IV FƏSĠL
FĠZĠKA VƏ RĠYAZĠ MƏZMUNLU
HƏRBĠ ÇALIġMALARIN TƏRTĠBĠ VƏ ONLARDAN
GƏNCLƏRĠN ÇAĞIRIġAQƏDƏRKĠ HAZIRLIĞI (ĠBTĠDAĠ
HƏRBĠ HAZIRLIQ) MƏġĞƏLƏLƏRĠNDƏ ĠSTĠFADƏ
4.1. “Əsgərin döyüşdə davranış qaydaları” (“Taktiki hazırlıq”)
bölməsinin tədrisində fizika, riyazi və coğrafi məzmunlu hərbi
çalışmalardan istifadə
a) ÇalıĢmalardan istifadənin ümumi metodikası
Fizika, riyazi və coğrafi məzmunlu hərbi çalışmalardan istifa-
dənin praktikada vəziyyətini öyrənərkən məlum olur ki, fənnin “Əs-
gərin döyüşdə davranış qaydaları” (“Taktiki hazırlıq”) bölməsində
belə çalışmalara əhəmiyyət verilmir. Bu sahədə qismən də mövcud
olan imkanlardan istifadə edilmir. Bunun ən başlıca səbəbi tədris
mövzularına uyğun fizika, riyazi, coğrafi və s. məzmunlu hərbi çalış-
malar sisteminin hazırlanmamasından, onlardan istifadə metodi-
kasının işlənməməsindən, hərbi rəhbərlərin gənclərin çağırışaqədərki
hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənninin yüksək səviyyədə keçmələri
məqsədilə ümumtəhsil fənləri üzrə zəruri bilik və bacarıqlara yiyələn-
məməsindən və s. ibarətdir. Bütün bunlar nəzərə alınaraq, tədqiqat
işində “Əsgərin döyüşdə davranış qaydaları” (“Taktiki hazırlıq”) böl-
məsinin məzmununa uyğun fizika, riyazi və coğrafi çalışmalar sis-
temini tərtib etdik. Çalışmalar sisteminin məzmunu müəyyən bir
ardıcıllığa tabedir. Hər bir çalışmanın məzmunu gənclərin çağırışa-
qədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənnində tədris edilən uyğun
mətnin məzmunu ilə üzvi şəkildə əlaqələndirilib. Tədris materialına
daxil olmayan fakt və döyüş göstəriciləri çalışmaların da məzmunun-
da öz əksini tapmamışdır. Həmçinin fizika, riyaziyyat, coğrafiya,
rəsmxət və s. fənlərlə bağlı olan hərbi anlayışların heç biri çalışma-
ların tərtibi zamanı kənarda saxlanılmayıb.
196
Ümumtəhsil fənləri üzrə biliklərin məzmununa uyğun hərbi
çalışmalar hazırlandıqdan sonra eyni zamanda onların həlli və tə-
limdə istifadə metodikası işlənilmişdir. Çalışmalar sistemi və onlar-
dan istifadə metodikası eksperimental siniflərin hərbi rəhbərlərinə
verilmişdir. “Əsgərin döyüşdə davranış qaydaları” (“Taktiki hazır-
lıq”) bölməsinin tədrisində bu metodikadan istifadə “Əsgərin dö-
yüşdə hərəkəti” (§4.2.), “Hücumda və müdafiədə əsgərin hərəkəti”
(§4.3. və §4.4.) mövzuları üzrə materialların izahı ilə başlandı. Məş-
ğələnin gedişində belə bir çalışma yerinə yetirildi: “Düşmən 2000
əsgərlə hücuma keçmişdir. O, hücum zamanı canlı qüvvəsinin 50%-
ni itirdi. Qoşunlarımızın mövqeyinə 100 m qalmış əsgərlərimiz əks
hücuma keçdi və düşmənin 30% əsgərini məhv etdi, qalanını isə
əsir götürdü. Neçə düşmən əsgəri əsir alınmışdır?”
Çalışmanın həllində əvvəlcə şərtlər və axtarılan məchul müəy-
yənləşdirildi:
Hücumda məhv edildi – 50%
Müdafiədə məhv edildi – 30%
Düşmən əsgərlərinin sayı – 2000 nəfər
Əsir alındı – x nəfər
Sonra çalışma aşağıdakı mühakimələrlə həll olunur. Düşmən
əsgərlərinin 50+30=80%-i məhv edilib, qalanı isə əsir götürülüb.
Yəni, 100-80 = 20%-i əsir alınıb. Demək,
2000 – – –100
x – – –20
Tənasübü quraq:
100
20
2000
x
,
400
100
20
2000
x
Düşmənin 400 əsgəri əsir alınıb.
Sonra hərbi rəhbər aşağıdakı çalışmalardan birini də analoji
qaydada sinifdə həll etdirərək digər riyazi məzmunlu çalışmaları ev
tapşırığı kimi verir:
1.
Motorlaşdırılmış piyada bölmələrin döyüş imkanlarını deyin.
197
2.
Hücuma keçən 4 piyada qoşun manqasında əsgərlərin
65%-i məhv edilmiş, qalanı isə əsir alınmışdır. Hər manqada 9 əsgə-
rin (manqa komandiri ilə birlikdə) olduğunu nəzərə alaraq, düşmən
əsgərlərindən neçəsinin məhv edildiyini və əsir alındığını tapın.
3.
Müdafiə zamanı hücuma keçən düşmənin 5 tankı və 92
əsgəri, əks hücum zamanı isə 3 tankı və 28 əsgəri məhv edildi. Bun-
lar düşmənin ümumi qüvvəsinin 32%-ni təşkil edirdi. Düşmən neçə
tank və əsgərlə hücuma keçirdi?
4.
Piyadaların zəncirvari hücumu zamanı 12 əsgər 600 m mə-
safə qət etmişdir. Hücum zamanı əsgərlər arasındakı interval hərbi
dərsdə öyrəndiyimiz məsafələrə uyğundur. Hücum nə qədər sahəni
əhatə etmişdir?
“Manqanın sıraları”nı (§ 3.6.) aydınlaşdırarkən isə aşağıdakı
kimi çalışmalar sistemindən istifadə olunur:
1.
Şəxsi heyəti aşağıdakı koordinatlarla verilmiş bölmə hansı
formada (yeriş və ya döyüş) dayanmışdır: K(1;3), P(0;2), BA(2;2),
SN(0;1), A(2;1), AQ(0;0), QK(2;0), A(0;-1), S(2;-1).
2.
Piyadaların döyüş maşınları ilə hücumu koordinat müstəvi-
sində verilmişdir. Hücum ordinat oxu boyuncadır. Hücuma başla-
yan anda A və B maşınlarının vəziyyəti aşağıdakı koordinatlara uy-
ğundur: A(8,4; 4,5), B(5,9; -5,2). Hücum zamanı döyüş maşınları
arasındakı məsafə nə qədərdir? 1,2 km hücumdan sonra döyüş
maşınlarının koordinatları necədir? (miqyası 1:1000 qəbul etməli).
3.
Motorlaşdırılmış piyada qoşun bölməsi 125 m məsafədə
düşmənin qabağını saxlayırdı. Müdafiənin dərinliyi isə onun uzun-
luğunun 1,6 hissəsinə bərabərdir. Müdafiənin dərinliyini metrlərlə
göstərin və müdafiə zonasının sahəsini tapın.
4.
Topdan atılan mərmi düşmən tankına dəyəndən 5 saniyə
sonra partlayışın səsi eşidildi. Səsin havada yayılma sürətinin 332
m/san. olduğunu bilərək düşmən tanklarının hansı məsafədə yerləş-
diyini tapın.
Hərbi rəhbər əvvəlcə motorlaşdırılmış piyada bölmələrin dö-
yüşdə və yerişdə düzülüş qaydalarını müvafiq plakatlardan istifadə
edərək aydınlaşdırır. O, yerişdə düzülüş qaydasının sıra və cərgə;
198
hücum zamanı isə düzülüş qaydasının zəncirvari formada olduğunu
aydınlaşdırdıqdan sonra aşağıdakı müsahibəni aparır: Nöqtənin koor-
dinatları nəyə deyilir? (Müstəvidəki istənilən nöqtəyə koordinat
oxları üzərində uyğun gələn bir cüt ədədə həmin nöqtənin koor-
dinatları deyilir). Müstəvidə nöqtənin koordinatları hansı ədədlər ola
bilər? (Bütün həqiqi ədədlər çoxluğu). Koordinatlarına görə nöqtəni
necə qurmaq olar? (Həmin ədədləri koordinat oxları üzərində qeyd
edirik, sonra onlardan oxlara paralel düz xətlər keçiririk, düz xətlərin
kəsişmə nöqtəsi koordinatları həmin ədədlər olan nöqtədir).
İndi gəlin belə bir çalışmanı həll edək, – deyərək hərbi rəhbər
1-ci çalışmanı oxuyur və onun həllinə başlayır. Əvvəlcə koordinat
müstəvisi çəkilir və şagirdlərdən hərəsi müvafiq nöqtələrdən birini
qurur. Nəticədə qrafikdən görünür ki, düzülüş dəstə ilə iki cərgə
yeriş formasındadır.
Sonra hərbi rəhbər döyüşdə düzülüş formasını izah edərək
göstərir ki, PDM-lərin (piyadaların döyüş maşınlarının) iştirakı ilə
hücum zamanı əsgərlər arasındakı intervallar 6-8 m (8-12 addım)
olmalıdır. Əgər hücumda 9 nəfər iştirak edirsə, onda hücumun
uzunluğu 63 m-ə qədər olur. PDM və ZTR-lərin (zirehli transpor-
tyorların) arasındakı məsafə isə 100 m-ə qədər olmalıdır. Əsas və
ehtiyat mövqeləri olmaqla piyada bölmələr 100 m-ə qədər uzunluq-
da müdafiə zonası yarada bilir. Müdafiədə PDM (ZTR)-dən atəş
açarkən onlar manqanın mövqeyindən 50 m arxada yerləşməlidir.
Bu biliklərin şərhindən sonra hərbi rəhbər 2-ci çalışmanın
həllinə hazırlıq məqsədilə aşağıdakı müsahibəni aparır: – Siz iki
nöqtə arasındakı məsafənin hansı düsturla hesablandığını riyaziyyat
kursundan bilirsiniz:
2
1
2
2
1
2
)
y
(y
)
x
(x
xy
Burada x
1
, y
1
, x
2
, y
2
, uyğun olaraq A (x
1
, y
1
) və B (x
2
, y
2
)
nöqtələrinin koordinatlarıdır. Miqyasa görə, həqiqi məsafəni necə
tapmaq lazımdır? (Koordinatlarda verilmiş ədədi miqyasın böyük rə-
qəminə vurmaq, sonra ölçü vahidini yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır).
Oxlara nəzərən, paralel köçürmədə koordinatlar necə dəyişir? (Əgər
ordinat oxu boyunca paralel köçürmə gedirsə, nöqtələrin absisləri sa-
199
bit qalır, ordinatları isə köçürmə əmsalı qədər dəyişir. Əgər absis oxu
boyunca paralel köçürmə gedirsə, onda əməliyyat əksinə olacaqdır).
Daha sonra hərbi rəhbər 2-ci çalışmanı oxuyur, onun həllini şa-
girdlərə tapşırır. Hərbi rəhbərin özü isə partalararası gəzinərək mək-
təblilərin fəaliyyətinə nəzarət edir, lazım gəldikdə onlara istiqamət
verir. Nəticə etibarilə o, çalışmanın düzgün həllini belə qəbul edir:
Verilir: A (x
1
, y
1
) = A (8,4; 4,5)
B (x
2
, y
2
) = B (5,9; -5,2)
?,
,
?
AB
A
1
=?, B
1
=?
2
A
B
2
A
B
y
y
x
x
AB
d
2
2
)
5
,
4
2
,
5
(
4
,
8
9
,
5
34
,
100
10sm
Miqyas vahidi 1:1000 olduğundan PDM-lərin arasındakı mə-
safə 10∙1000 sm = 100 m-dir.
1,2 km = 1,2∙10
5
sm
Bu məsafə koordinatlar oxunun 1,2∙10
5
: 10
3
= 1,2∙10
2
= 120
bölgüsünə uyğundur. Deməli,
A
1
= A
1
(8,4; 4,5+120) = A
1
(8,4; 124,5)
B
1
= B
1
(5,9; -5,2+120) = B
1
(8,4; 114,8)
Digər çalışmaların isə ev tapşırığı kimi verilməsi məsləhətdir.
“Tanklar və zirehli maşınlarla mübarizə üsulları” nın öyrədil-
məsi zamanı tankların və zirehli maşınların zəif yerlərini, onlarla
mübarizə üsullarını şagirdlərə çatdırdıqdan sonra hərbi rəhbər aşağı-
dakı suallarla sinfə müraciət edir: “Rusiyanın tank əleyhinə raket
kompleksi ondan 1300 metr məsafədə olan düşmən tankını məhv
edə bilərmi? (Bəli, çünki həmin raketlər düşmənin 1000- 1500m
məsafədə yerləşən istənilən müasir tankını deşir). PDM-in top gül-
ləsi və tankvuran əl qranatomyotu hansı məsafələrdə düşmən tankı-
nı və zirehli transportyorunu məhv edər? (PDM-in top gülləsi 1300
metrə qədər, tankvuran əl qranatomyotu isə 100-300 m məsafələrdə
düşmənin istənilən tankını və zirehli maşınını deşə bilər)”.
Sonra belə bir çalışmanın həllinə keçilir: Almaniyanın “Leo-
pard” IAZ tankı ən böyük (65 km/saat) sürətlə irəliləyirdi. Xən-
dəkdə gizlədilmiş tankvuran raket kompleksindəki müşahidə cihaz-
200
larının köməyilə müəyyən edildi ki, həmin anda tankdan kompleksə
qədər olan məsafə 6000m-dir. Kompleksin daha səmərəli atəş
məsafəsinin 1000-1500m olduğunu bilərək, tankın nə vaxt səmərəli
atəş zonasına daxil olacağını tapın.
Əvvəlcə tankın neçə km-dən sonra səmərəli atəş zonasına
daxil olacağı tapılır: 6000 – 1500 = 4500 m. “Leopard” IAZ tankı
isə 65 km/saat sürətlə irəliləyir. Onda t = 4500 m : 65km/saat =
4,5km : 65km/saat = 4,2 ≈ 5dəq (maneələri nəzərə almaqla). De-
mək, tank 5 dəqiqədən sonra tankvuran raket kompleksi üçün ən əl-
verişli atəş zonasına daxil olacaqdır.
Müstəqil həll etmək üçün şagirdlərə aşağıdakı çalışmalar verilir:
1. Avtomatdan (yaxud pulemyotdan) atılan güllələrin 3%-i
tankın müşahidə cihazını sıradan çıxararaq onu “kor” vəziyyətinə
sala bilər. Avtomatın güllə ehtiyatını nəzərə alaraq, neçə güllənin
hədəfə dəyə biləcəyi ehtimalını tapın.
2. Düşmən tankı saatda 60 km sürətlə irəliləyirdi. Xəndəkdə
gizlədilmiş TƏRK (tank əleyhinə raket kompleksi) kompleksindəki
müşahidə cihazlarının köməyilə müəyyən olundu ki, həmin anda
tank TƏRK-dən 6500 m məsafədədir. Kompleksin daha səmərəli
atəş məsafəsinin 1000-1500 m olduğunu bilərək, tankın nə vaxt
səmərəli atəş zonasına daxil olacağını tapın.
3. Piyadaların döyüş maşınının (PDM) topu və tankvuran əl
qranatomyotu hansı məsafələrdə düşmən tankını və zirehli transpor-
tyorunu məhv edə bilər?
“Havadan hücum vasitələrinə qarşı mübarizə” üsullarının
öyrədilməsi prosesində isə hərbi rəhbər əvvəlcə təyyarələrlə əməliy-
yat taktikası və döyüş xüsusiyyətləri haqqında şifahi məlumat verir.
Bu zaman Rusiyanın, ABŞ-ın, Almaniyanın, Fransanın və Böyük
Britaniyanın müasir təyyarələrinin və vertolyotlarının əsas döyüş
xüsusiyyətlərini göstərmək lazımdır. Bunu nəzərə alaraq, hərbi rəh-
bər qeyd edə bilər ki, ABŞ-ın F-4E “Fantom-2” təyyarəsi 2 nəfər
şəxsi heyətdən ibarətdir. Bu təyyarənin havada maksimum sürəti
2300 km/saat, yerdəki ən böyük sürəti isə 1400 km/saat-dır; bir də-
fəyə 4000 km məsafə uça bilir, 18000 m hündürlüyə qalxır, 7250 kq
201
bomba, 18 idarə olunan və 285 idarə olunmayan aviasiya raketi
götürür. 1 ədəd 20 mm kalibrlik aviasiya topu vardır. Təyyarə yük-
sək manevr etmə və müxtəlif variantlarda əməliyyatlar aparmaq
qabiliyyətinə malikdir. Hərbi rəhbər analoji qaydada ABŞ-ın F-IIIE
təyyarəsi və AH-IG “Xyu Kobra” vertolyotu, Böyük Britaniyanın
“Xarrier” GP-3 təyyarəsi və WG-13 “Links” vertolyotu, Alma-
niyanın B
0
– 105P vertolyotu və s. haqqında məlumatlar verdikdən
sonra, onların tanınma nişanlarını və əməliyyat xüsusiyyətlərini
aydınlaşdırır, sonra isə belə bir çalışmanın həllinə başlayır:
“Böyük Britaniyanın “Yaquar” qırıcı təyyarəsi x – y + 4 = 0
düz xətti boyunca yerdəki hədəfə doğru şığıyırdı. Lokatorların
köməyilə müəyyənləşdirildi və təyyarə 6x + y – 18 = 0 düz xətti
boyunca atılan zenit topunun gülləsi ilə məhv edildi. Təyyarə hansı
hündürlükdə vurulmuşdur? (Miqyas 1: 10000 sm-dir)”
Çalışmanın həllində hərbi rəhbər əvvəlcə şagirdlərə təyyarə-
nin vurulma nöqtəsinin koordinatlarını tapdırır. Bunun üçün sistem
tənlik qurulur:
0
18
y
6x
0
4
y
x
Tənlik cəbri toplama üsulu ilə həll edilir:
0
18
y
6x
0
4
y
x
x + 6x + 4 – 18 = 0; 7x = 14; x = 2.
y = x + 4 = 2 + 4 = 6; y = 6.
Demək, təyyarə koordinat müstəvisindəki B(2;6) nöqtəsində
vurulmuşdur. Bu nöqtənin ordinatı isə təyyarənin vurulma hündür-
lüyünü göstərir. Miqyasın köməyilə həmin hündürlük tapılır:
h = 10000y = 10000∙6 = 60000 = 600m.
Demək, “Yaquar” təyyarəsi zenit topu ilə 600m hündürlükdə
vurulmuşdur.
Çalışmanın həllindən sonra hərbi rəhbər məlumat verir ki,
müasir döyüşlərdə qalib gəlmək üçün belə çalışmaların həllini bil-
mək Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunlarımızın əsgərləri üçün ən
202
vacib şərtdir. Sonra o, aşağıdakı çalışmaları evdə həll etməyi şagird-
lərə tapşırır:
1. A(-6;4), B(-2;3), C(0;8), D(4;7), E(6;0), F(4;-3), K(-6;-3)
nöqtələrini koordinat müstəvisində qurun və onları düz xətt
parçaları ilə birləşdirin. Mərkəzləri T(-3;0) nöqtəsində və radiusları
1; 1,5; 2 sm olan üç konsentrik çevrə çəkin. Alınan fiqur hansı
ölkənin təyyarələrinin tanınma nişanıdır?
2. Qabaqlama məsafəsi 2 km olmaqla 2000 km/saat sürətlə
uçan ABŞ təyyarəsi bir idərəolunan aviasiya raketi vasitəsilə vurul-
muşdur. Raketin sürəti 12000 km/saat olarsa, təyyarə hansı hün-
dürlükdən uçurmuş?
3. Havadan hücum vasitələrinə atəş açan zaman qabaqlama
məsafəsinin nə üçün S=V
h
t
s
düsturu ilə müəyyən edildiyini əsaslan-
dırın. Burada V
h
– hərəkət edən hədəfin sürəti (m/san), t
s
– güllənin
hədəfə qədər olan uçuş müddətidir (san).
4. Nə üçün uzaqlığı 500 m-ə qədər olan qırıcı təyyarəyə atəş
açarkən qabaqlama məsafəsi 60-80 m olmalıdır?
Növbəti məşğələdə ev tapşırıqlarının yoxlanması məsləhətdir.
Bu zaman aşağıdakı həll üsullarını çalışmaların düzgün yerinə yeti-
rilməsi kimi qəbul etmək mümkündür:
Şəkil 25
.
A
B
C
D
E
F
K
O
-
3
•
•
•
•
•
-3
203
1. Qrafikdən aydın görünür ki, bu siluetlər Böyük Britani-
yanın və Fransanın qırıcı-bombardmançı təyyarələrinin tanınma ni-
şanlarıdır.
2.
V
t
= 2000 km/saat
S
t
= 2 km
V
r
= 12000 km/saat
S
r
= ?
t
t
r
r
V
S
V
S
12km
V
S
V
S
t
t
r
r
3. Avtomatdan atılan güllə t
s
saniyədən sonra nəzərdə tutulan
nöqtəyə çatır. Bu müddət ərzində təyyarə də həmin nöqtədə
olmalıdır. Təyyarənin sürəti V
h
olduğundan təyyarə hədəf nöqtə-
sindən S = V
h
t
s
məsafədə olarkən atəş açmaq lazımdır ki, həm güllə,
həm də təyyarə eyni bir t
s
müddətinə həmin nöqtəyə çatsınlar. İsti-
fadə etdiyimiz S = Vt düsturu isə sürətin, yolun və zamanın asılılıq
düsturudur.
4. Çünki təyyarə 60-80m məsafəni keçmə müddətində güllələr
də 500m məsafəni keçəcək və onlar nəzərdə tutulan nöqtədə toqqu-
şacaqlar.
Ümumiyyətlə, taktiki hazırlıq məşğələlərində çalışmalardan
bu qaydada istifadə etdikdə şagirdlər tayyarələrin tanınma nişan-
larının tərkib hissələrini, onların hansı həndəsi fiqurlardan ibarət
olduğunu və koordinat müstəvisi üzərinə köçürülməsini, həmçinin
digər xarici ölkələrin tanınma nişanlarını, hərbi işlərdə riyazi hesab-
lamaların yeni tətbiq imkanlarını, aviasiya və hava hücumundan
müdafiə vasitələrindəki ilkin riyazi hesablamaları və s. daha də-
rindən və şüurlu şəkildə mənimsəyirlər.
b) “Taktiki hazırlıq” məĢğələlərinə aid fizika və riyazi
məzmunlu hərbi çalıĢma nümunələri
1. Motorlaşdırılmış piyada bölmələrin (MPB) döyüş imkan-
larını deyin.
2. MPB-nin yeriş və döyüş qaydasını (formasını) qrafların
köməyilə göstərin.
204
3. Aşağıdakı koordinatlarla verilmiş bölmə hansı formada
(yeriş və ya döyüş) dayanmışdır: K(1;3), P(0;2), BA(2;2), SN(0;1),
A(2;1), AQ(0;0), QK(2,0), A(0;-1), S(2;-1)?
4. a) Hücuma keçən 4 düşmən manqasında (bölməsində)
əsgərlərin 65%-i məhv edilmiş, qalanı isə əsir alınmışdır. Hər manqa-
da 9 əsgərin (komandirlə birlikdə) olduğunu nəzərə alaraq, düşmən
əsgərlərindən neçəsinin məhv edildiyini və əsir alındığını tapın.
b) Düşmən 2000 əsgərlə hücuma keçmişdir. O, hücum zamanı
canlı qüvvəsinin 50%-ni itirdi. Qoşunlarımızın mövqeyinə 100m qal-
mış əsgərlərimiz əks hücuma keçdi və düşmənin daha 30% əsgərini
məhv etdi və qalanını əsir aldı. Neçə düşmən əsgəri əsir alınmışdır?
5. Batalyonun hücumu zamanı düşmənin 3 tankı və 28 əsgəri,
müdafiəyə keçdikdən sonra isə 5 tankı və 92 əsgəri məhv edildi.
Bunlar düşmənin ümumi qüvvəsinin 32%-ni təşkil edirdi. Düşmən
neçə tank və əsgərlə hücuma keçirdi?
6. Məlumdur ki, müdafiə zamanı bir nəfərlik xəndəklərin ara-
sındakı məsafə 10 m, ikinəfərlik xəndəklərin arasındakı məsafə isə
20m olmalıdır. Müdafiə üçün 21 birnəfərlik, 10 ikinəfərlik xəndək
planlaşdırılmışdır. Müdafiə zonasının uzunluğu nə qədər nəzərdə
tutulur?
7. Piyadaların zəncirvari hücumu zamanı əsgərlərin arasındakı
məsafə 6-8 metrdir (8-12 addım). Hücum zamanı 12 əsgər 600 metr
məsafə qət etmişlər. Hücum nə qədər sahəni əhatə etmişdir?
8. Piyadaların döyüş maşınları ilə hücumu koordinat müstəvisin-
də verilmişdir. Hücum ordinat oxu boyuncadır. Hücuma başlayan anda
A və B maşınlarının vəziyyəti aşağıdakı koordinatlara uyğundur:
A (8,4; 4,5;); B (5,9; -5,2)
a) hücum zamanı döyüş maşınlarının arasındakı məsafəni
tapın.
b) 1,2 km hücumdan sonra döyüş maşınlarının koordinatlarını
müəyyənləşdirin. Miqyas: 1:10000 qəbul etməli.
9. Düşmən tankı saatda 60 km sürətlə irəliləyirdi. Xəndəkdə
gizlədilmiş tank əleyhinə raket kompleksindəki (TƏRK) müşahidə
cihazlarının köməyilə aşkara çıxarıldı ki, həmin anda tank TƏRK-
205
dən 6500 metr məsafədədir. Kompleksin daha səmərəli atəş məsa-
fəsinin 1000-1500 m olduğunu bilərək tankın nə vaxt səmərəli atəş
zonasına daxil olacağını tapın.
10. Avtomatdan (yaxud pulemyotdan) atılan güllələrin 3%-i
tankın müşahidə cihazını sıradan çıxararaq onu “kor” vəziyyətinə
sala bilər. Avtomatın güllə ehtiyatını nəzərə alaraq neçə güllənin
hədəfə dəyə biləcəyini müəyyənləşdirin.
11. Topdan mərmi atılandan təxminən 5 saniyə sonra düşmən
tankının partlayış səsi eşidildi. Səsin yayılma sürətinin 332 m/san
olduğunu bilərək tankın topdan neçə metr aralı olduğunu tapın.
12. Taqım müdafiə zamanı 125 m məsafədə düşmənin qabağı-
nı saxlayırdı. Müdafiənin dərinliyinin isə 200 m olduğunu bilərək
müdafiə zonasının sahəsini müəyyənləşdirin.
13. Motoatıcı piyada qoşun bölməsi 125 m məsafədə düşmə-
nin qabağını saxlayırdı. Müdafiənin dərinliyi isə onun uzunluğunun
1,6 hissəsinə bərabərdir. Müdafiənin dərinliyini metrlərlə göstərin
və müdafiə zonasının sahəsini tapın.
14. Təkadamlıq səngərlərin arasındakı məsafənin 10 m, iki-
adamlıq səngərlərin arasındakı məsafənin isə 20 m olduğunu bilərək
173 metr uzunluğunda ərazidə müdafiə üçün neçə səngər qazmaq la-
zımdır? (təkadamlıq səngərin eni 1 m, ikiadamlıq səngərin eni 1,5 m-
dir).
15. Düşmənin müdafiəyə keçən 16 batareyasının 45%-i top
atəşindən, 19%-i isə ikinci mövqeyə keçmə mərhələsində məhv
edildi. Bir batareyada 6 bölmənin və hər bölmədə 11 adamın oldu-
ğunu nəzərə alaraq neçə əsgərin məhv edildiyini müəyyənləşdirin.
16. TƏRK 1300 m məsafədə olan düşmən tankını məhv edə
bilərmi?
17. Piyadaların döyüş maşınının (PDM-in) topu və tank
əleyhinə əl qumbarası hansı məsafələrdə düşmən tankını və digər
zirehli transportyorunu məhv edə bilər?
18. Kütləsi 1070 q olan tank əleyhinə əl qumbarasını iki-üç
dəfə tankın maketinə atın. Tankın maketi 15-20 m məsafədə yerləş-
dirilsin.
206
19. Nə üçün havadan hücum vasitələrinə avtomatdan atəş
açmaq üçün ən əlverişli məsafə 500-600 metrdir? Nə üçün atəş
vaxtı nişangah 3 (üç) və ya “П” vəziyyətinə qoyulur?
20. Kalaşnikov avtomatından hədəfi qabaqlama üsulu ilə atılan
güllələr 0,8 saniyədən sonra 280 m/san sürətilə hərəkət edən düşmən
təyyarəsinə dəymişdir. Qabaqlama məsafəsi nə qədər olmuşdur?
21. Qırıcı təyyarə 200 m/san sürətlə hərəkət etdikdə ona avto-
matlardan hansı üsulla (qabaqlama və ya müşayiətedici) atəş açmaq
lazımdır? Nə üçün?
22. 2000 km/saat sürətlə hərəkət edən qırıcı təyyarə əl pulem-
yotu ilə atəş açılandan 4 san. sonra məhv edilmişdir. Qabaqlama
məsafəsi nə qədərdir?
23. Əgər təyyarənin sürəti dəqiq məlum deyilsə, onda necə
atəş açmalı və qabaqlama məsafəsi nə qədər olmalıdır?
24. Müşahidə sektoru neçə zonaya bölünür və bu zonalar han-
sı məsafələrdə yerləşməlidir? (Yaxın zonanın uzunluğu 400-500 m,
orta zonanınkı – 100 m-dək, uzaq zonanınkı isə görünüş dairəsinin
hüdudunadək olur).
25. “Oriyentir 4”, sağa 35, irəliyə 100, səngərdə –“tank” – de-
yərək müşahidəçi əsgər baş gizirə məlumat verir. O, bununla nə de-
mək istəyir? İzah edin.
26. “Oriyentir 2”-dən 120 m sol tərəfdə və müşahidəçi əsgərin
dayanma istiqamətində PDM görünürdü. Oriyentir 2-yə qədər olan
məsafə 450 m-dir. PDM müşahidəçi əsgərdən neçə metr aralıdır?
27. “Tək bitmiş ağaca nəzərən hədəfin (düşmən pulemyotunun)
vəziyyətini müəyyənləşdirin və dəftərinizdə qeyd edin” (58, s.89).
28. Müşahidə nöqtəsindən 900 m uzaqlıqda dağılmış bina, bu
binadan sağ tərəfdə düşmənin dayaq məntəqəsi yerləşir. Əgər qolun
tam açılması şərti ilə baş barmaq dağılmış bina ilə düşmənin dayaq
məntəqəsi arasındakı məsafəni örtsə, onda müşahidə nöqtəsindən
dayaq məntəqəsinə qədər olan məsafə nə qədərdir?
29. “Paraşütçü zülmət qaranlıqda bataqlıq bir rayonda (D nöq-
təsində) yerə endi. Projektorların a və b şüaları və onların kəsişdiyi
D nöqtəsi C məntəqəsindən görünmürsə, həmin məntəqədən qalxan
207
vertolyot paraşutçunun dalınca hansı istiqamətdə uçmalıdır?” (88,
s.19-23).
30. “Paraşütçü paraşütünü açmadan 4 san. enirdi. O, birinci
saniyədə 4,9m, hər sonrakı saniyədə isə əvvəlkindən 9,8 m çox
enirdi. Paraşütçü 4 saniyədə neçə metr enmişdir?” (89).
31. Sualtı qayığın suyun üstü ilə hərəkət vaxtı suyun altı ilə
hərəkət vaxtından 20 dəfə azdır. Sualtı qayıq suyun altında suyun
üstündə olduğundan 57 saat çox qalarsa, onun suyun üstündə nə
qədər olduğunu tapın.
32. “Sualtı qayıq suyun altı ilə suyun üstü ilə getdiyinə nis-
bətən 17 dəfə artıq məsafə getdi. Sualtı qayıq suyun üstü ilə suyun
altı ilə getdiyi məsafədən 320 km az məsafə gedərsə, suyun altı ilə
neçə kilometr yol getmişdir?” (89, s.201).
33. Küləyin təsiri altında paraşütçü y = -1,5x düz xətti boyun-
ca yerə enirdi. 2x - y + 10 = 0 düz xətti boyunca Kalaşnikov avto-
matından atılan güllə paraşütçü əsgərə dəymişdir. Paraşütçü hansı
nöqtədə vurulmuşdur?
34. 2x - 5y + 10 = 0 düz xətti boyunca hərəkət edən təyyarə
2x + y - 14 = 0 düz xətti boyunca atılan əl pulemyotunun gülləsin-
dən məhv edildi. Pulemyotdan atəş açılan zaman təyyarə A(1;1,6)
nöqtəsində olmuşdursa, qabaqlama məsafəsi neçə metr götürül-
müşdür? (Miqyas 1:10000 sm-dir.)
35. TM-57 markalı tank əleyhinə minanın gücü neçə nyuton-
dur?
36. Tank və piyada əleyhinə olan minaların taktiki-texniki
xüsusiyyətlərini söyləyin.
37. PMN markalı mınanın diametri 110 mm, hündürlüyü 53
mm-dir. Onun həcmini tapın.
38. Daxili ölçüsü 150×70×35 sm
3
olan yeşiyə neçə PMN mar-
kalı mina yerləşdirmək mümkündür? Əgər yeşiyin çəkisi 3,5 kq
olarsa, minaların yeşiklə birlikdə çəkisi nə qədərdir?
39. Əgər bir ədəd PMD-6 və 2 ədəd POMZ-2M minaları eyni
zamanda partlasa, onların ümumi gücü nə qədər ola bilər? Ümumi
gücü nyutonlarla ifadə etməli.
208
40. Əgər 3 ədəd PMD-6 və 7 ədəd TM-62 mina eyni zamanda
partlasa neçə nyutonluq partlayış əmələ gələr?
41. TM-62 minasında partlayıcının çəkisi onun ümumi çəkisi-
nin neçə faizini təşkil edir?
42. 1 kv km sahədə piyadaları tam məhv etmək üçün neçə
POMZ-2M minası yerləşdirilməlidir?
43. Bir POMZ-2M minası nə qədər sahədə canlı qüvvəni
məhv edə bilər?
44. Tank əleyhinə minalar necə maskirovkalanır? Dəqiq ölçü-
lərlə göstərin.
45. Hərbi bölmə müdafiəyə keçərkən dərinliyi 1,5m eni 0,6m
olan səngər qazdı. Səngərdən çıxarılan ümumi torpağın həcmi 3,6
m
3
idi. Səngərin uzunluğu nə qədər olmuşdur?
46. Nə üçün ayaq üstə dayanaraq atəş açmaq üçün qazılan
səngərin dərinliyi 110 sm olur?
47. Çömələrək atəş açmaq üçün səngərin dərinliyi nə qədər
olmalıdır?
48. Səngərin quruluşunu və ölçülərini deyin. Onun əsas üstün
cəhədlərini göstərin.
49. Tank əleyhinə minalanmış sahə necə düzəldilir? Minalar
düzülərkən sıralar və cərgələr arasındakı məsafələr nə qədər olur?
50. Tank əleyhinə minalanmış ərazinin ümumi dərinliyi 100
m-dir. Müəyyənləşdirildi ki, burada 4 cərgə və hər cərgədə 17 mina
basdırılmışdır. Cərgələr arasındakı məsafəni və minalanmış ərazinin
sahəsini tapın.
51. Piyada əleyhinə minalanmış ərazinin ölçülərini deyin və
sxematik təsvir edin.
52. 80-100 m-lik məsafəlik ərazidə sıçrayışlarla hərəkət edin
(başlanğıc vəziyyət – avtomatla uzanmış halda).
53. Sürünərək 10 m-lik məsafədə ərazini keçin (başlanğıc
vəziyyət – “Remendə” vəziyyətində avtomatla dayanma).
54. Sıçrayışlarla hərəkətdə dayanmalar arasındakı məsafə ne-
çə metr olmalıdır və bu məsafələr hansı amillərdən asılıdır?
209
55. Düşmənin hücumu zamanı səngərlərdə gizlənərək onlara
əl qumbaraları atmağın qaydalarını göstərin (əl qumbaraları
çantadadır və xəndəyə qədər olan məsafə 40-50 m-dir).
56. Uzanaraq atəş açmaq üçün lazım olan bir nəfərlik səngərin
çertyojunu çəkin və çertyojun elementlərini aydınlaşdırın.
57. Bir nəfərlik səngərə su dolmuşdur. Çertyojdan (çalışma
56-dakı) istifadə edərək ora dolan suyun miqdarını tapın.
58. Səyyahların Bakı şəhərindən 180
0
azimutla 5661 km-lik
məsafəni qət edərkən çatacaqları nöqtənin coğrafi koordinatlarını
müəyyənləşdirin:
a) 40
0
şm.en.1
0
q.u b) 40
0
şm.en 101
0
ş.u
c) 51
0
c.en 50
0
ş.u d) 11
0
c.en 50
0
ş.u
e) 11
0
c.en 50
0
q.u (“Abituriyent” jurn. №4, 1996, s. 43).
Təqdim olunan çalışmalar fizika, riyaziyyat və coğrafiya üzrə
məktəblilərin qazandıqları bilikləri praktik şəkildə necə tətbiq etdik-
lərini yoxlamaqdan daha çox onları hərbi anlayışlara, hərbi iş üzrə
bacarıqlara yiyələndirmək məqsədi daşıyır. Bundan başqa, təklif
olunan çalışmalar sistemi gələcək əsgərlərin taktiki hazırlığının
daha uğurla həyata keçirilməsinə doğru istiqamətlənir. Bütün bunla-
rı çalışmaların məzmunundan da görmək mümkündür. Söhbət mo-
toatıcı piyada bölmələrin döyüş imkanlarından, əsgərlərin hücu-
mundan, əməliyyatların uğurlu keçirilməsindən, düşmən tankı və
qırıcı təyyarələri ilə mübarizədən, topdan atılan mərminin hədəfə
dəyməsi imkanından, əl qumbaralarının səmərəli istifadəsindən, pa-
raşütçünün, sualtı qayığın hərəkətindən, minalardan istifadədən və
s. gedir ki, bütün bunlar, müvafiq ümumtəhsil fənləri üzrə sadəcə,
çalışmaların yerinə yetirilməsi, biliklərin praktik tətbiqinin yoxlan-
ması məqsədindən daha çox hərbi hazırlıq məqsədi daşıyır.
Dostları ilə paylaş: |