəticəsində turizm sektoru inten-
siv olaraq inkişaf etmişdir. Ölkədə açılan 1 milyon 300 minə yaxın iş yerinin 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
141
(həmin iş yerlərindən 900 mini  daimi iş ye-
ridir) ümumi tərkibində turizm obyektlərinin 
də əhəmiyyətli rolu vardır. Bu sahə insanla-
rın  məşğulluğunun  genişlənməsinə,  yox-
sulluğun  aşağı  salınmasına,  əhalinin  rifah 
halının  yaxşılaşdırılmasına  xidmət  edir.  Re-
gionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar 
icra edilən dövlət proqramları çərçivəsində 
ümumilikdə  turizm  sahəsində  böyük 
nailiyyətlər  əldə  edilmişdir.  Regionlarda 
çoxsaylı  turizm  mərkəzləri  yaradılmışdır. 
Xüsusilə  qeyd  edilməlidir  ki,    3-cü  dövlət 
proqramında  turizmin  inkişafı  ayrıca  ola-
raq  nəzərdə  tutulmuşdur  ki,  bu  da  turizm 
sahəsində  görülən  işlərin  yaxın  5  ildə  öz 
bəhrəsini verməsini təmin edəcəkdir.
Regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağ-
lı  uğurla  reallaşdırılan  inkişaf  strategiyası 
kimi sonuncu Dövlət Proqramı artıq özünün 
növbəti  -  üçüncü  mərhələsi  ərəfəsindədir. 
2013-2020-ci illəri əhatə edəcək bu mərhə-
lədə ölkədə turizm infrastrukturunun inkişaf 
etdirilməsi  və  turizm  xidmətlərinin  daha  da 
genişləndirilməsi, regionlarda və Bakıda yeni 
beynəlxalq  standartlara  cavab  verən  meh-
manxanaların, Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksinin istifadəyə verilməsi və tarixi 
abidələrin bərpası kimi tədbirlərin davam etdirilməsi nəticəsində turizm sekto-
runda 2013-2016-cı illər ərzində orta hesabla 21,9 faiz artım gözlənilir. 
Ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş “Azərbaycan-2020: 
gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında müəyyən edilmiş hədəflərin reallaş-
dırılması, xüsusilə də turizm sahəsini əhatə edən irimiqyaslı tədbirlərin həyata 
keçirilməsi nəticəsində regionlarımızın və kəndlərimizin tarazlı və  bununla da 
gələcəkdə Azərbaycanın davamlı inkişafı, eləcə də bölgə əhalisinin və xalqımı-
zın rifahının daha da yaxşılaşması təmin ediləcəkdir. 
 Milli turizm infrastrukturunun dünya standartlarına cavab verən modeli-
nin yaradılması, turizm xidmətlərinin beynəlxalq səviyyəyə uyğun şəkildə təşkil 
edilməsi və  milli kadr korpusunun formalaşdırılması məqsədilə dövlət baş-
çısının  ardıcıl  olaraq  verdiyi  qərar  və  sərəncamların  əhəmiyyəti  ayrıca  qeyd 
edilməlidir.  Heç  şübhəsiz,  ölkəyə  gələn  turistlərin  sayının  artırılması  üçün 
peşəkar və keyfiyyətli kadr potensialının olması olduqca önəmlidir.
  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2006-cı il 
tarixli Fərmanı ilə həmin vaxta qədər fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respub-
likasının Mədəniyyət Nazirliyi əsasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yara-
dılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 aprel 2006-cı il tarixli 393 
nömrəli Fərmanı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi haqqında Əsasnamə təsdiq 
edilmişdir [bax: 9].  
Azərbaycan Respublikasının 
sosial siyasətində turizmin 
inkişafı xüsusi yer tutur. 
Turizm bütün formalarda, 
yəni həm daxili, həm də xarici 
turizm sahəsində əhalinin 
rifah halının yüksəldilməsinə 
yönələn sosial siyasətdir. 
Belə ki, turizmin inkişafı 
Azərbaycanın dünyaya 
tanıdılması,  xalqımızın milli-
mədəni özünüdərki, təbii və 
mədəni resurslara düşünülmüş 
sayğılı münasibəti, regionların 
inkişafı, yeni iş yerlərinin 
açılması, yeni gəlir sahələrinin 
əldə edilməsi və s. baxımından 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
142 
2006-cı  ildə  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyevin  925 
saylı Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 
nəzdində Azərbaycan Turizm İnstitutu (ATİ) yaradılmışdır. Azərbaycanda turizm 
sənayesinin  inkişaf  etdirilməsi,  qonaqpərvərlik,  turizm,  səyahət  və  istirahət 
sahəsində ixtisaslı kadrlara olan ehtiyacı ödəmək üçün mütəxəssislərin hazır-
lanması və təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə yaradılan  Azərbaycan Turizm İnsti-
tutunun bazasında dövlət başçısının 22 dekabr 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə   
Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti (ATMU) yaradılmışdır [10].
Belıliklə, sərəncamda qeyd edildiyi kimi, dövlət başçısı Azərbaycan Respub-
likasında turizm, menecment və digər xidmət sahələrində müşahidə olunan 
sürətli inkişafı, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında qar-
şıya qoyulan vəzifələri, Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət 
Strategiyasını  nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının  Mədəniyyət və Tu-
rizm Nazirliyinin Turizm İnstitutunun bazasında ali təhsilin bütün pillələrində 
turizm və menecment sahələri üzrə kadr hazırlığını həyata keçirən belə bir  uni-
versitetin yaradılmasına qərar vermişdir.
Qeyd edilməlidir ki, peşəkar kadr çatışmazlığı probleminin mövcud olması 
ölkəmizin böyük perspektivlərə malik turizm sahəsinin inkişafına mane olan 
səbəblərdəndir. Azərbaycanda nəinki yüksək, həm də orta və aşağı səviyyəli 
xidmətləri təqdim etməyi bacaran personalın formalaşdırılması ehtiyacını ara-
dan qaldırmaq üçün  bu sahədə  fəaliyyət göstərən turizm şəbəkələrində  kadr 
təminatı ilə bağlı kurslar təşkil edilsə də, bu tədbirlər ölkədə bütün hotellər və 
turizm sahəsi üzrə fəaliyyət göstərən digər obyektləri qane etmək iqtidarında 
deyil. Ölkəmizdə turizm, menecment və digər xidmət sahələrində müşahidə 
edilən sürətli inkişaf turizm və menecment sahələri üzrə kadr hazırlığının daha 
yüksək səviyyədə təşkil edilməsi zərurətini yaratmışdır.
Mədəniyyət  və  Turizm  Nazirliyi  və  Azərbaycan  Turizm  İnstitutunun  birgə 
apardığı  araşdırmalar  da  onu  göstərir  ki,  2023-cü  ilə  kimi  ölkəmizin  turizm 
sahəsində  kadrlara  olan  tələbatı  tam  ödənilməyəcək.  Həmin  müddətə  kimi 
turizmin  ayrı-ayrı  sahələri  üzrə  kadra  olan  tələbatın  (sahələrdən  asılı  ola-
raq)  10-da  birinin,  yaxud  5-də  birinin  ödəniləcəyi  gözlənilir.  Kadrlara  olan 
ehtiyac  müəyyənləşdirilərkən  həm  ATİ-də,  həm  də  ölkənin  bir  sıra  ali  təhsil 
müəssisələrində, o cümlədən kolleclərdə turizm sahəsi üzrə hazırlanan kadr-
lar nəzərə alınıb. Turizm xidmətlərinin səviyyəsini yüksəltməkdən ötrü savadlı, 
peşəkar kadrlara daha çox ehtiyac var. Məhz  bu zərurəti nəzərə alaraq, kadr 
hazırlığının daha geniş miqyasda həyata keçirilməsi üçün yeni universitetin ya-
radılması qərara alınmışdır [11].  
ATİ (indiki ATMU) yarandığı ilk dövrdə 200 tələbə ilə 3 ixtisas üzrə tədrisə 
başlamışdısa, bu gün burada 11 ixtisas üzrə bakalavr təhsili, 15 ixtisas üzrə isə 
magistr təhsili verilir. Artıq universitetdə Doktorantura şöbəsi fəaliyyət göstərir 
və hər il buraya 10 nəfərdən çox doktorant və dissertant qəbul olunur. Eyni za-
manda ATMU-nun peşə məktəbi də peşə sahəsi üzrə kadr hazırlığı həyata keçirir 
[12]. 
Prezidentin 6 aprel 2010-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 
Respublikasında  2010-2014-cü  illərdə  turizmin  inkişafına  dair  Dövlət  Proq-
ramı”nda  isə  turizm  sektorunun  ölkə  iqtisadiyyatının  aparıcı  sahələrindən 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
143
birinə  çevrilməsi  üçün  əhatəli  tədbirlər  planı  öz    əksini  tapmışdır.  Prezident 
İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2011-ci il “Turizm ili” elan edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2012-ci il 29 dekabr 
tarixli  Fərmanı  ilə  təsdiq  edilmiş  “Azərbaycan  2020:  gələcəyə  baxış”  İnkişaf 
Konsepsiyasında qeyri-neft sektorunun, o cümlədən turizmin inkişafına xüsusi 
diqqət yetirilməsi əsas strateji məsələlərdən biri kimi qoyulur. Qeyd edilir ki, 
“qeyri-neft sektorunun inkişafına xidmət edən və müasir tələblərə cavab verən 
istehsal,  sosial  və  bazar  infrastrukturu  şəbəkəsi  yaradılacaq,  təsərrüfatçılığın 
və idarəçiliyin mütərəqqi formalarından istifadə genişləndiriləcəkdir. Konsep-
siya çərçivəsində turizm infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq stan-
dartlara  cavab  verən  turizm  xidmət  sahələrinin  dairəsinin  genişləndirilməsi, 
bu sahənin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və ÜDM-də xüsusi çəkisinin 
artırılması istiqamətində tədbirlər nəzərdə tutulur. Turizmin inkişaf etdirilməsi 
məqsədi  ilə  bu  sahəyə  dair  qanunvericilik  və  standartlar  təkmilləşdiriləcək, 
Xəzər  dənizinin  turizm  potensialından  tam  şəkildə  istifadə  edilməsi  üçün 
zəruri  tədbirlər  görüləcək,  bölgələrdə  turizm  fəaliyyəti  stimullaşdırılacaq, 
informasiya-təbliğat işi gücləndiriləcək, milli, tarixi-mədəni, sosial-iqtisadi və 
təbii xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla turizmin müxtəlif növləri müvafiq turizm 
marşrutları yaradılmaqla  təşviq ediləcəkdir” [13].
Qeyd edildiyi kimi, regionlarda turizmin inkişafı ölkənin iqtisadi və mədəni 
inkişafına əsaslı təsir göstərir. Bunu nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının 
Prezidenti İlham Əliyev 27 fevral 2014-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikası re-
gionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın 
təsdiq edilməsi haqqında Fərman imzalanmışdır. Fərmanda “regionların inkişa-
fının davamlılığının təmin edilməsi”, “qeyri-neft sektorunun, ...infrastrukturun 
və sosial xidmətlərin daha da yaxşılaşdırılması” qarşıya əsas məqsəd kimi qo-
yulur [14].
Bu  proqramda  regionlarda  turizmin  inkişafı  prioritet  məsələlərdən  biri 
kimi  qoyulur:  “Qeyri-neft  sektorunun  inkişafı  istiqamətində  regionlarda  tu-
rizmin inkişafı qarşıdakı illərdə prioritet olaraq qalacaq, turizm ehtiyatlarının 
genişləndirilməsi, turistlərin istirahəti, onların tələbatının ödənilməsi üçün zəruri 
olan turizm xidmətləri və digər mədəni tədbirlərin çeşidinin genişləndirilməsi 
və müasir standartlara uyğunlaşdırılması, turizm obyektlərinin tikintisi ilə bağ-
lı layihələrin icrası davam etdiriləcəkdir. Turizm sahəsinin inkişaf istiqamətləri 
aşağıdakılardan ibarətdir:
•   regionlarda  turizm  infrastrukturunun  yüksək  beynəlxalq  tələblər 
səviyyəsində qurulmasına istiqamətlənmiş məqsədyönlü layihələrin həyata 
keçirilməsi;
•   ölkənin  bütün  regionlarında  turizm  fəaliyyətinin  stimullaşdırılması  və  bu 
sahəyə investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə müasir informasiya və kom-
munikasiya texnologiyaları vasitəsilə təşviq işinin genişləndirilməsi;
•   regionlarda turizm və rekreasiya zonalarında müvafiq infrastrukturun yara-
dılması, turizmin müxtəlif növlərinin inkişaf etdirilməsi, yeni turizm marşrut-
larının yaradılması;
•   turizm sektorunda çalışan personalın peşə hazırlığı səviyyəsinin artırılması 
vasitəsilə regionlarda turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdı-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
144 
rılması istiqamətində müvafiq tədbirlərin görülməsi;
•   regionlarda müxtəlif kateqoriyalı yeni mehmanxanaların və digər yerləşdirmə 
vasitələrinin,  turizm  xidməti  obyektlərinin  yaradılmasının  dəstəklənməsi” 
[14].
 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Fərmanının tələbinə uyğun 
olaraq “Turizm və rekreasiya zonalarının nümunəvi Əsasnaməsi” hazırlanmışdır.
Turizmin inkişafının Azərbaycan modeli açıq iqtisadi şərait, ixracyönlü is-
tehsal və stimullaşdıran sahələrin artması yolu ilə baş verməlidir ki, bu da öz 
növbəsində turizmin inkişafında yeni xüsusiyyətlər yaradır. Bu gün respubli-
kadan  ixrac  olunan  məhsulların  çox  hissəsini  -  70%-ə  qədərini  neft  və  neft 
məhsulları təşkil edir. Bu isə neft sahəsinə gətirilən məhsullara nisbətən xeyli 
azlıq təşkil edir.
Statistik  məlumatlara  görə,  2014-cü  ildə  dünya  turizim  bazarında  tu-
rist  səfərlərinin  sayında  azalma  müşahidə  edilmişdir.  Bizim  ölkəyə  gəldikdə 
isə  vəziyyət  ürəkaçan olmuşdur.  Belə  ki,  ötən  il  Azərbaycana  2,5  milyon  tu-
rist  gəlmişdir.  Birinci  Avropa  Oyunlarının  Bakıda  keçirilməsini  nəzərə  alsaq, 
bu  il  Azərbaycana  əcnəbilərin  gəlişində  böyük  artımın  olacağı  gözlənilir.  III 
Beynəlxalq “Caspian Energy Forum-2015”də çıxışı zamanı AR Mədəniyyət və 
turizm naziri Ə.Qarayev bu barədə qeyd etmişdir: “2014-cü ildə Azərbaycana 3 
milyona yaxın turist gəlib. Bu gün ölkəyə ayaq basan hər bir turist orta hesabla 
700 dollar pul xərcləyir. Bu baxımdan turistlərin sayını 2 dəfə artırmalıyıq. Yaxın 
5 ildə Azərbaycana gələn turistlərin sayını 4,5-5 milyon nəfərə çatdırmaq qar-
şıya hədəf kimi qoyulmuşdur. Bunun üçün normal infrastruktur yaradılacaqdır” 
[15].
2015-ci idə birinci Avropa Oyunları kimi beynəlxalq tədbirin dünya üzrə ilk 
dəfə olaraq Azərbaycanda keçirilməsini və tədbirə olan marağı nəzərə alsaq, 
turizm sahəsində dönüşə bərabər yüksəliş gözlənilir. 
5.  Turizmin sosial rifah fenomeni kimi mahiyyəti
 
Turizm sahəsinin qloballaşması prosesi və sürətli inkişafı, onun dünya iqti-
sadiyyatının zəruri sahələrindən birinə çevrilməsi turizmin sosial və sosial qlo-
bal funksiyasının təhlilini tələb edir [8, s.57-63]. Turizmin inteqrativ funksiyası 
1996-cı ildə qəbul edilmiş “Turizmə insanpərvər və sosial baxış” adlı Monreal 
bəyannaməsinin “Sosial turizm ayrı-seçkiliyə qarşı və inteqrasiya problemi ilə 
bağlı  ali  idealdır”  adlı  birinci  fəslində    müəyyənləşdirilir  [16].  Turizmin  sosi-
al funksiyası sosial subyektlərin, o cümlədən sosiumların qlobal məkanda ra-
zılaşdırılmış  qarşılıqlı  fəaliyyətinin  genişləndirilməsini  nəzərdə  tutur.  Turistlər 
sosiumun,  sosial  etnik  birliklərin  üzvləri  ilə  ünsiyyətə  daxil  olurlar,  müxtəlif 
sosiumların  üzvlərinin  qarşılıqlı  intensiv  fəaliyyəti  və  ünsiyyəti  fərdlərin  və 
sosial qrupların dəyələr sisteminin qarşılıqlı təsirini sürətləndirir, onların qar-
şılıqlı  anlaşmasını  asanlaşdırır,  həyatlarında  ümumi  tərəflərin,  motivlərin  və 
dəyərlərin yaranmasına səbəb olur, ictimai həyatın müxtəlif sahələrində onların 
fəaliyyətini əlaqələndirir [8]. 
Turizmin  sosial  xüsusiyyətlərindən  biri  işsizlik  probleminin  həllinə  təsiri 
ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  inkişaf  etmiş  ölkələrdən  olan  insanların  səyahəti  böyük 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
145
məbləğdə pul sərfinə başa gəlir və az inkişaf edən ölkələrdə turizmin inkişa-
fına, yeni iş yerlərinin açılmasına, bu ölkələrdə qarışıq sahələrin yaranmasına 
və  iqtisadiyyatların  yaxınlaşmasına  səbəb  olur.  Turizm  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar 
olaraq bir çox ölkələrdə təbiətin qorunmasına və mədəniyyətin inkişafına, ta-
rixi abidələrin və ənənələrin qorunmasına böyük sərmayələr qoyulur. Beləliklə, 
böyük insan qruplarının yeni sosial mədəni məkanda yerdəyişməsi nəticəsində 
müasir cəmiyyətin mahiyyəti transformasiyaya uğrayır .
Turizmin sosial səmərəliliyi əhalinin asudə vaxtının rasionallaşdırılmasında, 
mənəvi və fiziki bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində ifadə olunur. Sosial turizm 
insanın istirahət və azad hərəkət etməsi, sağlamlığının qorunması, aztəminatlı 
əhalinin fiziki və mənəvi reabilitasiyası hüquqlarının təmin edilməsinə yönəlir. 
Sosial  turizm  həm  də  cəmiyyətin  müxtəlif  təminatlı  təbəqələri  arasındakı 
ziddiyyətlərin yumşaldılmasına yönəlir, dövlətin sosial və siyasi sabitliyini təmin 
edir.    Sosial  turizm  ölkənin,  regionun  sosial-iqtisadi  vəziyyətinə  əhəmiyyətli 
təsir edir. Ölkə daxilində sosial məhsulun istifadəsi, pul mübadiləsi baş verir 
ki, bu da vergi bazasının genişlənməsinə və yerli mal istehsalına tələbatın art-
masına, xidmət sahəsinin inkişafına şərait yaradır. Sosial turizmin inkişafı kiçik 
şəhərlərin dirçəlişinə kömək edir, yeni iş yerlərinin açılmasına və saxlanılma-
sına, məşğulluq məsələsinə təsir edir. Sosial turizm faktiki olaraq cəmiyyətin 
birləşməsinə, onun davamlı inkişafına şərait yaradır. 
Müasir dövrdə turizm bütöv sənaye və ərazi kompleksi kimi formalaşır. Bu 
sahəyə  insanların  istirahəti  ilə  bağlı  olan  sənaye,  nəqliyyat  və  digər  sahələrin 
qarşılıqlı əlaqəsi, turist xidmətinin təşkili və idarəçiliyi məqsədi ilə formalaşmış 
müəssisə, təşkilat və orqanlar daxildir. Turizm sənayesi və kompleksinə ərazinin 
əhatəsində və ona yaxın sahələrdə artıq formalaşmış mehmanxana kompleksləri, 
yeməkxanalar,  ekskursiya  şirkətləri,  nəqliyyat  müəssisələri  və  sosial-mədəni 
sahələr daxildir [17, s.9].
Dövlət  turizmin  inkişafı  ilə  məşğul  olan  sahibkarlara,  hüquqi  və  fiziki 
şəxslərə yardım və bir sıra iqtisadi-təşkilati mexanizmlərlə təsir etməklə həmin 
regionun turizm dövriyyəsinin artmasına səbəb olur. O cümlədən, bazarların 
kəsişməsi, ümumi əmtəə və xidmət tələb və təklifinin formalaşmasında turizm 
dövriyyəsinin rolu və xüsusi çəkisi qiymətləndirilir. Turizmin inkişafının iqtisadi 
artımla yaxınlığı respublika daxilində əhalinin digər tələbatlarının ödənilməsi 
və turist məqsədi ilə yerdəyişmənin həyat tərzinə çevrilməsi meyilləri ilə bağ-
lıdır. Hər bir fəaliyyət sahəsinin turist infrastrukturuna çevrilməsi bu sahənin 
kompleks inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.
Turizmin inkişafının hər bir ölkədə əsasını iqtisadi potensial və onun iqti-
sadi-sosial aspektdən səmərəliliyi təşkil edir. O cümlədən, iqtisadi artım və re-
sursların potensialı və onların turizm dövriyyəsinə cəlb edilməsi imkanları iqti-
sadi əsas yaradır. Turizm bazarı təkcə daxili tələbat deyil, həm də xarici ölkələrin 
kapital  axınına  səbəb  olduğu  üçün  onun  genişləndirilməsi  təbii-coğrafi  və 
həmçinin iqtisadiyyatın struktur dəyişmələri ilə əlaqəlidir. Belə ki, təbii-coğrafi 
mühit,  əhalinin  məşğulluğunun  yüksəldilməsi  məqsədi,  həmçinin  investisiya 
ayırmaları üçün dövlət və xüsusi vəsaitlərin istifadəsinin turizm bazarına cəlb 
edilməsi yolları iqtisadi stimulları və idarəetmə üsullarını təkmilləşdirir.  
Turizmin sistem kimi təhlili baxımından onun mövcud vəziyyəti respublika-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
146 
ya gələn və gedən turistlərin sayı, respublika əhalisinin yerli turist xidmətindən 
müxtəlif formada istifadəsi, turist infrastrukturunu yaradan obyektlərin sayı və 
həmçinin onların keyfiyyəti ilə ölçülür. Həmçinin turist obyektlərinin planlaşma-
sı, turist tələbatının xarakteri, marketinq strukturu və standartlara uyğun xidmət 
sferası ilə ölçülür. Turizmin marketinq xidməti, ayrı-ayrı sahələrin göstəriciləri 
ilə  tarazlı  inkişaf  meyillərinə  malikdir.  Belə  ki,  hər  hansı  struktur  dəyişmələri 
turizmin marketinq strukturu və maddi-texniki bazasının inkişafında öz əksini 
tapır.  Turizmin  inkişafı  makrosəviyyədə  iqtisadi  artımın  və  həmçinin  ümumi 
daxili məhsulun bölgüsü və yenidən bölgüsünün tərkib hissəsi kimi müxtəlif 
ölkələrdə özünün qanunauyğunluqları ilə seçilir. Azərbaycanda turizmin poten-
sial göstəricisi, onun əhalisinin sayı, əhalisinin turist xidmətindən istifadə etmək 
qabiliyyətinə malik olan kontingentlərinin sayı, həmçinin turizmin maddi-tex-
niki bazasını təşkil etmək üçün maliyyə resurslarının miqdarı ilə müəyyənləşə 
bilir.  Təbii  ki,  potensial  imkanlar  həmin  imkanların  turizm  dövriyyəsinə  cəlb 
edilməsi  ehtimalından,  konkret  proqramlar  və  iqtisadi  təşkilati  tədbirlərin 
məcmusu  ilə  müəyyənləşir.  Bütövlükdə  turizmin  mövcud  vəziyyəti  ilə  onun 
perspektivi arasında müəyyən ətalət və variant olsa da, islahatlar şəraitində və 
gəlirlərinin perspektiv artım sürətinə malik olan Azərbaycanda bu transforma-
siya keyfiyyətli və çox güclü olmalıdır. 
  Turizmin  təşkili  üçün  mövcud  olan  resurslar  bunlardır:  a)  turist  qəbul 
edən ölkənin təbii xüsusiyyətləri (coğrafi vəziyyəti, iqlim xüsusiyyətləri, ərazi 
quruluşu,  bitki  örtüyü  və  heyvanlar  aləmi);  b)  ölkənin  sosial-mədəni  mühiti 
(mədəniyyəti, adət-ənənələri, dünyəvi və dini quruluşu, qonaqpərvərliyi, milli 
mentaliteti); c) turizm infrastrukturu. 
Son  illər  Azərbaycanda  iqtisadi  sabitlik  qorunub  saxlanılmış,  qeyri-neft 
sektorunun  və  regionların  inkişafı  daha  da  sürətlənmiş,  valyuta  ehtiyatla-
rının  səmərəli  idarə  edilməsi  təmin  olunmuş,  sahibkarlığa  dövlət  dəstəyi 
gücləndirilmiş, özəl bölmənin inkişafı üçün azad rəqabət və münbit investisiya 
mühiti  yaradılmış,  əhalinin  sosial  rifahı  daha  da  yaxşılaşmışdır.  Əgər  əvvəlki 
illərdə iqtisadi artım əsasən neft sektorunun hesabına baş verirdisə, 2011-ci 
ildən başlayaraq bu tendensiya dəyişməyə başlamışdır. 2012-ci ildə ümumi da-
xili məhsulun artımı tamamilə qeyri-neft sektorunun hesabına formalaşmış və 
2,2 faiz olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-neft sektoru üzrə artımın 9,7 
faiz təşkil etməsi 2012-ci ilin mühüm iqtisadi uğuru kimi dəyərləndirilə bilər. 
Artıq ümumi daxili məhsulda qeyri-neft sektoru neft sektorunu üstələmiş və 
ÜDM-də payı artaraq 52,7 faizə çatmışdır [18].
Qeyd edək ki, xüsusilə informasiya texnologiyaları və turizm kimi Azərbaycan 
üçün qeyri-ənənəvi olan sahələrdən gələn gəlirin ÜDM-də xüsusi çəkisinin art-
ması olduqca diqqətəlayiqdir. İnformasiya texnologiyalarının inkişafı və tətbiqi 
dairəsinin genişlənməsi elektron xidmətlərin göstərilməsini, elektron ticarətin 
və  elektron  ödəmələrin  genişlənməsini  təmin  edirsə,  turizm  həm  əhalinin 
həyat  səviyyəsinin  yaxşılaşdırılmasında  və  məşğulluğunun  artmasında,  həm 
də  turizm  bölgələrinin  inkişafında  və  infrastrukturun  yenilənməsində  özünü 
göstərir. Neft strategiyasının reallaşmasının ilk dövrlərində dövlət büdcəsinin 
və bütövlükdə  iqtisadiyyatın neft gəlirlərindən asılılığı kimi narahatlıq artıq öz 
əhəmiyyətini itirməkdədir.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL