“Hərbi topoqrafiya” bölməsi həm əvvəlki ibtidai hərbi hazırlıq
kursunun, həm də mövcud gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı
dərsliyinin əsas bölmələrindən biridir. Bu bölməyə əvvəlki proqram
166
üzrə 6 saat, indiki proqram üzrə 4 saat vaxt ayrılir. Həmin vaxt ərzin-
də hərbi rəhbər şagirdlərə hərbi topoqrafiyanın zəruri anlayışlarını
öyrətməlidir. Respublikanın bir sıra ümumtəhsil məktəblərində hərbi
rəhbərlər tədqiqatçı tərəfindən hazırlanmış metodika əsasında öz
işlərini qurub hərbi topoqrafiyanı məktəblilərin riyaziyyat və
coğrafiya fənlərindən mənimsədikləri anlayışlarla səmərəli şəkildə
əlaqələndirirlər. Bakı şəhəri 9 saylı, Gəncə şəhəri 18 saylı, Göyçay
rayonu 6 saylı orta məktəblərin hərbi rəhbərləri “Hərbi topoqrafiya”
mövzusunu keçərkən şagirdlərin riyazi və coğrafi biliklərindən
istifadə sahəsində müvəffəqiyyətli nəticələr əldə edə bilmişlər. Belə
ki, hərbi rəhbər “Hərbi topoqrafiya” mövzusunun tədrisinə şifahi
izahetmə yolu ilə başlayır. O, ilk növbədə “topoqrafiya” sözünün mə-
nasını aydınlaşdırır. Göstərir ki,anlayış iki yunan sözündən: topos-
yer, qrafo-yazıram, (yəni, qeyd edirəm) sözlərindən əmələ gəlmişdir.
Yerin quruluşunu, səthini öyrənən elm coğrafiyadır və bu fənlə
siz aşağı siniflərdə tanış olmusunuz. Topoqrafiya isə yer səthini
həndəsi münasibətlərdə nəzərdən keçirən bir elmdir. Hərbi topoq-
rafiyaya gəldikdə isə, ona yer səthini hərbi məqsədlər üçün həndəsi
münasibətlərdə öyrənən bir elm kimi tərif vermək mümkündür. Hərbi
topoqrafiyada yer səthinin kiçik hissələrini təsvir etmək qaydaları
öyrədilir. Bu halda yer səthinin hissələri müstəvi olaraq götürülür
(əslində isə bilirik ki, yer kürə şəklindədir). Topoqrafiq xəritələrdə
döyüş taktikası üçün bu yerə aid hər bir məlumat hazırlanır,
topoqrafik xəritələr döyüş taktikası ilə sıx əlaqədə olur. Topoqrafik
xəritə (yerin planı) komandirə yeri tez və xüsusən qabaqcadan
öyrənmək imkanı verir, bunun da xüsusən döyüş şəraitində çox
əhəmiyyəti vardır. Çünki bu şəraitdə komandirin qəti qərar qəbul
etməsi üçün vaxtı dəqiqələrlə hesablanır. Topoqrafik xəritədə döyüş
məsələləri müəyyənləşir və döyüşə xəritənin yardımı ilə rəhbərlik
edilir. Bundan başqa, qoşunların əməliyyatının obyektlərini xəritədə
göstərmək və topoqrafik xəritə vasitəsi ilə düşmənin, həm də öz
qoşunlarının yerləşməsi haqqında təsəvvür yaratmaq mümkündür.
167
Topoqrafik xəritələr hərbi işdə çox geniş yayılmışdır. Ona görə
də D.B.Şebalinin yazdığı kimi, ancaq komandir deyil, hər bir əsgər
də xəritədən istifadə etməyi, onu oxumağı bacarmalıdır (86, s.11).
Məşğələdə yerölçmədə mövqeyi müəyyənləşdirmək və azimut
üzrə hərəkətlər dərslikdə göstərildiyi kimi aydınlaşdırıldı. Lakin
azimut haqqında şagirdlərin təsəvvürlərinin olmadığını, bu anlayış
haqqında dərslikdə əvvəlcədən heç bir məlumat verilmədiyini nə-
zərə alaraq, hərbi rəhbər orta məktəbin VII sinfində keçilən rəsmxət
fənninə aid dərsliyin ilk cümlələrini yada salır: ”Rəsmxət-çertyojun
çəkilməsi və oxunması qaydalarından bəhs edən tədris fənnidir.
Əşyanın çertyoj alətlərinin köməyi ilə müəyyən qaydada təsvir
edilməsinə çertyoj deyilir” (87, s.3). Hərbi rəhbər sinfə müraciətlə
deyir: ”Bütün bu təriflərdən görünür ki, hərbi topoqrafiya həndəsə,
coğrafiya və rəsmxət fənləri ilə çox sıx bağlıdır. Ona görə də hərbi
topoqrafiyanı öyrənərkən bu fənlər üzrə biliklərdən müntəzəm
istifadə etməli olacağıq”.
Həmin mövzuların izahı zamanı hərbi rəhbər şagirdlərin hən-
dəsə kursundan öyrəndikləri düz və açıq bucaq, onların qiyməti (də-
rəcələrlə 90
0
və 180
0
), müstəvilərin kəsişməsi, ikiüzlü bucaq, onun
ölçülməsi, istiqaməti (saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətində bucaqlar
mənfi, saat əqrəbinin hərəkətinə əks istiqamətdə bucaqlar müsbət
götürülür), bucaqların fərqi və cəmi, uzunluq və uzunluğun ölçü
vahidləri (m,km) və s. kimi biliklərdən səmərəli istifadə etdi. Bu
prosesdə o, həmin riyazi anlayışları sual-cavab vasitəsilə məktəb-
lilərə xatırlatdıqdan sonra bu anlayışlara müraciət edirdi.
Tədqiq olunan problemlə bağlı məktəb təcrübəsinin təhlili
zamanı aşkara çıxarılmışdır ki, topoqrafik xəritələr üzərində apa-
rılan işlərin öyrənilməsində şagirdlərin riyazi biliklərindən tam və
şəmərəli istifadə edilmir. İlk növbədə bu, həmin anlayışların məz-
munundan irəli gəlir. Əslində anlayişların məzmununda riyazi bi-
liklərin düşünülmüş şəkildə nəzərə alınması məzmunu o qədər də
ağırlaşdırmır. Bütün bu cəhətlər diqqət mərkəzində saxlanılmış və
hazırlanan metodikada öz əksini tapmışdır. Bu metodika əsasında
“Topoqrafik xəritə anlayışı və xəritə üzərində iş” mövzusunun
168
tədrisinə hərbi rəhbər topoqrafik xəritələrin ümumi əhəmiyyəti haq-
qında məlumatla başlayır və xəritənin miqyası anlayışının mahiyyə-
tini aydınlaşdırır. Bildirir ki, hərbi topoqrafiyada bir sıra məsələlərin
həlli üçün müxtəlif miqyaslı xəritələrdən istifadə etmək lazım gəlir.
Topoqrafik xəritələr əsasən on minlik (1:10000), iyirmi beş minlik
(1:25000), əlli minlik (1:50000), yüz minlik (1:100000), iki yüz
minlik (1:200000), beş yüz minlik (1:500000) və bir milyonluq
(1:1000000) miqyas vahidli olurlar. Bunun mahiyyətini siz VII sinif
rəsmxət kursundan bilirsiniz. Kim deyər 1:500000 nə deməkdir?
Şagirdlərin bir qrupu əl qaldırır və onlardan biri cavab verir:
“Bu o deməkdir ki, xəritədə 1sm-lik məsafəyə yer üzərində 5000
metr məsafə uyğundur. Yəni, yer üzərindəki həqiqi məsafə xəritə
üzərində 500000 dəfə kiçilir”.
-Kim deyər, miqyas nəyə deyilir? (Miqyas xəritə üzərindəki
məsafənin yer üzərindəki həqiqi məsafəyə nisbətinə deyilir).
-Nisbəti riyaziyyat kursunda necə işarə edirik? (Nisbəti ya
nöqtəli bölmə, yaxud da adi kəsr şəklində göstəririk).
-Kim bu miqyaslardan birini həm nöqtəli bölmə, həm də adi
kəsr şəklində ifadə edər? (Məktəblilərdən biri yazı taxtasına yazır:
1:25000 - nöqtəli bölmə şəklində miqyas,
25000
1
adi kəsr şəklində
miqyas).
Daha sonra hərbi rəhbər göstərir ki, xəritənin miqyasını dəqiq
bilmək lazımdır. Çünki apardığımız hesablamanın dəqiqliyi istifadə
etdiyimiz topoqrafik xəritənin miqyasından çox asılıdır.
Topoqrafik xəritələrlə yerin buna uyğun həqiqi hissəsini
müqayisə etsək, görərik ki, yer üzərindəki hər bir nöqtəyə xəritə
üzərində ancaq bir nöqtə uyğundur və tərsinə. Deməli, xəritə ilə
onun xarakterizə etdiyi yer parçası arasında qarşılıqlı birqiymətli
uyğunluq var. Fərq isə onların ölçüləri arasındadır. Hələ 7-ci sinfin
həndəsə kursunda öyrənmisiniz ki, “biz tez-tez eyni formalı, lakin
müxtəlif ölçülü əşyalara rast gəlirik. 1:100 miqyasda hazırlanmış
gəmi və onun modeli, eyni bir sahənin müxtəlif miqyaslarda çəkil-
miş planı və s. Misal göstərdiyimiz bütün bu fiqurlar eyni bir
169
formaya malikdir, yəni oxşardır” (84, s.78). Deməli, topoqrafik
xəritələrlə, onlara uyğun yer parçası oxşardır. Qeyd edək ki, onlar
həm də homotetikdir və götürülmüş miqyas bu homotetik inikasın
əmsalıdır. Belə ki, yer üzərində olan həqiqi məsafə D onun xəritə
üzərində təsvirinə uyğun gələn məsafə
d
və topoqrafik xəritənin
miqyası 1:10000-dirsə, onda
M
1
D
d
olar. Yəni,
D
M
1
d
Bu isə homotetik inikasın tərifidir. Yəni, əgər yer üzərindəki
hissəyə F, buna uyğun topoqrafik xəritədəki hissəyə F
1
desək, onda
F
1
=H
1/10000
(F) alınar.
Ona görə də homotetik fiqurların bütün xassələri topoqrafik
xəritələrə və onların yer üzərindəki həqiqi hissələrinə də aiddir.
Topoqrafik xəritələr miqyas vahidlərinə görə iki qrupa bölü-
nür: böyük və kiçik miqyaslı xəritələr. Məsələn, 1:10000 miqyaslı
xəritə böyük, 1:1000000 miqyaslı xəritə isə kiçik miqyaslı xəritədir.
Hərbi topoqrafiyada miqyasın aşağıdakı formalarından istifa-
də olunur: ədədi miqyas və xətti miqyas. Xəritənin aşağısında ədədi
və xətti miqyas göstərilməklə bərabər, miqyasın vahidi də qeyd
olunur. Miqyas kəsirlərlə ifadə edildikdə ona ədədi miqyas,
çertyojla ifadə edildikdə isə, ona xətti və ya qrafik miqyas deyilir.
a) Ədədi miqyas. Dedik ki, ədədi miqyas kəsrlərlə işarə edilir:
kəsrin surəti təklik olur, məxrəcindəki ədəd isə planın (çertyojun)
hər bir xəttinin yer üzərindəki uyğun xəttə nisbətən neçə dəfə
kiçildildiyini göstərir. Bəzən, miqyası kəsrlə ifadə etmək əvəzinə,
sadəcə məxrəci verməklə kifayətlənirlər. Məsələn, ədədi miqyası
belə göstərmək mümkündür: 1:5000, ya
5000
1
və ya sadəcə olaraq
5000. Ədədi miqyasdan istifadə edilməsi çox sadədir. Aydındır ki,
yerin hər hansı nöqtələri arasındakı məsafəni çertyoj üzrə müəyyən-
ləşdirmək üçün bu məsafəni çertyojda tapmaq və bunu miqyası gös-
tərən kəsrin məxrəcinə və ya miqyasa uyğun ədədə vurmaq
170
kifayətdir. Məsələn, ədədi miqyası
5000
1
və ya sadəcə 5000 olan
topoqrafik xəritədə qeyd olunan iki nöqtə arasındakı məsafə 10 sm-
ə bərabərdirsə, onda yer üzərində həmin iki nöqtə arasındakı həqiqi
məsafə 10·5000 sm = 50000 sm = 500 m = 0,5 km olacaqdır.
Aydındır ki, ədədi miqyasın məxrəci (miqyası, yəni kiçiltmə
dərəcəsini ifadə edən ədəd) nə qədər kiçik olarsa, miqyas bir o
qədər iri olacaqdır. Məsələn, 1000-ə bərabər miqyas 25000-ə bəra-
bər miqyasdan iri, və ya əksinə 25000-ə bərabər miqyas 1000-ə
bərabər miqyasdan kiçik olacaqdır.
Ədədi miqyasın nə kimi üstünlükləri və nöqsanları vardır?
İndi bu suala cavab verək (hərbi rəhbər şərhinə davam edir). Bunun
üstünlüyü, topoqrafik xəritədəki məsafəni istənilən ölçü vahidi ilə
ölçmənin mümkün olmasından ibarətdir. Yəni, məsafə, “sm”-lə,
“m”-lə və “km”-lə ölçülə bilər.
Nöqsanı isə əyani olmaması və hesablamaq lazım gəlmə-
sindən ibarətdir. Ədədi miqyasın bu nöqsanına görə ona müraciət
etmək praktik cəhətdən o qədər də əlverişli deyil.
Topoqrafik xəritəni qurarkən və bundan istifadə etmək istər-
kən işi asanlaşdırmaq üçün çox vaxt xüsusi diaqramlar qurulur. Belə
diaqramlar yerdəki ölçülərdən xəritənin ölçülərinə keçməyi asanlaş-
dırır. Bu diaqramlara qrafik miqyas deyilir. Qrafik miqyaslar xətti-
sadə və xətti-eninə olmaq üzrə iki qismə ayrılır.
b)Xətti miqyas - ədədi miqyasın qrafik ifadəsidir. O, bir-birinə
bərabər hissələrə bölünmüş (15-ci şəkil) düz xətdən ibarətdir.
Bölgülər adətən, götürülmüş parçanın soldakı ikinci əsas və sıfır
qeyd edilmiş nöqtəsindən başlayaraq ayrılır.
Şəkil 15
.
1000 800 600 400 200 0
1 km
B
C
171
Əsas bölgünün soldan birinci hissəsi daha kiçik hissələrə
bölünür. Bunların sayı adətən 20 olur. Birinci şəkildə əsas bölgülər
1km uzunluğu, kiçik hissələr isə
20
1000
=50 metri göstərir. Miqyasın
əsas bölgüsü olan parça miqyasın əsası adlanır. Miqyas əsasının
uyğun olduğu xətti ölçüyə miqyasın qiyməti deyilir. Miqyasın qiy-
mətini yuvarlaq ədədlərlə ifadə etmək lazımdır (10m, 100m, 1km,
10km və s.)
Xəritə üzərində məsafəni ölçərkən pərgar və ya kağız zolağın-
dan istifadə olunur. Əvvəlcə pərgardan necə istifadə etməyi araş-
dıraq. 2 santimetrdə 1 km miqyasılı bir xəritə götürək. Tutaq ki, bu
xəritə üzrə A və B nöqtələri arasındakı məsafəni müəyyənləşdirmək
lazımdır. Pərgarın qollarını acaraq, birinin ucunu A nöqtəsinə, o
birininkini isə B nöqtəsinə qoyuruq (bu halda pərgarı şaquliyə yaxın
vəziyyətdə saxlamaq məsləhətdir, çünki pərgarı çox maili
saxladıqda onun qollarının ucu küt olarsa, kağız üzərində sürüşəcək
və ya iti olarsa kağızı cızacaqdır). Pərgarın qollarının ayrılışını
dəyişməyərək, onu topoqrafiq xəritənin miqyası üzərinə qoyuruq
(16-cı şəkil). Pərgarın bu vəziyyəti M' və N' xətləri ilə göstərilmiş-
dir. Sonra pərgarın sağ qolu muqyasın hər hansı əsas bölgüsünün
ucuna düşüncəyə qədər pərgarı miqyas boyunca sola hərəkət
etdiririk (pərgarın vəziyyəti şəkildə bütöv M və N xətləri ilə
göstərilmişdir). Pərgarın sağ qolunun vəziyyəti 2 km, sol qolunun
vəziyyəti 150 m-i göstərir.
Şəkil 16.
Pərgar olmadıqda və ya xəritədə götürülmüş nöqtələr arasın-
dakı məsafə pərgarın qollarının açılışından böyük olduqda, kağız
M
M
'
N
N
'
172
zolaqdan istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu halda kağız zolağını
aralarındakı məsafəni tapmaq istədiyimiz iki A və B nöqtələrinin
(17-ci şəkil) yanına qoyuruq, kiçik a və b ştrixlərini çəkərək həmin
A və B nöqtələrini zolağın üzərinə köçürürük. Sonra zolağı
miqyasın üzərinə qoyuruq.
Şəkil 17
.
Bu şərtlə ki, a ştrixi miqyasın sıfır işarəli nöqtəsinin yaxınlı-
ğına düşsün (18-çi şəkil), sonra b ştrixi miqyasın hər hansı əsas
bölgüsünün (18-çi şəkildə 3-çü bölgünün) ucu ilə birləşincəyə qədər
zolağı sola hərəkət etdiririk (zolağın axırıncı vəziyyəti bütöv xətlə,
əvvəlki vəziyyəti isə qırıq xətlə işarə olunmuşdur).
Şəkil 18
.
b ştrixinin vəziyyəti 3 km, a ştrixinin vəziyyəti isə 300m gös-
tərir. Deməli, A-dan B-yə qədər olan məsafə 3 km 300 m-ə bərabər
olacaqdır. Çox vaxt hər hansı iki nöqtənin arasındakı məsafəni düz
xətt üzrə deyil, əyri xətt üzrə, məsələn, kəndarası yol boyunca
ölçmək lazım gəlir. Bu halda pərgarın qollarını o qədər ayırırıq ki,
ölçdüyümüz yol boyunca bölgüləri işarə etdikdə pərgarın iki qolları
arasındakı xətt mümkün qədər düz xəttə yaxın olsun, hər hansı bir
nöqtədən, məsələn, A-dan (19-cu şəkil) başlayaraq pərgarı yolun
boyunca addımladırıq və nəhayət, elə bir b nöqtəsinə gəlirik ki, bu b
A
a
B
b
1000m
0
1
2
3km
b
b
a
a
173
nöqtəsi ilə B nöqtəsi arasında qalan məsafə pərgarın qollarının
ayrılışından kiçik olur.
Şəkil 19
.
Sonra pərgarın qollarını topoqrafik xəritə üzərində
bB
-yə
bərabər götürürük. Pərgarın sağ qolunun ucunu verilən miqyasın
sıfır nöqtəsi üzərinə qoyuruq və sol qolunun ucunun hansı bölgü
üzərinə düşdüyünü müəyyən edərək miqyasa görə [b,B]-nın uzunlu-
ğunu tapırıq.
Bizim götürdüyümüz halda (şəkil 19) pərgarın qollarının
ayrılışı 300m-ə bərabərdir. Bu uzunluq verilən xətt boyunca 24 dəfə
tam yerləşmişdir.
bB
=100m. Deməli, bütün məsafə təqribən
300∙24+100 = 7300m = 7km300m.
-Uşaqlar, bu hesablama qaydası riyaziyyatda – analizin
başlanğıcı kursunda öyrəndiyimiz bir qayda ilə, yəni əyri xəttin
uzunluğunun hesablanması qaydası ilə analogiya təşkil edir. Çünki
riyaziyyatda əyri xəttin uzunluğunun hesablanması da bu prinsipə
(bölgülərə ayıraraq hesablamaya) əsaslanır. Bilirik ki, bu halda əyri
xəttin uzunluğu belə bir düsturla hesablanır:
L =
n
1
i
i
bB
Δx
;
(x
i
= x
i+1
- x
i
).
n
1
n
2
1
1
0
x
x
...
x
x
x
x
olduğundan və Ab əyrisi n
bərabər hissəyə ayrıldığından L=n
bB
Δx
olur.
Burada,
i
n
1
Δx
1
i
n
Δx
...
Δx
Δx
Aydındır ki, bu düsturdan istifadə edərək istənilən əyrinin
uzunluğunu tapa bilərik.
A
B
b
•
174
Sonra izah olunur ki, topoqrafik xəritə üzrə məsafələri ölçmək
və ayırmaq üçün santimetr və millimetr bölgüsü olan xətkeşdən də
istifadə etmək mümkündür. Belə xətkeşə miqyas xətkeşi deyilir.
Əgər xətkeşdən istifadə edərək xəritə üzərində iki nöqtə arasındakı
məsafə ölçülərsə, onda həmin məsafə əvvəlcə xətkeş vasitəsilə
ölçülür və neçə santimetr (millimetr) olduğu müəyyənləşdirilir.
Sonra alınan ədəd miqyas vahidinə vurulur.
Xətkeş vasitəsilə ölçmə zamanı alınan uzunluq onluq kəsrlərlə
ifadə edilən həqiqi ədəd də ola bilər. Məsələn, tutaq ki, 1:25000
miqyaslı xəritədə iki nöqtə arasındakı məsafə 8,4sm-dir. Miqyasın
vahidi 250 m-dir. Onda yer üzərində bu nöqtələr (obyektlər) ara-
sındakı real məsafə 8,4∙250m olacaqdır. Yəni, 8,4∙250 = 2100m =
2km100m. Deməli, 1:25000 miqyaslı xəritədə 8,4 sm-ə uyğun olan
məsafə 2km 100m-ə uyğundur. Hərbi rəhbər xəritədə məsafənin
müəyyənləşdirilməsinə aid bir neçə nəzəri çalışmanı yerinə yetir-
dikdən sonra, bu işi praktik çalışmalar üzrə də davam etdirir.
İbtidai hərbi hazırlıq məşğələlərində hərbi rəhbərin riyazi
anlayışlarla əlaqələndirdiyi əsas məsələlərdən biri də “topoqrafik xə-
ritədə relyefin və əşyaların yerləşməsinin təsviri” məsələsidir. Şagird-
lər öyrənirlər ki, topoqrafik xəritədə yerlər şərti işarələrlə təsvir
olunur. Şərti işarələr xəritənin əlifbasıdır. Əgər bu şərti işarələri
bilməsək, onda xəritəni öyrənmək də çətindir. Xəritədə obyektlər
təsvir olunarkən müxtəlif şərti işarələr müəyyən qanunauyğunluqla
verilir. Burada həm müxtəlif rənglərdən, həm də vahid hündürlük
sistemindən istifadə edilir. Məsələn, yaşıl rənglə – meşə, çəmənlik,
bağ, park və s., göy rənglə – dəniz, çay, göl və s. işarə olunur.
Ölkəmizdə xəritələri hazırlayarkən vahid hündürlük sistemi
Baltik hündürlük sistemi qəbul olunub. Bu o deməkdir ki, hündür-
lüyü hesablamaq üçün başlanğıc səviyyə Baltik dənizinin səviyyəsi
götürülüb. Xəritədəki obyektlərin təsviri zamanı “mütləq hündür-
lük” anlayışından istifadə olunur. Əvvəla, hündürlük anlayışı ilə
məktəblilər həndəsə və rəsmxət fənlərindən tanışdırlar. Bu, cismin
oturacağından onun təpə nöqtəsinə qədər olan parçanın uzunluğu
qəbul edilir. Mütləq hündürlük isə xəritədə təsvir olunan obyektin
175
dəniz səviyyəsindən (hündürlük sistemindən) ən hündür olan nöqtə-
sinə qədər olan məsafə götürülür.
Topoqrafik xəritələrdə obyektlərin təsviri üç ölçü ilə verilir.
“Bizim yaşadığımız fəza, necə deyərlər, üç ölçüsü olan fəza və ya
üçölçülü fəzadır” (78, s. 9). Üçölçülü fəza isə rəsmxətdən məlumdur
ki, əşyanın bütün ölçülərini (formasını) tam xarakterizə etməyə
imkan verir. Üçölçülü sistem (üçölçülü fəza) ölçü vahidinə malik
olan qarşılıqlı perpendikulyar üç müstəvidən ibarətdir. Bu müstəvi-
lərdə əşyanın düzünə, yandan və üstdən görünüşləri əks olunur. Yer
üzərindəki obyektlərin topoqrafik xəritədə təsviri də bu prinsipə
əsaslanır. Lakin burada üç müstəvi (topoqrafik xəritənin səthi)
götürülür. İndi yer elementlərindən birinin xəritədə təsvirini verək.
Hərbi rəhbər sinfə müraciətlə deyir:
-Coğrafiya kursundan bilirsiniz ki, yer üzərindəki yüksəklik
və çuxurların dibi relyef üçün xarakterik nöqtələrdir. Xəritədə
relyefi göstərmək üçün ən çox işlənən üsul yer üzərindəki yüksək-
likləri və çuxurları horizontallar vasitəsi ilə işarə etməkdən ibarət-
dir. Bu üsul aşağıdakı riyazi prinsipə əsaslanmışdır:
Tutaq ki, dairəvi konus verilmişdir (konus şagirdlərə həndəsə
kursundan məlumdur) (şəkil 20). Konusun oturacaq müstəvisinə
paralel və bir-birindən bərabər məsafədə olan, götürdüyümüz konu-
su dairələr üzrə kəsən bir sıra müstəvi keçirək.
Şəkil 20.
Şəkil 21
.
K
E
D
B
C
A
M(40,2
)
N(39,3)
O
m
W
n
•
•
D
•
•
m(40,2)
n(39,3)
O
K
a
b
c e
•
•
176
Alınan müstəviləri konusun oturacaq müstəvisi üzərində orto-
qonal proyeksiyaladıqda (21-ci şəkil) mərkəzləri O nöqtəsində olan
bir neçə konsentrik çevrə alırıq. O nöqtəsi konusun təpə nöqtəsinin
proyeksiyasıdır. Həmin konsentrik çevrələr konusun horizontal müs-
təvisi üzərində təsvirini verən horizontallardır. Nöqtənin konus otu-
racağının müstəvisi üzərindəki vəziyyəti rəqəmlərlə göstərilir. Bun-
lara horizontalların qiyməti deyilir. Konusun səthi üzərində hər han-
sı iki nöqtə, məsələn, qiyməti 40,2 olan M nöqtəsi və qiyməti 39,3
olan N nöqtəsi (m və n oturacağının müstəvisi üzərində) verilərsə,
onda aydındır ki, m və n arasındakı horizontalın qiyməti 40 ola-
caqdır. Bundan başqa, iki m və n nöqtələrinin qiymətlərini bilsək,
horizontallar vasitəsilə təsvir edilən konusun hündürlüyünü (yük-
səkliyini) və ya çuxur olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür.
Yuxarıda göstərilənlər müəyyən bir ərazinin relyefinin horizon-
tallar vasitəsilə təsvir edilməsi metodunun nəyə əsaslandığını əyani-
ləşdirir. Lakin yer üzərindəki yüksəklik və çuxurun yuxarıda göstər-
diyimiz konus kimi düzgün həndəsi cisim olmaması özü-özlüyündə
aydındır. Ona görə də hər hansı yüksəkliyin (22-ci şəkil) bir-birindən
bərabər məsafədə yerləşən bir sıra paralel müstəvilərlə kəsilməsi
vasitəsilə alınan horizontalların heç birinin düz xətt olmayacağı və
onlar arasındakı məsafələrin ancaq bir qanuna tabe olacağı aşkardır.
Şəkil 22.
Yamac
A
c
B
P
40
25
25
Q
h
C
a
b(c)
40
p
•
•
•
177
Bu qanunu ABC kimi üçbucaqlardan asanlıqla almaq müm-
kündür. Həmin üçbucaqlar, götürdüyümüz yüksəkliyin şaquli müs-
təvisini kəsməklə alına bilər. Bu halda AB xəttini düz xətt hesab
etmək mümkündür. 22-ci şəkildən göründüyü kimi, horizontallar
arasındakı |AC|-yə bərabər |ab| məsafəni
|ab| = h∙tg
(1)
ifadəsindən almaq olar. Burada h-horizontal kəsən müstəvilər
arasındakı məsafədir və ya başqa sözlə desək, kəsiyin
hündürlüyüdür.
-xətti sahənin horizontal meyl bucağıdır və ya A
və B nöqtələri arasındakı yamacın dikliyidir. Tərsinə, yamacın
dikliyinin neçə dərəcə olduğu
= arctg
h
ab
(2)
ifadəsi ilə müəyyən edilir. Praktikada yer üzərindəki yamacın
dikliyini tapmaq üçün ən sadə alət eklimetrdir (23-cü şəkil). Bunu
hər kəs məşhur transportir vasitəsilə səhra dəftərçəsinin cildi
üzərində hazırlaya bilər. Eklimetrdən istifadə etmək üsulunu 24-cü
şəkildən görmək olar. Eklimetrin mn xətti, yerdəki yamaca paralel-
dir. S nöqtəsindən yamac xəttinə endirilmiş SK perpendikulyarı mn
xəttinə perpendikulyardır. SA şaqulu isə horizonta perpendikul-
yardır. Ona görə, həm mn xətti ilə horizontun əmələ gətirdiyi, həm
də SK perpendikulyarı ilə SA şaqulunun əmələ gətirdiyi
bucaqları bir-birinə bərabərdir.
Şəkil 23
.
Şəkil 24.
m
S
n
50
40
30
20
10
0
20
30
50
40
10
178
Bununla da, hərbi rəhbər “Topoqrafik xəritələrdə relyefin və
əşyaların yerləşməsinin təsviri” mövzusunun tədrisini başa çatdır-
mış oldu. “Hərbi topoqrafiya” bölməsinin sonrakı mövzuları isə
dərslikdə verilən məzmuna uyğun şəkildə aparılır.
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
məşğələlərində şagirdlərin riyaziyyat, rəsmxət və coğrafiya fənləri
üzrə biliklərindən daha səmərəli istifadə məsələlərinin müsbət həlli
məktəbdə tərbiyə və təhsilin ümumi problemlərinin uğurla həllinə
də müstəsna dərəcədə böyük kömək göstərir. Çünki bu məsələnin
həlli yalnız hərbi işin əsaslarının daha şüurlu və möhkəm mənim-
sənilməsinə deyil, eyni zamanda digər həyat hadisələrinin gedişində
şagirdlərə riyaziyyat, rəsmxət, coğrafiya üzrə biliklərindən daha
şüurlu, daha düzgün və daha səmərəli şəkildə istifadə etməyə imkan
verir. Bu da məktəblilərin riyaziyyat, rəsmxət və coğrafiyaya dair
biliklərinin tətbiqi sahəsinin genişləndirilməsi, həmçinin onların
riyazi və məntiqi təfəkkürlərinin daha da inkişaf etdirilməsi de-
məkdir. Məntiqi təfəkkür isə yalnız rəsmxət, coğrafiya, riyaziyyat
və gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənləri-
nin deyil, bütün tədris fənlərinin şüurlu və möhkəm mənimsənil-
məsi üçün vacibdir.
3.5. “Mülki müdafiə” bölməsinin şagirdlərin fizika
və riyazi biliklərilə əlaqəli tədrisi
İbtidai hərbi hazırlıq kursunun əsas bölmələrindən biri “Mülki
müdafiə” idi. Əvvəlki tədris proqramında bu bölmənin tədrisinə
həm oğlanlar, həm də qızlar üçün 32 saat vaxt ayrılırdı. Proqramın
tələbinə uyğun olaraq bu bölmənin tədrisi nəticəsində məktəblilər
nüvə, kimyəvi və bakterioloji silahların zədələyici xüsusiyyətlərini,
həmçinin onlardan müdafiə olunma üsullarını bilməli, fərdi və kol-
lektiv müdafiə vasitələrindən, radioaktiv, kimyəvi kəşfiyyat və dozi-
metrik nəzarət cihazlarından istifadə etməyi bacarmalı idilər. Bu
proqramda isə “Mülki müdafiə” bölməsi 2 mövzuya və hər bir
179
mövzu da öz növbəsində məşğələlər üzrə kiçik mövzulara ayrılırdı.
Tədris proqramı və proqrama uyğun olan dərslikdəki mətnlər
araşdırılarkən məlum oldu ki, bu bölmənin tədrisi zamanı fizikaya,
kimyaya və riyaziyyata aid biliklərdən səmərəli istifadəyə geniş
imkanlar var. Həmin imkanlar mövcud tədris proqramında (61,
s.219-221) da saxlanılmış və daha da genişləndirilmişdir. Bu imkan-
lardan istifadə edərək uyğun materialların şagirdlərin fizika və riya-
zi biliklərinə əsaslanılan tədris metodikası hazırlanmış və ekspe-
rimental siniflərdə sınaqdan keçirilmişdir. İndi bəzi mövzuların
plan-konspektində həmin metodikanın əsas xarakterik mərhələlərini
göstərək:
Dostları ilə paylaş: |