Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 1 STRATEJİ TƏHLİL Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal Say 1 (12) • 2015 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 2 Mərkəzin qeydiyyat sayı: 1107-Q19-2445 Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Jurnalın qeydiyyat sayı: 3236 Tiraj: 500 Sifariş: 117 ISSN: 2078-8037 Elmi redaktor: Tahirə ALLAHYAROVA fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Redaktor: Aqşin MƏMMƏDOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Dizayner: İntiqam MƏHƏMMƏDLİ NƏŞRİYYAT: CBS PP MMC STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİNİN NƏŞRİ Redaksiyanın ünvanı: Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Azərbaycan, Bakı şəhəri, AZ 1005 | M. İbrahimov küçəsi 8 | Tel.: (+99412) 596 82 36 Faks: (+99412) 437 34 58 | E-poçt: strateji_tehlil@sam.gov.az | Veb ünvan: www.stj.sam.az © Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2015 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 3 Redaksiya Heyəti Redaksiya Heyətinin sədri: RAMİZ MEHDİYEV AMEA-nın akademiki Redaksiya Heyətinin üzvləri: URXAN ƏLƏKBƏROV AMEA-nın akademiki ZİYAD SƏMƏDZADƏ AMEA-nın akademiki BƏXTİYAR ƏLİYEV AMEA-nın müxbir üzvü ƏLİ HƏSƏNOV tarix üzrə elmlər doktoru, professor RƏBİYYƏT ASLANOVA fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor SƏMƏD SEYİDOV psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor NOVRUZ MƏMMƏDOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru HİCRAN HÜSEYNOVA siyasi elmlər doktoru, professor MUSA QASIMLI tarix üzrə elmlər doktoru, professor FƏRHAD MƏMMƏDOV fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru ZİYAFƏT ƏSGƏROV hüquq üzrə fəlsəfə doktoru RASİM MUSABƏYOV fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru GÜLŞƏN PAŞAYEVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru STRATEJİ TƏHLİL STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 4 MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ Musa QASIMLI Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və fəaliyyətləri (1914-cü il avqust – 1915-ci il aprel) Aydın MİRZƏZADƏ Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsinə Ermənistanla münaqişənin təsiri Gülşən PAŞAYEVA Azərbaycanda beynəlxalq dillərin işlədilməsi ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ “ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ” KONTEKSTİNDƏ Lətifə ƏLİYEVA Ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalmış Azərbaycan qadınları (1918-1920-ci illər) Füzuli İBRAHİMZADƏ Behbud Şahtaxtinski və “erməni məsələsi” Ziyad ƏMRAHOV Osmanlı dövlətinin 24 aprel 1915-ci il tarixli “Təhcir qanunu”nun tarixi və siyasi aspektləri Esmira ORUCOVA Xocalı soyqırımı: əsir, girov, itkin problemi 9 33 43 59 71 79 89 MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 5 105 123 135 151 165 179 191 205 XARİCİ SİYASƏT VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN APARICI MEYİLLƏRİ Nurlan ƏLİYEV Qara dəniz regionu: müasir geosiyasi vəziyyət MÜASİR DÖVLƏT QURUCULUĞU Səadət MƏMMƏDOVA Dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilməsində sosial institutların rolu Anar FƏRMAYILOV Turizmin inkişafı Azərbaycan xalqının sosial rifahının yüksəlməsi aspektində Vüqar RƏHİMZADƏ KİV-in fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinə nəzəri-politoloji baxış XARİCİ SİYASƏT VƏ DİPLOMATİYA TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ Tahir CƏFİYEV XV – XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri tarixindən Mübariz AĞALAROV XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqələrə dair Ramil AĞAYEV Azərbaycan türkləri haqqında məlumatlar Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş yazılı mənbələrdə AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ HÜQUQ VƏ QANUNVERİCİLİK SİSTEMİ Nəsir HÜSEYNOV Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sistemi MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 6 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 7 MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 8 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 9 Açar sözlər: Birinci Dünya müharibəsi, Çar Rusiyası, Osmanlı imperiyası, erməni silahlı dəstələri, daşnaklar, muxtariyyət, qaçqınlar Key words: The First World War, Tsarist Russia, Ottoman Empire, the Armenian armed groups, the Dashnaks, autonomy, refugees Ключевые слова: Первая мировая война, царская Россия, Осман- ская империя, армянские вооруженные группы, дашнаки, автономия, беженцы Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və fəaliyyətləri (1914-cü il avqust - 1915-ci il aprel) Musa QASIMLI millət vəkili, AMEA Dünya Siyasəti İnstitutunun direktoru, professor musa.qasimli@yahoo.com STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 10 Dünya müharibəsinin başlanması 1914-cü il iyulun 28-də Birinci Dünya müharibəsi, o dövrdə deyildiyi kimi, “Böyük müharibə” başladı. Almaniya avqustun 1-də Rusiyaya müharibə elan etdi. Az sonra Fransa və İngiltərə də müharibəyə qatıldılar. Bir-birinə qarşı döyüşən bloklara daxil olan ölkələrin müharibədə kon- kret məqsədləri var idi. Bu, dünyanı yenidən bölmək, ucuz xammal mənbələri və əlverişli satış bazarları uğrunda aparılan ədalətsiz, işğalçı və imperialist müharibə idi. Daşnakların və kilsənin fəallaşması. Müharibəyə qatılmamış- dan əvvəl Osmanlı dövlətinə qarşı silahlı dəstələrin hazırlan- ması planları Dünyanın böyük dövlətlərindən biri olan Osmanlı bu zaman hələ müharibəyə qatılmamışdı. Bununla belə, həm Osmanlı, həm də Rusiya ərazisində yaşayan erməni təşkilatlarının türk düşmənçiliyinin həddi-hüdudu yox idi. Onlar qırğınlar törətməyə hazır idilər. Bunun üçün məqam gözləyirdilər. Daşnakların niyyətləri ilə bağlı olaraq Qafqaz canişininin mülki işlər üzrə köməkçisi N.Peterson 1914- cü il 9 avqust tarixli 1457 №-li tamamilə məxfi məktubunda Bakı qubernatoru V.V.Alışevskiyə yazırdı: “Ermənilər türk-erməni məsələsini növbəyə qoymaq üçün imkan qazanmaq istəyirlər” [1, s. 162-163]. Dünya müharibəsi başlayan kimi “Daşnaksütyun” imperator II Nikolaya aşa- ğıdakı məzmunda bir müraciət etdi: “Bizim əziz vətənimizin payına rus silahının və Rusiyanın Şərqdə tarixi vəzifələrinin yerinə yetirilməsi sınağı düşür. Qoy, rus bayrağı Bosfor və Dardaneldə azad dalğalansın. Əlahəzrət hökmdar, Türkiyə zül- mü altında qalan xalqlar, qoy, Sizin iradənizlə azadlıq alsınlar” [2, v.148]. Dünya müharibəsi başladıqdan az sonra ermənilərin katolikosu V Gevork Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova göndərdiyi 1914-cü il 18/5 avqust tarixli 1131 №-li məktubunda bütün erməni əhalisinin Osmanlı əleyhinə müharibəyə susadığını bildirərək, onların silahlandırılması və təşkilatlandırılmasına dair təkliflərini yazdı. Bunun müqabilində ermənilər üçün islahatların aparılmasını xahiş etdi. O, “erməni məsələsi”nin həlli üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin həyata keçirilməsini təklif edirdi: 1. Mövcud şəraitdə Türkiyə ermənilərinin həyatını və əmlakını qorumaq üçün tezliklə yerlərdə general-inspektorları yerləşdirmək. 2. Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra ermənilər üçün Rusiyanın şəksiz nəzarəti altında ilkin rus proqramına əsasən Türkiyədə erməni islahatını həyata keçirmək [3, s.183-184]. İ.İ.Vorontsov-Daşkov V Gevorkun təkliflərini öyrəndi. Onların yerinə yetirilməsini arzuedilən hesab edərək, 1914-cü il 22/9 avqust tarixli 1955 №-li məxfi məktubu ilə Nazirlər Şurasının sədri İ.Qoremıkinə göndərdi. İ.İ.Vorontsov- Daşkov yazırdı: “Mənə elə gəlir ki, Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra Türkiyə ermənilərinə dair Rusiyanın öz proqramını həyata keçirəcəyi barədə hökumətin vədlərini vermək lazımdır. Hazırda isə general-inspektor haqqında Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 11 ermənilərin istəklərini yerinə yetirmək çox məqsədəuyğundur” [3, s.183-184]. İ.Qoremıkin tanış olduqdan sonra məktubu xarici işlər naziri S.D.Sazonova yolladı [3, s.183-184]. S.D.Sazonov 1914-cü il 30/17 avqust tarixli 587 №li məxfi məktubunda İ.Qoremıkinə Qafqaz canişininin göstərilən məxfi məktubu ilə əlaqədar olaraq yazırdı: “Mövcud siyasi şəraitdə və imkanlar səbəbindən yaxın vaxtlarda Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək və Kiçik Asiyanın erməni vilayətlərində indi islahatlar aparmaq tamamilə yersiz və yolverilməzdir. Bu- nunla əlaqədar olaraq general-adyutant qraf Vorontsov-Daşkova müraciət et- miş erməni ictimai xadimlərinə onun verdiyi cavaba mən yalnız qatıla bilərəm. Canişinin dediyi kimi, Qafqazın erməni əhalisinin ayağa qaldırılmasının və bu iş üçün cəlb edilməsinin tamamilə başa düşüldüyünü nəzərə alaraq, hökumətin Türkiyəyə münasibətdə siyasəti və erməni xalqının gələcəyinə dair baxışları ilə bu xalqın nümayəndələrini daha ətraflı tanış etmək məqsədləuyğun olardı. Mövcud şəraitin gərginliyinə baxmayaraq, Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək hələ gerçəkləşməmişdir, diplomatik yolla onu aradan qaldırmaq imkanı itirilməmişdir. Bu məsələdə müttəfiqimiz Fransa və İngiltərə bizə lazımi yardımı göstərir. Əksinə, hərbi əməliyyatlar meydanında başlıca gediş, şübhəsiz, tərəddüd edilən bütün məsələlərə həlledici təsir edə bilər. Hər halda müttəfiqlərimizin də tamamilə razılaşdıqları kimi, ümumi siyasi nöqteyi-nəzərdən Türkiyə ilə müharibəni onun özü törətmişdir, bizim tərəfimizdən edilən hər hansı hərəkətlərlə törədilməmişdir. Ona görə də siyasi şəraiti tam aydınlaşdırmadan ermənilər ara- sında hər hansı üsyan yaratmaq tamamilə arzuolunmazdır və hətta təhlükəlidir. Sonuncu (yəni qiyam - M.Q.) bu xalq üçün xeyli kədərli nəticələrə gətirib çı- xara bilər. Türkiyə ilə sülhü qoruya bilməsək, ona (ermənilərə - M.Q.) silahlı qüvvə ilə kömək edərik. Lakin, məncə, ermənilərə belə bir məsələdə ən müsbət vədlər vermək lazımdır ki, Türkiyə ilə bu saziş əldə edilərsə, bu, erməni məsələsi zəminində heç cür güzəştə getmək olmasın. Bununla belə, həm ermənilərlə, həm də kürdlərlə ən sıx münasibətlər saxlamaq lazımdır ki, Türkiyə ilə münasibətlər kəsilərsə, mövcud halda onlardan istifadə etmək mümkün olsun. Bu baxımdan sərhəddən silah və sursat keçirmək və münasibətlər kəsildikdə və ya kəsilməsi qaçılmaz olduqda onların xaricdəki əhaliyə paylanması üçün hər cür hazırlıq işlərini görmək lazımdır” [3, s.183-184]. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məktub göndərilməmişdən bir neçə gün əvvəl, 1914-cü il 19/6 avqust tarixli 768 №-li teleqramında Rusiyanın İs- tanbuldakı səfiri M.N.Girs Vandakı konsula yaranmış şəraitdə necə hərəkət etmək barədə aşağıdakı təlimatı vermişdi: “Bizimlə əvvəlcədən razılaşmadan ermənilərin hər hansı çıxışları bizim üçün arzuedilən deyildir. Yaxın gələcəkdə mümkün ola biləcək belə işlərə indi qatılmaq hələ tezdir, çünki biz hələ Türkiyə ilə sülh şəraitindəyik. Biz onunla münasibətləri heç cür kəsmək istəmirik” [3, s.183-184]. Bu müraciətlərlə təqribən eyni zamanda erməni xadimləri və kürd başçı- ları İ.İ.Vorontsov-Daşkova müraciət edərək kürdləri və assuriyalıları Türkiyəyə qarşı qiyamlara qaldırmaq barədə öhdəlik götürməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Xarici işlər naziri S.D.Sazonova göndərilən təkliflərə ehtiyatla ya- STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 12 naşmağa tərəfdar olan İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1914-cü il 24/11 avqust tarixli 455 №-li teleqramında bu sahədə bir sıra hazırlıq tədbirləri görməyi, türklərə düşmən olan elementlərin üzə çıxmasına imkan yaratmağı və onlardan qüvvə hazırlamağı, hərbi əməliyyatlar başladıqda həmin anda istifadə etməyi məqsədəuyğun və mümkün saydı. Ona görə də xarici işlər nazirindən xahiş etdi ki, ona 25 min üçlülə tüfəngin və 12 milyon patronun verilməsi üçün Hərbi Nazirliklə əlaqəyə girsin. Bu silahlar hazırlanmış plana uyğun olaraq bölüşdürüləcəkdi [3, s. 292-293]. İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1914-cü il 20/7 sentyabr 760 №-li teleqramında Türkiyə ermənilərinin hazırladığı qiyam planı barədə müfəssəl məlumat verir- di. Bu plana görə, Oltin, Sarıqamış, Kağızman və İqdırda yerli hərbi hissənin rəisinin başçılığı altında silahlı dəstələr yaradılmalı idi. İran hüdudlarında Voro- panovun və Xoydakı konsulun nəzarəti altında Xoyda və Dilmanda kiçik olma- yan dəstələr hazırlanmalı idi. Maku yaxınlığında konsul S.Olferovun vasitəsi və Əbdülrəzzaqın iştirakı ilə kürdlər təşkil edilməli idi. Urmiyada assuriyalılardan və ermənilərdən ibarət dəstə yaratmaq konsullar Vvedenskiyə və Andreyevskiyə havalə edildi. İ.İ.Vorontsov-Daşkov birmənalı olaraq yazırdı: “Hamının rəhbər tutmalı əsas göstəriş ondan ibarətdir ki, dəstələr yalnız bizim razılığımızla fəal hərəkətə başlamalıdırlar. Bütün hazırlıq işlərini gizli, yalnız konsulların və hərbi rəislərin vasitəsi ilə, fars mülkü və jandarma administrasiyasının iştirakı olmadan aparmağı təklif edirəm” [3, s. 292-293]. S.D.Sazonov bu təklifləri 1914-cü il 23/10 sentyabr tarixli teleqramı ilə baş qərargah rəisi N.N.Yanuşkeviçə göndərdi. Həmin gün N.N.Yanuşkeviç 4180 №-li teleqramında S.D.Sazonova belə bir cavab verdi: “Vorontsov-Daşkovun layihələşdirdiyi tədbirləri Ali baş komandan (imperator II Nikolay – M.Q.) tamamilə bəyənir və müdafiə edir” [3, s. 292-293]. Qərarlar qəbul edildikdən dərhal sonra, 1914-cü il 23/10 sentyabr tarix- li 2851 №-li teleqramında Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin III siyasi şöbəsinin məsləhətçisi Klemm İstanbuldakı səfir M.N.Girsə yazırdı: “Ali baş komandan və Qafqaz canişini ilə razılığa əsasən Türkiyə ilə müharibə olacağı təqdirdə ermənilərin, assuriyalıların və kürdlərin üsyanını vaxtında təşkil etmək üçün qərar qəbul edilmişdir. Dəstələr Azərbaycandakı (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur – M.Q.) bizim konsulların və bizim oradakı dəstə rəislərinin nəzarəti al- tında fars administrasiyasından tamamilə gizli hazırlanacaqdır. Tüfənglər hazır- lanmışdır, lakin onlar yalnız lazım olduqda veriləcəkdir. Pulla maliyyələşdirmək üçün kredit də vardır. Dəstələr fəal hərəkətə yalnız bizim icazəmizlə başlaya- caqlar. ...şərait mürəkkəbləşdikdə vaxt itirmədən yuxarıda göstərilən tədbirləri hazırlamağa başlamaq lazımdır, lakin hələ vəziyyəti üsyan dərəcəsinə çatdırma- mağı məqsədəuyğun hesab edirik” [4, s.10-14]. Bununla da çarizm hakimiyyət orqanları, erməni kilsəsi, daşnaklar və digər təşkilatlar Osmanlı dövləti əleyhinə birləşmiş oldular. Bununla bağlı olaraq Tiflis quberniya jandarma idarəsinin rəisi Daxili İşlər Nazirliyinin Po- lis Departamentinə bir müddət əvvəl, 1914-cü il avqustun 25-də 4272 №-li tamamilə məxfi məktubunda yazmışdı: “Türkiyə də Rusiyaya müharibə elan edəcəkdir. Türkiyə erməniləri Qafqaz erməniləri ilə əlaqə qururlar. Türkiyə Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 13 erməniləri güclü silahlanırlar və Rusiya- ya kömək edəcəklər. Qələbədən sonra Türk Ermənistanının (Türkiyənin Şərq vilayətləri nəzərdə tutulur – M.Q.) muxtariyyəti məsələsinə baxılacaqdır” [5, v.181]. Beləliklə, erməni təşkilatlarının başlı- ca məqsədi tarixdə olmayan və qondarma yaradılmış “erməni məsələsi”ni həll etmək üçün Osmanlı imperiyasını parçalamaq idi. Bu məqsədlə planların həyata keçirilməsinə və silahlı dəstələrin hazırlanmasına başlanıl- dı. Silahlı dəstələrin hazırlanmasına başlanılması Osmanlı dövləti müharibəyə hələ qatılmasa da, bütün Qafqaz daşnaklarının sentyabr ayında Tiflisdə keçirilən rayon toplantısında türklərə qarşı döyüşmək üçün ermənilərdən ibarət milis dəstələri hazırlamağa dair məsələ müzakirə edildi [6, v. 64-66]. İlk dəstələr hazırlanmağa və Türkiyə ərazisinə göndərilməyə başlandı. Bununla bağlı olaraq Qafqaz rayon mühafizə bölməsinin rəisi 1914- cü ilin sentyabr ayında yazdığı məlumatda vurğulayırdı: “Artıq sentyabr ayında Türkiyə ilə sərhədə zinvorlar göndərildi” [7, v.61-62, 65]. Silahlı dəstələr üçün vəsait toplanmasında Bakı Erməni Mədəniyyət İttifa- qının Mərkəzi Komitəsi xüsusi rol oynayırdı. Bu komitə orduya çağırılanların ailələrinə yardım üçün 1914-cü il sentyabrın 20-də müraciət etdi. İanələr Ba- kıdakı Torqovı küçəsi ilə Million küçəsinin kəsişdiyi yerdə yerləşən Mədəniyyət İttifaqının binasında komitənin katibi Aleksandr Bahaduryansa verilirdi [8]. Erməni təşkilatları müharibənin yekununa ümid edirdilər. Bu ümid uydurul- muş və heç bir əsası olmayan “erməni məsələsi”nin həlli ilə bağlı idi. Erməni mətbuatı həmin istəkləri geniş təbliğ edirdi. Məsələn, “Mşak” (“Əməkçi”) qəzeti 1914-cü il 1 oktyabr tarixli sayında “Biz nəyi xahiş etməliyik?” adlı məqaləsində yazırdı: “Erməni məsələsini İsrail Ori başladı. “Erməni məsələsi”nin müəllifi Rusiyadır. Müharibənin yekununda biz bu məsələnin həllinə nail olmalıyıq” [9, v.50]. Ermənilərin etdikləri yardımlar sırf özlərinin maraqlarından doğurdu. Bu- nunla bağlı olaraq “Orizon” qəzetinin 1914-cü il 7 oktyabr tarixli sayında çap edilmiş “Ermənilər və cari vəziyyət” adlı məqalədə açıq-aydın şəkildə yazılırdı: “Rus-türk fəlakətində rus silahına böyük köməyimiz sadəcə vətəndaş vəzifəsi ilə bağlı deyildir, bu, bizim yüksək siyasi məqsədlərimizə xidmət edir” [10, v.78]. Osmanlı dövləti hələ müharibəyə qatılmamış erməni silahlı dəstələrinin ha- zırlanmasını Daşnaksütyunun qurucularından biri və daşnak Ermənistanın baş naziri olmuş Ov.Kaçaznuni də etiraf edirdi. O sonralar yazırdı: “1914-cü ilin pa- yızında Türkiyə hələ müharibə aparan dövlətlər ailəsinə qatılmamış və buna ha- zırlaşmamış Cənubi Qafqazda erməni könüllü dəstələri böyük hay-küy və ener- Erməni təşkilatlarının başlıca məqsədi tarixdə olmayan və qondarma yaradılmış “erməni məsələsi”ni həll etmək üçün Osmanlı inperiyasını parçalamaq idi. Bu məqsədlə planların həyata keçirilməsinə və silahlı dəstələrin hazırlanmasına başlanıldı. STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 14 ji ilə təşkil edilməyə başlandılar. Erməni könüllü dəstələri yaradılaraq türklərə qarşı çıxış etdilər. Biz, sözsüz, Rusiyaya istiqamətlənmişdik. Biz əsas olmadan qələbəyə aludə olmuşduq. Biz inanırdıq ki, çar hökuməti bizim sədaqətimizə, əzablarımıza və köməyimizə görə bizə muxtariyyət verəcəkdir, bu muxtariyyət Türkiyənin azad olan erməni vilayətlərindən və Cənubi Qafqaz Ermənistanından ibarət olacaqdır” [11, s.10-11]. Osmanlı imperiyasının müharibəyə qatılması və erməni təşkilatları Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında müharibənin başlanması yalnız an məsələsi idi. Nəhayət, belə bir an gəlib çatdı. Türk donanması 1914-cü il ok- tyabrın 17-də Novorossiysk limanını bombardman etdi [12, v.92-93]. Bundan sonra, oktyabrın 20-də imperator II Nikolay bütün Rusiya təbəələrinə müraciət etdi. Müraciətdə deyilirdi: “Rus əsgəri artıq Dunay sularını, Balkan zirvələrini, Plevne çöllərini, Ədirnəni və Ərzurumu, Mərmərə dənizinin sahillərini və Çarq- radın ətrafını görmüşdür. Türkiyə ilə müharibə başlamışdır” [13, v.94-95]. Rusiya ilə Osmanlı arasında Qafqazda hərbi əməliyyatların başlaması və yaranmış şərait ermənilərin maraqlarına tamamilə uyğun idi. Onlar hay-küy içində idilər. Müharibə başlayan kimi Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin razılığı ilə Tiflis şəhərinin başçısı, erməni A.İ.Xatisovu və ye- piskop Mesropu yanına çağıraraq, könüllü erməni dəstələrinin təşkil edilməsi arzusunu bildirdi. Onun dediyinə görə, hərbi əməliyyatlar meydanında erməni dəstələri dövlət vəsaiti hesabına təmin olunacaqdılar [14, s. 103]. Çar hökuməti müharibənin başlanğıcından erməni dəstələrinin təşkil edilməsi üçün ilkin ola- raq 242 min 900 rubl vəsait ayırdı. Bundan sonra Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərindən ermənilər dəstə- dəstə Cənubi Qafqaza gətirilirdilər. Silahlı dəstələrin təşkili üçün erməni Mərkəzi Komitəsi və erməni drujinalarının bölüşdürlüməsi komitəsi yaradıl- dı. Mərkəzi Komitənin tərkibinə tanınmış ermənilər daxil edildilər. Drujinala- rın bölüşdürülməsi komitəsi erməniləri toplayır, onlara təlim keçir və cəbhəyə göndərirdi. Bu komitənin hər iki üzvündən biri daşnak idi. Tiflis, İrəvan, İqdır və Vanda komitənin bölmələri var idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqdan sonra çarizmin “Daşnaksütyun”a olan münasibəti də tamamilə dəyişdi. Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov impera- tor II Nikolaya yazdığı məktubunda daşnaklar üzərində məhkəmə proseslərini pisləyərək, çarizmin erməniləri himayə etməklə həm Rusiyada, həm də Türkiyədə özünə etibarlı təbəə əldə edəcəyini bildirdi. Hökumət daşnakları sürgünlərdən geri gətirdi və həbsxanalardan azad etdi. Daşnaklar ailələri ilə birlikdə Qafqaza dönməyə başladılar. Qısa müddət ərzində Qafqazda 18 yaşından 40 yaşadək olan ermənilərin səfərbərliyi keçi- rildi [15]. Daşnaksütyun “Türkiyədə yaşayan qardaşlarının azad edilməsi” kimi demoqoji şüarlar altında ermənilərdən ibarət dəstələr yaradaraq Qafqazda çar ordusunun cərgələrini doldurdu [2, v.143]. Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|