Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Документы  по  русской  политике  в  Закавказье.  Выпуск  первый.  Издание  Особой 
Комиссии при Министерстве Иностранных Дел Азербайджанской Республики. Баку, 
изд. Азербайджан, 1920.
2.  Контрреволюционная  роль  партии  Дашнакцутюн.  –  Azərbaycan  Respublikası  Milli 
Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivi (АRMTNA), L-164.
3.  Международные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского 
и временного правительств. 1878-1917 гг. Серия III. 1914-1917 гг. Т.VI. 5 августа 1914 
г. – 3 января 1915 г. Ч. 1. М., Л., Соцэкиздат, 1935, док. № 147.
4.  Qasımlı M. Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-
1918-ci illər). 3 hissədə. III hissə (sənədlər, materiallar, xəritələr, şəkillər). Bakı, 2004.
5.  Начальник  Тифлисского  ГЖУ  –  вДП.  25.08.1914.  №4272.  Совершенно  секретно.  – 
Государственный Архив Российской Федерации (ГАРФ), ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
29
т. 2, пр. 1(2).
6.  Сообщения  о  заседаниях  в  г.  Тифлисе  представителей  Кавказских  дашнакцаканов 
(районное собрание). Сентябрь 1914 г. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, Л.Б.
7.  Сводки  Кавказского  районного  охр.отд.  по  наблюдению  за  членами  партии 
Дашнакцутюн. Сентябрь 1914 г. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, 
Л.Б.
8.  Воззвание главного комитета Бакинского Армянского Культурного Союза по сбору 
пожертвований для помощи семьям призванных.Час испытания настал.– Бакинские 
губернские ведомости, Баку, 20.09.1914. № 38. 
9.  Что мы должны просить. – Газ. “Мшак”, 01.10.1914. № 219; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 
г., д. 343, отд. 4 (1).
10. Армяне и настоящий момент. – Газ. “Оризон”, 07.10.1914. № 221; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 
1914 г., д. 353, отд. 4 (1).
11. Качазнуни Ов. Дашнакцутюн больше нечего делать. Тифлис, 1927.
12. Телеграмма  из  Новороссийска  по  поводу  бомбардировки  турецкими  судами 
Новороссийска 17.10.1914. № 580. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2).
13. Объявляем всем верным нашим подданным. 20.10.1914. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2). 
14. Басилая Ш.И. Закавказье в годы первой мировой войны. Сухуми, Алашара, 1968.
15. Война с Турцией. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245.
16. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 02.11.1914. № 246.
17. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 04.11.1914. № 247.
18. Доклад начальника Бакинского ГЖУ полковника Леонтьева. 24.10.1915. Секретно. – 
Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), f. 524, siy. 1, iş 5.
19. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245. 
20. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249.
21. Записка по армянскому революционному и национальному движению, связанному 
с текущими военными событиями. 02.05.1915. № 167800. Совершенно секретно. – 
ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 168 (I).
22. Баку и война. Отъезд добровольцев. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249.
23. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 07.11. 1914. № 250.
24. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий” , 08.11.1914. № 251.
25. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”,13.11.1914. № 255. 
26. Отзвуки. – Газ. “Каспий”, 05.11.1914. № 248. 
27. Начальник Эриванского ГЖУ – в ДП. 08.11.1914. № 5962. Совершенно секретно. – 
ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (2).
28. Баку и война. –Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245.
29.  Доклад с агентурными сведениями, полученными жандармским управлением города 
Одессы о современном положении Турции.– ГАРФ, ф.102, оп.О.О.1915 г., д.285, ч. М (ч. I).
30. Армянская жизнь. –Газ. “Кавказский телеграф”, 17.11.1914. № 57.
31. Деятельность отряда Андраника. – Газ. “Кавказский телеграф”, 02.02. 1915. № 7.
32. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 11.12.1914. № 277.
33. В армянской газете “Оризон”. 26.04.1915. № 90. – Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivi (GMTA), 
f. 153, siy.1, iş 2860.
34. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 21.12.1914. № 286.
35. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 23.12.1914. № 287.
36. Лалаян А. Контрреволюционный Дашнакцутюн и империалистическая война 1914-
1918гг. // Революционный Восток, М., 1936. № 2-3.
37. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 09.01.1915. № 6.
38. Арсов В. Об автономии Армении. – Газ. “Голос Кавказа”, 30.12.1914. № 2404.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
30 
39. Обзор печати. Земство на Кавказе. – Газ. “Каспий”, 26.11.1914. № 265. 
40. Начальник Пермского ГЖУ – в ДП. 04.12.1914. № 9313. Совершенно секретно. – ГАРФ, 
ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (2).
41.  Милюков П. Судьба турецкой Армении. – Газ. “Кавказский телеграф”, 07.12.1914. № 61.
42. Письмо  начальника  Елисаветпольского  ГЖУ  на  имя  начальника  Тифлисского  ГЖУ. 
06.05.1915. № 1129. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О.1915 г., д. 14, ч. 6, Л. Б.
43. Пресса. – Газ. “Баку”,13.01.1914.№ 16. 
44. Турецкий фронт. В Карсской области. –Газ.“Каспий”, 13.01.1914.  № 9.
45. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 14.01.1915. № 10.
46. Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и армяне. Руководство по армянскому вопросу. /
Пер. с англ./ Баку, 1996.
47. Arşivbelgelerine göre Kafkaslarda ve Anadoluda ermeni mezalimi. I. 1906-1918. Ankara, T. 
C. Baş Bakanlık Devlet Arşivleri Genelmüdürlüğü. Osmanlı Arşivi Daire Baskanlığı, Yayın № 
23, 1995. 
48. Мусульманскиебеженцы. – Газ. “Баку”, 07.02.1915. № 29. 
49. Разоренные села в Карсской области и окрестностях. – Газ. “Баку”, 30.01.1915. № 24.
50. Воззвание.  От  комитета  помощи  беженцам  без  различия  национальности.–  Газ. 
“Каспий”, 10.02.1915. № 5.
51. Мусульманская жизнь. – Газ. “Баку”, 22.01.1915. № 17.
52. Елисаветпольский губернатор в ДП. 05.02.1915. Секретно. – ARDTA, f. 524, siy. 1, iş 38.
53. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 248. 
54. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 01.01.1915. № 1.
55. Война с Турцией. – Газ. “Баку”, 17.01.1915. № 13.
56. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 11.01.1915. № 8.
57. О беженцах Карсской области. Из доклада, прочитанного С.С.Арутюновым 12 февраля 
в дворце, на заседании кавказского комитета, состоявшемся под председательством 
графини Е.А.Воронцовой – Дашковой. – Газ. “Кавказское слово”, 18.02.1915. № 39. 
58. Памятная записка о беженцах Карсской области. – GMTA, f. 519, siy. 1, iş 47.
59. Статистические данные о беженцах-армянах в Эриванской губернии. Доклад особой 
комиссии закавказскому комитету Всероссийского земского союза. Члены комиссии: 
О. Тер-Мартиросян, А.Тер-Акопян, Р.Оганджанян, Г.Саркисян.– Газ. “Кавказское слово”, 
27.02.1915. № 48; GMTA, f. 13, siy. 27, iş 2439.
60. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 21.01.1915. № 16.
61. Баку. 13 января. – Газ. “Каспий”, 13.01.1915. № 9.
62. Феникс. Несчастные беженцы и политика беженства. – Газ. “Голос Кавказа”, 24.01.1915. 
№ 2425.
63. Письмо от Кавказского комитета помощи пострадавшим от войны на имя наместника 
на Кавказе. 07.01.1915. № 3. – GMTA, f. 519, siy.1, iş 47.
64. Доклад главного Кавказского комитета помощи пострадавшим от войны. 15.01.1915. 
– GMTA, f. 519, siy. 1, iş 47.
65. Л. Х-н. Сел. Аштарак. Эриван. губ. – Газ. “Баку”, 27.01.1915. № 21.
66. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 22.01.1915. № 17.
67. Yusuf Hikmet Bayur. Türk İnkilabı Tarihi. Cilt III. 1914-1918 Genelsavaşı Kısım 3. 1915-1917 
vuruşmaları ve bunların siyasal tepkileri. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983.
68. Борян Д.А. Армения, международная дипломатия и СССР. Ч.I. М., Л., 1928.
69. Передача армянами курдских и турецких селений. – Газ. “Биржевые ведомости”, СПб., 
03.02.1915.
70. Справка по армянскому вопросу. Апрель 1915 г. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 153.
71. Донесения  директора  канцелярии  наместника  на  Кавказе  в  МВД.  02.03.  –  апрель 
1915. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д. 168.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
31
72. Директор канцелярии наместника на Кавказе – В.А.Неде Сент Ипполиту. 02.03.1915. 
№949. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д.168 (1).
73. Решение съезда Дашнакцутюн. Тифлис. 15-19.02.1915. Совершенно секретно. – ГАРФ, 
ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 36, Л.Б.
74. Сведения начальника Терского областного жандармского управления. 28.02.1915. № 
64 а/с. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 78, Л.Б.
75. Агентурная  записка  начальника  Тифлисского  ГЖУ  в  особый  отдел  наместника  на 
Кавказе. 27.03.1915. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 29, ч. 79. Л. Б.
76. Помощь беженцам. – Газ. “Баку”, 01.08.1915. № 171; Помощь армянам и айсорам. – 
Газ. “Баку”, 18.08.1915. № 183.
77. Телеграмма  собственного  корреспондента  “Оризон”а.  Эчмиадзин.  2  марта.  –  Газ. 
“Оризон”, 04.03.1915. № 49; GMTA, f.153, siy. 1, iş 2860.
78. Армянская жизнь. –Газ. “Баку”, 04.11.1915. № 246.
79. Сведения  Кубанского  областного  жандармского  управления.  18.03.1915.  №3029. 
Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д.14, ч. 36, Л.Б.
80. Сведения начальника Тифлисского ГЖУ полковника Пастрюлина. 09.06.1915. №1512. 
Совершенно секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д.14, ч.79, Л.Б.
81. Начальник Эриванского ГЖУ.28.03.1915.№1585. Секретно.– ГАРФ, ф.102,оп.О.О. 1915 
г., д. 14, ч. 92.
82. Сведения  начальника  Тифлисского  ГЖУ.  Партия  Дашнакцутюн.  Записка  №  6. 
02.03.1915. № 580. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 92, Л. Б.
83. Сведения начальника Терского областного жандармского управления. 19.03.1915. № 
767. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 78, Л.Б.
84. Чобанян А. Открытое письмо П.Н. Милюкову. – Газ. “Баку”, 05.03.1915. № 51.
85. Донесение  начальника  Эриванского  ГЖУ  –  товарищу  министра  внутренних  дел, 
директору  Департамента  Полиции  о  формировании  добровольческих  дружин. 
14.11.1915-07.05.1916. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д. 167, ч. 92.
86. Записка  начальника  Одесского  жандармского  управления,  представленная  в  ДП. 
18.04.1915. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 29.
87. Записка  начальника  жандармского  управления  города  Одессы  с  агентурным 
сведениями  об  армянском  социал-демократической  партии  Гнчак.  18.04.1915. 
Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 3430, т. 4, пр. 2.
88. Переписка  ДП  с  товарищем  министра  внутренних  дел,  помощником  военного 
министра, Эриванским ГЖУ. Январь-июнь 1916 г. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 
1916 г., д. 29, ч. 92, Л.Б.
89. Дело  о  6-й  добровольческой  армянской  дружине  в  г.  Карсе.  Май-июнь  1915  г. 
Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 29, ч. 92, Л.Б.
90. Переписка  Тифлисского  ГЖУ  с  ДП  и  Эриванским  ГЖУ.  Август-cентябрь  1916  г. 
Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1916 г., д. 29, ч. 92, Л.Б.
91. Докладная  записка  ДП.  31.01.1916.  Секретно.  –  ГАРФ,  ф.  102,  оп.О.О.1915  г.,  д.343, 
отд.4, пр.1.
92. Письмо  командующего  Кавказской  Армией  генерала  от  инфантерии  Юденича  на 
имя Воронцова-Дашкова. 05.04.1915. № 1482. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 
г., д. 14, ч. 20, Л.Б.
93. Товарищ министра внутренних дел Джунковский – Н.Н.Янушкевичу. 11.04.1915. № 
168094. Доверительно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 168 (I).
94. Бакинская жизнь. – Газ. “Каспий”, 11.01.1915. № 8. 
95.  The invasion of Van by the Russians. May 20, 1915. – İnternational Symposium on the 
History of Van. Ankara, 1994.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
32 
  Musa Gasimli 
The formation and activities of Armenian armed groups 
(August 1914 – April 1915)
In this article, preparation and training of the Armenian armed groups in 
the beginning of the First World War against the Ottoman Empire have been 
investigated  on  the  basis  of  the  documentaries  of  the  Ministry  of  Foreign 
Affairs of Tsarist Russia and with the help of the most authoritative sources 
of Russia, Georgia, Azerbaijan, Turkey and other countries. The documentary 
sources indicate that when the Ottoman Empire entered the war, the Armenian 
armed  groups  were  receiving  financial  and  organizational  support  of  the 
Tsarist authorities and that the Armenian armed groups committed massacres 
against civilians and Muslim population in Turkey. Many people, in an attempt 
to somehow save their lives became refugees. (At the end, Tsarist Russia, who 
used the Armenian armed groups for its own purposes refused to grant them 
autonomy on the basis of history and the current realities – strannoepredlojenie, 
luchsheubrat). Armenians, who were fleeingthe military zones, wereplaced in 
the South Caucasus on particular territories of Azerbaijan.
Муса Гасымлы
Формирование и деятельность армянских вооружённых отрядов
(август 1914 – апрель 1915)
В  статье  на  основании  документальных  материалов  Министерства 
Иностранных Дел царской России, а также самых достоверных источни-
ков Азербайджана, Грузии, Турции и других стран исследуется формиро-
вание армянских вооружённых отрядов и применение их против Осман-
ской империи в первые годы Первой мировой войны. Документальные 
источники подтверждают, что ещё до вступления Османской империи в 
войну,  при  финансовой  и  организационной  поддержке  царских  прави-
тельственных органов были сформированы армянские вооружённые от-
ряды, которые после вступления Турции в войну совершили беспощад-
ную  резню  мирного  турецкого  и  мусульманского  населения.  Случайно 
спасшиеся люди стали беженцами. Царизм, использовавший армянские 
вооружённые отряды в своих целях, впоследствии, опираясь на истори-
ческие и существующие реалии, отказался от предоставления им автоно-
мии. Армяне, бежавшие с арены военных действий, были размещены на 
Южном Кавказе – на азербайджанских землях. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
33
Açar sözlər: inkişaf strategiyası, iqtisadi yüksəliş, sosial siyasət, işğal faktoru, 
siyasi hüquqlar, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Qafqaz, Dağlıq 
Qarabağ
Key  words:  development    strategy,  economic  growth,  social  policy, 
occupation  factor,  political  rights,  the  Constitution  of  the  Republic  of 
Azerbaijan, Caucasus, Nagorno-Karabakh
Ключевые слова: стратегия развития, экономический рост, социальная 
политика,  фактор  оккупации,  политические  права,  Конституция 
Азербайджанской Республики, Кавказ, Нагорный Карабах
Azərbaycan 
Respublikasının sosial 
və iqtisadi inkişaf
 strategiyasının 
həyata keçirilməsinə 
Ermənistanla 
münaqişənin təsiri
Aydın 
MİRZƏZADƏ
millət vəkili, siyasi elmlər üzrə 
fəlsəfə doktoru
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
34 
Giriş
1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanda demokratik 
dövlət quruculuğu həm də iqtisadi quruculuğu və inkişafı da zəruri etmişdir. 
Bu  ağır  dönəmdə  Azərbaycan  rəhbərliyinə  dahi  siyasətçi  Heydər  Əliyevin 
qayıtması ilə respublikada kardinal dəyişiklər dövrü başladı. Birinci növbədə 
Azərbaycan  Respublikasının  sosial  və  iqtisadi  inkişaf  strategiyası  işlənib 
hazırlandı.  Müstəqil  dövlət  quruculuğu  prosesində  iqtisadi  islahatların  və 
inkişafın mahiyyət etibarilə yeni bir modeli - Azərbaycan modeli yarandı.
Bu gün Azərbaycan Respublikası regionun hərbi-siyasi və iqtisadi baxımdan 
aparıcı dövlətidir. Lakin Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin, işğalının ölkənin 
sosial inkişafı üçün neqativ təsiri inkar edilə bilməz. Bu da ilk növbədə işğal 
olunmuş ərazilərin iqtisadi inkişafının dayanması, sosial problemlərin yaranması 
ilə nəticələnmişdir.
İşğal faktoru və onun sosial-iqtisadi inkişafa təsiri
Azərbaycan  torpaqlarının  Ermənistanın  hərbi  təcavüzünə  məruz  qalması 
təkcə  sosial  və  iqtisadi  problemlər  doğurmadı,  bu  hərbi  münaqişə  hər  iki 
respublikanın, eləcə də Cənubi Qafqaz bölgəsinin siyasi inkişafına, dövlətçilik 
məsələlərinə  də  ciddi  təsir  göstərdi.  Əvvəla,  etnik  və  milli  qarşıdurmaların 
sayının  günbəgün  artdığı  SSRİ-də  separatçılıq  qarşısıalınmaz  həddə  gəlib 
çatmışdı.  SSRİ-nin  dağılmasının    əsas  səbəblərindən  biri  olan  bu  amil  həm 
də  müstəqilliyini  yenicə  bərpa  etmiş  Azərbaycan  Respublikasının  dövlət 
quruculuğuna  da  neqativ  təsir  göstərdi  və 
müstəqilliyinin ilk illərində ölkə üçün böyük 
siyasi problemlər yaratdı.
1993-cü  ildə  Azərbaycanda  rəhbərliyə 
Heydər  Əliyevin  gəlməsi  və  ölkə  həyatının 
bütün  önəmli  sahələri  üzrə  dövlət 
strategiyasının 
işlənib 
hazırlanması 
Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsinin 
həlli 
istiqamətində 
köklü  pozitiv  dəyişikliklər  üçün  yol  açdı 
və  dövlətçilik  ənənələrinin  bərpası, 
Azərbaycanın  müasir  beynəlxalq  aləmə 
inteqrasiyası  üçün  geniş  imkanlar  yaratdı. 
Münaqişənin  dinc  yolla  həllinə  tərəfdar 
olan  Azərbaycan  lideri  bununla  əlaqədar 
qəti  mövqeyini  bu  şəkildə  bildirmişdi:  “Biz 
Ermənistan  ilə  Azərbaycan  arasında  sülh 
1993-cü ildə Azərbaycanda 
rəhbərliyə Heydər Əliyevin 
gəlməsi və ölkə həyatının 
bütün önəmli sahələri üzrə 
dövlət strategiyasının işlənib 
hazırlanması Ermənistan-
Azərbaycan Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin həlli 
istiqamətində köklü pozitiv 
dəyişikliklər üçün yol açdı 
və dövlətçilik ənənələrinin 
bərpası, Azərbaycanın müasir 
beynəlxalq aləmə inteqrasiyası 
üçün geniş imkanlar yaratdı. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
35
olmasını istəyirik. Biz Dağlıq Qarabağa Azərbaycan Respublikasının tərkibində 
müasir  beynəlxalq  praktikada  olan  ən  yüksək  muxtariyyət  statusu  verməyə 
hazırıq” [2, s.398].
Qeyd edilən bu problemin həllinə Azərbaycan Respublikası Heydər Əliyevin 
rəhbərliyi  ilə  demokratik  və  hüquqi  dövlət,  iqtisadi  artım,  çoxvektorlu  xarici 
siyasət, güclü və müasir ordu faktoru ilə yanaşmağa başladı. Bu təminat isə 
Azərbaycan Respublikasının  1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasında öz 
əksini  tapmışdır.  Belə  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasının  12-ci 
maddəsində qeyd olunur:
“I.  İnsan  və  vətəndaş  hüquqlarının  və  azadlıqlarının,  Azərbaycan 
Respublikasının  vətəndaşlarına  layiqli  həyat  səviyyəsinin  təmin  edlməsi 
dövlətin ali məqsədidir.
II. Bu Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları 
Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı  beynəlxalq  müqavilələrə  uyğun 
tətbiq edilir”.
Konstitusiyanın 25-ci maddəsində isə bu fikirlər vurğulanır:
“I. Hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir.
...  III.  Dövlət  irqindən,  milliyyətindən,  dilindən,  cinsindən,  mənşəyindən, 
əmlak  vəziyyətindən,  qulluq  mövqeyindən,  əqidəsindən,  siyasi  partiyalara, 
həmkarlar  ittifaqlarına  və  digər  ictimai  birliklərə  mənsubiyyətindən  asılı 
olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan 
və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, 
siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır”.
Yenə eyni məsələ ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 
26-cı maddəsində qeyd olunur:
“ .. II. Dövlət hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat 
verir” [1].
Bu siyasi hüquqlar müasir dövrün bütün sivil ölkələri üçün səciyyəvi olub, 
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarının milli, dini, irqi, siyasi, sosial və cinsi 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azadlıqlarını təmin edir. Qeyd etdiyimiz kimi, 
1991-ci  ildə  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  Azərbaycanda  demokratik 
dövlət quruculuğu həm də iqtisadi quruculuğu və inkişafı da zəruri etmişdir. 
Bir tərəfdən dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, vətəndaş cəmiyyətinin 
qurulması,  digər  tərəfdən  sosialist  iqtisadiyyatından  bazar  iqtisadiyyatına 
keçidin təmin edilməsi, vətəndaşların sosial-iqtisadi rifahının yaxşılaşdırılması 
yeni yaranmış Azərbaycan Respublikasının qarşısında duran ciddi məsələlər idi.
1993-cü  ildə  “Azərbaycanda  sahibkarlığın  inkişafı  (1993-1995)”  adlı 
Dövlət  Proqramı  təsdiq  edildi.  Bu  proqramın  qəbul  edilməsi  və  onun 
həyata  keçirilməsinə  başlanılması  ölkədə  fəaliyyət  göstərən  kiçik  və  orta 
sahibkarlığın  inkişafına  imkan  verdi,  xarici  iqtisadi  əlaqələr  bərpa  olundu. 
Azərbaycan  Respublikasında  qeyd  edilən  modelin  gerçəkləşməsinin  rəsmi 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
36 
bazası kimi bir çox irimiqyaslı mühüm siyasi sənədlər qəbul olundu. Onların 
arasında  “Azərbaycanda  kiçik  və  orta  sahibkarlığa  Dövlət  Yardımı  Proqramı 
(1997-2000-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın 
inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında 
maşınqayırma  sənayesinin  inkişafının  Dövlət  Proqramı  (2002-2005-ci  illər)”, 
“Azərbaycan  Respublikasında  aqrar  bölmənin  inkişafının  Dövlət  Proqramı 
(2002-2006-cı  illər)”,  “Azərbaycan  Respublikasının  demoqrafik  inkişaf 
konsepsiyası”  və  “Azərbaycan  Respublikasında  2002-2005-ci  illərdə  turizmin 
inkişafına dair Dövlət Proqramı”nı xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Ulu  öndər  Heydər  Əliyevin  müəllifi  olduğu  Azərbaycan  Respublikasının 
sosial  və  iqtisadi  inkişaf  strategiyasının  həyata  keçirilməsi  onun  siyasi  varisi 
Prezident İlham Əliyevin də uğurlu iqtisadi siyasəti ilə davam etdirilmişdir. Bu 
istiqamətdə “Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi 
inkişaf  üzrə  Dövlət  Proqramı  (2003-2005-ci  illər)”,  “Azərbaycan  Respublikası 
regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və 
digərlərini göstərmək lazımdır. Hazırda “Azərbaycan Respublikasının məşğulluq 
strategiyası (2006-2015-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-
2013-cü  illərdə  sosial-iqtisadi  inkişafı  üzrə  Dövlət  Proqramı”,  “2008-2015-ci 
illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf 
üzrə  Dövlət  Proqramı”,  “2008-2015-ci  illərdə  Azərbaycan  Respublikasında 
əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” və digər 
vacib sənədlər də uğurla icra olunur [7].
Azərbaycan  Respublikasının  Avropa  İttifaqının  və  digər  inteqrasiya 
təşkilatlarının  irihəcmli  layihələrində  iştirakı  respublikanın  sosial-iqtisadi 
inkişafının  yüksək  göstəricilərindən  biridir.  Bu  gün  Azərbaycan  Respublikası 
regionun hərbi-siyasi və iqtisadi baxımdan aparıcı dövlətidir. Lakin Ermənistanın 
təcavüzkar siyasətinin, işğalının ölkənin sosial inkişafı üçün neqativ təsiri inkar 
edilə bilməz. 
Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata 
keçirilməsinə  Ermənistanla  münaqişənin  təsiri  bir  neçə  məqamla  bağlıdır  ki, 
bu  da  adı  çəkilən  strategiyanın  modelindən  kənarda  qalması,  böyük  təbii 
ehtiyatlara  və  insan  resurslarına  malik  Dağlıq  Qarabağın  və  ətraf  rayonların 
təsərrüfat  mənimsənilməsindən  məhrum  buraxılmasıdır.  Bu  da  ilk  növbədə 
işğal  olunmuş  ərazilərin  iqtisadi  inkişafının  dayanması,  sosial  problemlərin 
yaranması ilə nəticələnmişdir.
Ermənistan  silahlı  qüvvələri  tərəfindən  Azərbaycan  ərazilərinin  işğalının 
sosial-iqtisadi nəticələrini təhlil edərkən, aşağıdakı məqamlara xüsusi diqqət 
yetirmək lazımdır:
1.     Sosial problemlər
1.1.   Qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış yerləri ilə təmin edilməsi
1.2.   Məşğulluq problemi

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL