IX. Dərsliklərə salınmış bir sıra çalışmalar ibtidai hərbi
hazırlıq fənninin “Taktiki hazırlıq” bölməsindəki anlayışlarla bağ-
lıdır. Məsələn, VIII sinfin “Fizika” dərsliyində təyyarədən tullanan
paraşütçunun bir müddətdən sonra sabit sürətlə düşməsindən danı-
şılır (78, s.153), sonradan isə paraşütçünün barəbərsürətli hərəkəti
ilə bağlı çalışma (78, s.216; çal. 36/5) verilir.
113
Çalışmanın həllinə başlayarkən qeyd etmək olar ki, hərbi
əməliyyatlar zamanı əsas döyüşən hissələrdən biri də desant qoşun
hissələridir. Bu hissələr və onların texnikası paraşütlər vasitəsilə
düşmənin arxa cəbhəsinə atılır, gözlənilmədən düşmənə arxadan
zərbələr vurur. Hazırda paraşütlər idarə olunandır və havada ikən
onun düşmə istiqamətini dəyişmək mümkün olur. Siz bu şəkildə
paraşütlə düşən əsgəri görürsünüz, – deyərək fizika müəllimi hərbi
kabinetdən gətirdiyi plakatı göstərir və şərhinə davam edir:
Paraşütçü paraşütü açana kimi yerə doğru təcillə, paraşütü açdıqdan
sonra isə yerə çatana qədər bərabərsürətli hərəkət edir. Bizim indi
yerinə yetirəcəyimiz çalışma da məhz bu prosesə aiddir – dəyərək
müəllim çalışmanı oxuyur və onun həllinə keçir.
X. Fizika dərsliklərində bir sıra görkəmli rus alimlərinin, o
cümlədən, M.V.Lomonosovun, Y.N.Jukovskinin, K.E.Siolkovski-
nin, S.P.Korolyovun, İ.V.Kurçatovun elmi kəşflərindən söhbət açı-
lır. Rus hərbi texnikasının inkişafında da həmin alimlərin böyük
xidmətləri olmuşdur. Bunu nəzərə alaraq, fizika müəllimi həmin
alimlər haqqında söhbət gedərkən göstərə bilər ki, fiziklərin gör-
kəmli ixtiraları müasir hərbi texnikanın inkişafında geniş tətbiq
olunmuş, K.E.Siolkovskinin, S.P.Korolyovun nəzəriyyələri əsasında
reaktiv mühərrikli səsdən iti uçan qırıcı təyyarələr, atom enerjisinin
əldə olunması üçün tədqiqatlara başçılıq edən İ.V.Kurçatovun nəzə-
riyyəsi əsasında isə nüvə silahı əldə edilmişdir.
XI. Həm fizika dərsliklərində, həm də gənclərin çağırışaqə-
dərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) dərsliyində elə praktik işlər
vardır ki, onlar mahiyyətcə eyni məsələyə – əşyanın (obyektin və ya
insanın) yerini müəyyənləşdirməyə aiddir. Məsələn, fizikada “Kən-
din şərqindəki axırıncı evin tinində üzü şimala doğru dayan, 120
addım gedərək şərqə dön və 200 addım get. Həmin yerdə 10 dirsək
dərinlikdə çala qazı. Sən 100 talant qızıl taparsan” (78, s.7). İbtidai
hərbi hazırlıqda “Meşənin şimal hissəsindəyəm: şimala tərəf 600 m
zavod trubası, qərbə tərəf 200 m xutor, cənuba tərəf 300 m çay,
şərqə tərəf 500 m yol var” (58, s.190) fikirləri eyni məzmunludur.
Məzmunların belə eyni olması onu göstərir ki, fizika dərsliklərində
114
verilmiş belə tip çalışmalar ibtidai hərbi hazırlıq məşgələlərində
şagirdlərə oriyentirləri müəyyən etməyi öyrətməyə hazırlıq mərhə-
ləsi ola bilər. Ona görə də fizika müəlliminin dərsdə həmin tip çalış-
maların həllindən sonra ikiölçülü (düzbucaqlı Dekart koordinat
sistemində) və üçölçülü fəzada nöqtənin koordinatlarının, nöqtənin
koordinatlarına əsasən isə onun yerinin və nöqtələr arasındakı məsa-
fələrin tapılmasına və s. xüsusi diqqət yetirməsi məqsədəuyğundur
(həmin mövzunun daxilində də buna geniş imkan var). Çünki hərbi
döyüşləri idarə etmək və müvəffəqiyyətli əməliyyatlar aparmaq
üçün istifadə olunan hərbi topoqrafiya bu anlayışlar üzərində quru-
lur. Topoqrafik xəritələr isə hərbi döyüş və manevrlər meydanının
(ərazinin) konkret miqyasda verilmiş planıdır (çertyojudur). Dərsi
yekunlaşdırarkən fizika müəllimi göstərə bilər ki, fizikada öyrənilən
bu anlayışlar böyük praktik əhəmiyyət, o cümlədən, hərbi əhəmiy-
yət daşıyır. Müəllim sinfə müraciətlə deyir: Uşaqlar, siz 7-ci sinif
coğrafiya kursundan (80) topoqrafik xəritələri öyrənmisiniz. Bu
məsələnin üzərinə 10-cu sinifdə gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı
(ibtidai hərbi hazırlıq) fənnini keçərkən bir daha qayıdacaq, əlavə
hərbi topoqrafik biliklər öyrənəcəksiniz. Bizim indi yiyələndiyimiz
bu biliklərdən istifadə edərək topoqrafik xəritələrdə koordinatlarına
əsasən obyektin yerini, hərbi əməliyyatların gedişini, mümkün
istiqamətlərini (variantlarını), döyüşən hissələr arasında olan həqiqi
məsafəni, hissənin əlverişli manevr yollarını və s. öyrənəcəksiniz.
Yuxarıda göstərilən çalışmalardan əlavə, fizika dərsliyindəki
həmin məzmuna uyğun olaraq müəllimlər müstəqil şəkildə hərbi
xarakterli çalışmalar da hazırlaya bilərlər. Bəzən fizika müəllimləri
hərb elmi ilə əlaqə yaratmaq xatirinə elə çalışmalar tərtib edirlər ki,
onlar mövcud gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (idtidai hərbi
hazırlıq) fənninin məzmununa uyğun gəlməyən köhnəlmiş silahlar
və hərbi texnika ilə bağlı olur. Bəzən də bu çalışmalarda qeyri-real
hərbi rəqəmlərə müraciət olunur. Buna bəzən dərsliklərin özlərində
də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, VIII sinfin “Fizika” dərsli-
yində göstərilir ki, “güllə üfüqi istiqamətdə 800 m/san sürətlə atıl-
mışdır... (78, s.127). Əslində isə X sinifdə şagirdlərə öyrədilən odlu
115
əl silahlarından ən yüksək başlanğıc sürət Kalaşnikov əl pulem-
yotundadır ki, onun da başlanğıc sürəti 745 m/san-dir (58, s.94).
Ona görə çalışmalardakı hərbi məzmun hökmən məktəbin
hərbi rəhbərilə razılaşdırılmalı və vahid tələbə, yəni yeniyetmə
gənclərin hərbi xidmətə hazırlanmasında elmilik prinsipinə cavab
verməlidir.
Deyilənlərlə baglı qənaətimiz budur ki, orta məktəbin fizika
kursunun digər ümumtəhsil fənnləri ilə əlaqəli tədrisi üçün geniş
imkanlar vardır. Bu baxımdan onun gənclərin çağırışaqədərki hazır-
lığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu ilə əlaqəsinin mümkünlüyü danıl-
mazdır. Bu imkanlar fizika kursunda, əvvəla, öyrənilən biliklərin
məzmunundan, ikincisi, yerinə yetirilən çalışmalardan irəli gəlir.
Təlim prosesinin səmərəli təşkili və fizika müəlliminin hərbə dair
zəruri məlumatlara malik olması nəticəsində dərsdə hərbi-texniki və
taktiki biliklər aşkarlanır və şagirdlərin malı olur.
2.3. Coğrafiyanın riyaziyyat və gənclərin
çağırışaqədərki hazırlığı ilə (ibtidai hərbi hazırlıqla)
əlaqəli tədrisi metodikası
Şagirdlərə ilkin hərbi biliklərin verilməsi sahəsində orta mək-
təbin coğrafiya kursunun da rolu böyükdür. Bu imkan ilk növbədə
fiziki coğrafiya (80) üzrə “Xəritələr və onlarla iş” bölməsində açılır.
Bu bölmənin tədrisində məktəblilər xəritələrin məzmunu və əhə-
miyyəti, kartoqrafik proyeksiyalar, topoqrafik xəritələr, topoqrafik
xəritədə relyefin təsviri və oxunması, kiçik miqyaslı coğrafi xəritə-
lərdə relyefin, xəritə üzrə azimutların və direksion bucaqların təyin
edilməsi və s. məsələləri nəzərdən keçirirlər. Gənclərin çağırışaqə-
dərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənninin “Hərbi topoqrafiya”
bölməsində isə şagirdlər topoqrafiyaya verilən riyazi tərif, onun
mənası, oriyentirovka götürmək anlayışı və onun növləri ilə tanış
olur, cəhətləri təyin etmə üsullarını (Günəşə, saata, Qütb ulduzuna
və s. əsasən), maqnit və həqiqi azimutları və meridianları, maqnit
meyl bucağını, topoqrafik xəritələrdə həqiqi məsafələrin ölçülməsi-
116
ni, topoqrafik xəritələrdə relyefin təsvir olunmasını, onun oxunma-
sını, xəritələr üzrə oriyentirovkaların müəyyənləşdirilməsini və ona
əsasən hərəkət etməyi öyrənirlər. Coğrafiya fənnində nəzərdən
keçirilən bu anlayışlar I-VIII sinif riyaziyyat kursu üzrə mənimsə-
nilən biliklər üzərində, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai
hərbi hazırlıq) kursunda öyrədilən “Hərbi topoqrafiya” bölməsi isə
tamamilə coğrafiya kursundan öyrənilən topoqrafik xəritələrə aid
məlumatlar əsasında qurulur.
1992-ci ilə qədər tədris proqramlarının və dərsliklərin yazıl-
ması zamanı fiziki coğrafiya, ibtidai hərbi hazırlıq və riyaziyyat
fənlərinin proqramları fənlərarası əlaqə baxımından ciddi nəzərdən
keçirilmiş və əsaslı dəyişikliklər aparılmışdır. Topoqrafik xəritələrə
aid materialların həm SSRİ-nin fiziki coğrafiyasında, həm də hərbi
hazırlıq fənlərində eyni məzmunda tədris olunduğu nəzərə alınaraq
ibtidai hərbi hazırlıq kursu üzrə X sinifdə keçilən “Hərbi topoq-
rafiya” bölməsinə proqram üzrə ayrılan saatların miqdarı azaldılmış,
dərslikdəki materiallarda ciddi ixtisarlar edilmişdir. 7-ci sinif fiziki
coğrafiyasında isə əksinə, “Xəritələr və onlarla iş” bölməsinin məz-
mununda yuxarıda göstərdiyimiz ixtisarlar nəzərə alınaraq, topoq-
rafik xəritələrin öyrənilməsinə aid materiallar genişləndirilmişdir.
İbtidai hərbi hazırlıq məşğələlərində topoqrafik xəritələrin şərti
işarələri ilə bağlı əlavələr kimi öyrədilən 13 səhifəlik materialda isə
ixtisarlar aparılaraq, o, coğrafiya dərsliyinin əlavələrinə daxil edil-
mişdir. Beləliklə, fiziki coğrafiya dərsliyində “Xəritələr və onlarla
iş” mövzusunun keçilməsi şagirdləri hərbi biliklərin mənimsədil-
məsinə hazırlanmasına yönəlmişdir.
“Xəritələr və onlarla iş” üzrə mətnlərin ciddi tədqiqi və təhlili
göstərdi ki, həmin materiallar məktəblilərin riyazi bilikləri əsasında
qurulmuşdur. Bu zaman şagirdlərin riyaziyyat kursundan mənimsə-
dikləri həqiqi ədədlər, onların nisbəti, həqiqi ədədlər üzərində riyazi
əməllər, proyeksiya, düz və əyri xətlər, bucaqlar və onların ölçül-
məsi, uzunluq və uzunluq vahidləri, sahə və sahə ölçü vahidləri,
həndəsi formalar, bərabərbucaqlı və bərabərsahəli proyeksiyalar,
silindrik və konusvari formalar, onların açılışı, düzbucaqlı koordinat
117
sistemi və orada nöqtənin koordinatları, düzbucaqlı (kilometr) şə-
bəkə, funksional asılılıq, funksiyanın qrafik və cədvəl şəklində
verilməsi, dairə, çevrə qövsü, diametri və s. üzrə biliklərindən əlve-
rişli şəkildə istifadə etmək mümkündür. Ona görə də həmin böl-
mənin tədrisinə belə bir müsahibə ilə başlamaq məqsədə uyğundur:
Miqyas nə deməkdir? (Miqyas məhəldəki obyektlərin xəritədə və ya
planda təsviri zamanı neçə dəfə kiçildiyini göstərən kəsr ədəddir).
Xətti miqyas nəyə deyilir? (Düz xətt şəklində göstərilib, bərabər
hissələrə bölünmüş miqyasa xətti miqyas deyilir). Bəs adlı və ədədi
miqyaslar nəyə deyilir? (Sözlərlə ifadə olunmuş miqyas adlı miqyas
adlanır. Məsələn, 1sm-də 500sm, (1:10000) şəklində ifadə olunmuş
miqyas isə ədədi miqyas adlanır). Bu müsahibədən sonra coğrafiya
xəritələrinin əhəmiyyəti, xəritələrin miqyasa görə fərqlənməsi,
kartoqrafik ümumiləşdirmə və şərti işarələr qaydası və s. bu kimi
məsələlərin üzərində dayanılır.
“Kartoqrafik proyeksiyalar”ın tədrisi zamanı isə bu anlayışın
riyaziyyatla sıx bağlı olduğunu göstərmək və belə bir müsahibə
aparmaq məsləhət bilinir: “Bucaq nəyə deyilir? (Ortaq başlanğıclı
iki müxtəlif yarım düz xətdən ibarət olan fiqura bucaq deyilir). Bu-
cağın təpəsi və tərəfləri nəyə deyilir? ” (Ortaq nöqtəyə təpəsi, yarım
düz xətlərə isə bucağın tərəfləri deyilir). Bucaqlar nə ilə ölçülür?
(Dərəcə və radianlarla). Bərabər bucaqlar nəyə deyilir? (Ədədi qiy-
mətcə eyni dərəcəli ölçüyə malik bucaqlar bərabər bucaqlardır).
Uzunluq vahidləri hansılardır? (mm, sm, m, km və s). Bəs sahə
vahidləri? (sm
2
, m
2
, km
2
və s). Biz həndəsi formalardan istifadə
edəcəyik. “Həndəsə” dedikdə, nəyi başa düşürsünüz? (Həndəsə –
həndəsi fiqurların xassələri haqqında elmdir). Hansı həndəsi fiqurla-
rı tanıyırsınız? (düz xətt, düz xətt parçası, bucaq, üçbucaq, düzbu-
caqlı, kvadrat, dairə, kub, kürə, silindr, konus və s.) Sonra xəritələr-
də proyeksiyanın növlərini aydınlaşdırmaq və kartoqrafik proyek-
siyanın riyazi tərifini vermək məsləhətdir: “Yer səthinin riyazi üsul-
larla müstəvi üzərində (xəritədə) təsvir edilməsinə kartoqrafik pro-
yeksiya deyilir”. Riyazi üsullar dedikdə isə, yer səthində olan müx-
təlif obyektlərin ölçülərini (uzunluğunu, enini və hündürlüyünü),
118
onların sahələrini, həndəsi formalarını, onlara oxşar olan (ölçücə
kiçik şəkilli) fiqurlara gətirmək və həmin fiqurları kağız üzərinə
köçürmək anlaşılır. Qeyd edək ki, kağız üzərinə köçürülmüş bu
həndəsi fiqurlarla bağlı aparılan bütün riyazi hesablamalar oxşarlıq
əmsalının (xəritələrdə isə miqyasın) nəzərə alınması ilə yer üzərin-
dəki həqiqi fiqurlara uyğundur.
Kartoqrafik proyeksiyaların növləri aydınlaşdırılarkən şagird-
lər öyrənirlər ki, dənizdə və quruda hərəkət istiqamətlərini müəyyən
etmək üçün xəritələr lazımdır. Belə xəritələrdə ölçülən bucaqlar yer
üzərində ölçmələr zamanı bucaqlara bərabər olmalıdır. Bu xəritələr-
də hərəkət istiqamətləri dəqiq müəyyənləşərsə də, lakin məhəldəki
obyektlərin formaları, uzunluqları və sahələri təhrif olunur. Bu isə
müasir elmi-texniki inkişafın tələbləri, ən başlıcası isə, hərbi əmə-
liyyatların idarə olunması baxımından əlverişsizdir. Həmin çatış-
mazlığı aradan qaldırmağa nisbətən imkan verən üsullardan biri isə
bərabərsahəli proyeksiyalarla tərtib olunan xəritələrdir. Belə xəritə-
lərdə obyektlərin sahələri arasındakı nisbət sabit saxlanılır və xəri-
tənin miqyasına uyğun gəlir. Bu proyeksiyalamalardan ən əlverişlisi
isə ixtiyari proyeksiyalama adlanır. İxtiyari proyeksiyalamanın özü
də müxtəlif növlüdür. Bunlardan ən əlverişlisi bərabər aralıqlı pro-
yeksiyalardır. Bu proyeksiyalarda bir istiqamət saxlanılır.
Burada şərhi ümumiləşdirmək, kartoqrafik proyeksiyaların
bərabərbucaqlı, bərabərsahəli və ixtiyari proyeksiyalar olduğunu
göstərmək məsləhətdir.
“Kartoqrafik proyeksiyaların qurulmasına görə müxtəlifliyi və
xəritələrin proyeksiyaları”nı izah edərkən riyaziyyat kabinetindən
gətirilmiş həndəsi fiqurlardan istifadə oluna bilər. Bu zaman həmin
fiqurları şagirdlərə göstərib onların adlarını soruşmaq, sonra həmin
fiqurlara bənzər əşyalar tapdırmaq məsləhətdir. Məktəblilər sinifdə
bu fiqurlara oxşar predmetlər göstərdikdən sonra müəllim öz şərhini
aşağıdakı kimi davam etdirir: Yer səthini müstəvi üzərinə köçürdük-
də köməkçi həndəsi səthlərdən istifadə olunur. Bunlar, silindr, ko-
nus, prizma, kürədir. Kim silindrin səthini göstərər? Kim prizmanın
səthini göstərər? (Şagirdlər müvafiq səthləri göstərirlər). Bu səthlərə
119
uyğun olaraq proyeksiyalar da silindrik, konus şəkilli və azimutal
proyeksiyalar adlanır. Keçmiş SSRİ-nin böyük ərazilərinin xəritələri
hazırlanarkən bərabərbucaqlı konusvari proyeksiyadan istifadə edi-
lirdi. Riyaziyyat kursundan isə məlumdur ki, belə proyeksiyalarda
bucaqlar sabit qalır, proyeksiyalanan fiqur isə formasını dəyişir.
Formanın dəyişməsi isə onun ölçülərinin və sahəsinin dəyişməsinə
səbəb olur. Odur ki, proyeksiyalamadan xəritələrin hazırlanması
zamanı istifadə etdikdə sahələrin ölçüsü təhrif olunur. Bu təhrif
keçmiş SSRİ-də xəritələrin tərtibi zamanı 65
0
şm. e. paralelindən şi-
mala, 45
0
şm. e. paralelindən cənuba doğru daha çox artırdı.
“Topoqrafik xəritələr” mövzusunun tədrisi zamanı şagirdlərin
nəzərinə çatdırılır ki, topoqrafik xəritələrdə verilən güclü informa-
siyalardan tikinti və geoloji işlərdə, meşə təsərrüfatı və yer quruluşu
işlərində geniş istifadə olunur. Topoqrafik xəritələr hərbi işlərdə də
tətbiq edilir. Müasir döyüşlərin müvəffəqiyyətli getməsi, qoşunların
manevr etməsi və s. üçün topoqrafik xəritələr böyük əhəmiyyətə
malikdir. Bu xəritələr artilleriya, raket, tank, aviasiya qoşun növlə-
rinə naməlum ərazilərdə, müxtəlif hava şəraitlərində, gündüz və
gecə vaxtları, istənilən iqlimdə müvəffəqiyyətli döyüşlər aparmaq
üçün zəmin yaradır. Topoqrafik xəritələrin quruluşunun öyrədilmə-
sinə isə belə bir müsahibə ilə başlamaq məsləhətdir :
– Sütunlar və sıralar necə olur? Siz riyaziyyat dərslərindən
dördbucaqlının hansı növlərini tanıyırsınız? (düzbucaqlı, kvadrat,
trapesiya və s). Trapesiya nəyə deyilir? (Ancaq iki qarşı tərəfi para-
lel olan dördbucaqlı trapesiya adlanır, paralel tərəflərə trapesiyanın
oturacaqları, qalan iki tərəfə trapesiyanın yan tərəfləri deyilir). Bə-
rabəryanlı trapesiya nəyə deyilir? (Yan tərəfləri bərabər olan tra-
pesiya bərabəryanlı trapesiya adlanır). Kim bir düzbucaqlı koordinat
sistemi çəkər və ixtiyari bir nöqtəni onun koordinatlarına əsasən
qurar? (Şagirdlərdən biri Dekart düzbucaqlı koordinat sistemini çə-
kir və A (4;5) nöqtəsini həmin koordinat sistemində qurur).
Bu müsahibədən sonra çoxvərəqli xəritələr sisteminin (topoq-
rafik və icmal topoqrafik) şərhinə başlamaq məsləhət görülür. Bir
vərəq xəritə almaq üçün yer kürəsinin səthini meridianlarla hər 6
0
-
120
dən bir sütunlara, paralellərlə isə hər 4
0
-dən bir sıralara bölürlər.
Burada sütunların dərəcəsi kəsən konusun təpəsinin yan səthlərlə
əmələ gətirdiyi bucaq götürülür. Bu zaman dərsliyə əlavələrdəki şə-
kil a-nı və riyaziyyat kabinetindən gətirilən konusu və onun açılışını
məktəblilərə göstərmək və müsahibəni belə davam etdirmək olar:
Tam konusun açılışı nəyi verir? (Dairə sektorunu). Bəs dairə sekto-
runun daxilində əmələ gələn fiqurlar? (Bunlar trapes şəkilli fiqur-
lardır). Dərsliyin 233-cü səhifəsindəki şəkildən də görünür ki, konus
proyeksiyaları vasitəsilə xəritələrin qurulmasında trapes şəkilli xa-
nalar əmələ gəlir. Bilirsiniz ki, trapesin oturacaqlarının və yan
tərəflərinin ölçüləri olur. Burada sütunlara bölünmə 180
0
-li meridi-
andan başlayır və qərbdən-şərqə doğru mərkəzi bucaqlarla 60 bəra-
bər hissələrə bölünür. Bir tam dairənin 360
0
olduğu riyaziyyatdan
məlumdur. Onda bir trapes şəkilli xananın uzunluq ölçüsünə
360
0
:60=6
0
-ə uyğun gələcəkdir. Enlik ölçü isə 4
0
-yə uyğun götürü-
lür. Bu ölçülərə uyğun trapesləri aydınlaşdırmaq üçün miqyası
1:1000000 olan bir xəritə vərəqi tərtib edilir. Daha böyük miqyaslı
xəritələr hazırladıqda trapesin ölçüləri daha da kiçilir. Məsələn,
1:100000 miqyaslı xəritə tərtib etdikdə buradakı trapesin uzunluğu
üzrə ölçüsü 30' (30 dəq) və eninə ölçüsü 20' olacaqdır. Müəllimin
şərh zamanı dərslikdə verilən “1:1000000 miqyaslı xəritənin bir və-
rəqində 144 vərəq 1:100000 miqyaslı xəritə yerləşir” məlumatının
üzərində xüsusi dayanması və şagirdlərə belə müraciət etməsi
məsləhətdir:
– Nə üçün bir 1: 1000000 miqyaslı xəritənin bir vərəqində
144 vərəq 1:100000 miqyaslı xəritə yerləşir? Kim bu fikrin doğrulu-
ğunu əsaslandırar? Əğər şagirdlərin heç biri həmin fikrin doğrulu-
ğunu isbat edə bilməzsə, onda müəllimin özü aydınlaşdırır ki,
1:1000000 miqyaslı xəritədə bir trapesiyanın ölçüsünün 6
0
x4
0
,
1:100000 miqyaslı xəritədə isə 30'×20' olduğunu bilirik. 1
0
=60' ol-
duğunu da nəzərə alsaq, onda
6
0
× 4
0
= 6 · 1
0
× 4 · 1
0
= 6 · 60' × 4 ·
60' = 6 · 2 · 30' ×
× 4
· 3 · 20'=(6 · 2 · 4 · 3 ) · (30' × 20') = 144 · (30' × 20').
Deməli, 6
0
× 4
0
=
144 · (30' × 20').
121
Bu isə onu göstərir ki, 30'×20' ölçülü trapesiya 6
0
×4
0
ölçülü
trapesiyanın daxilində 144 dəfə yerləşir. Yəni, yuxarıdakı mülahizə
doğrudur. Sonra şagirdlər daha böyük miqyaslı xəritə almaq üçün
1:100000 miqyaslı xəritənin yenidən meridianlar və paralellərlə his-
sələrə bölündüyünü qeyd etmək, 1:25000 miqyaslı topoqrafik xəri-
tənin vərəqinin uzunluq üzrə ölçüsünün 7'30'' və enlik üzrə ölçüsü-
nün isə 5' olduğunu göstərmək tapşırığı alırlar. Dərs ümumiləşdiri-
lərkən göstərilir ki, topoqrafik xəritələrin bütün vərəqələri trapesiya
şəklində çərçivəyə malikdir.
“Topoqrafik xəritələrin düzbucaqlı kilometr şəbəkəsi” mövzusu
keçilərkən məktəblilər öyrənirlər ki, topoqrafik xəritələrdə obyek-
tlərin koordinatlarını riyaziyyatdakı kimi, yəni düzbucaqlı Dekart
koordinat sistemində verilən nöqtənin koordinatlarının təyin olun-
ması kimi tapmaq mümkündür. Bu zaman koordinat sistemində veri-
lən nöqtədən X oxuna perpendikulyar endirib onun absisini və У
oxuna perpendikulyar endirib onun ordinatını tapmaq lazımdır. Xəri-
tənin üzərində düzbucaqlı koordinat sistemi qurulur. Bu sistem kilo-
metr şəbəkəsi, koordinat oxları isə kilometr xətləri adlandırılır. Koor-
dinat oxları üzərində kilometrləri göstərən rəqəmlər qeyd edilir.
Daha sonra dərsdə topoqrafik xəritədə obyektin yerinin müəy-
yənləşdirilməsi ilə əlaqədar şagirdlərlə iş aparılır. Məktəblilər anla-
yırlar ki, xəritədə hər hansı bir obyekti tapmaq üçün əvvəlcə həmin
obyektin yerləşdiyi kvadratın koordinatlarını tapmaq lazımdır. Kvad-
ratın koordinatları olaraq onun sol aşağı təpə nöqtəsinin koordinatları
götürülür. Bu məlumatlardan sonra qabaqcadan yazı lövhəsinə çəkil-
miş 3-cü şəkil üzərində izahat aparılır: – Xəritədə kvadratın koordina-
tı A nöqtəsinin koordinatı götürülür və A (x, y) kimi yazılır. M nöq-
təsinin koordinatlarını isə belə tapmaq mümkündür: M nöqtəsindən
kvadratın tərəflərinə perpendikulyarlar endirilir və nöqtənin (x
o
, y
o
)
koordinatları tapılır. XOУ
koordinat sistemində isə bu koordinatlar x
+ x
0
və y+y
0
olacaqdır. Yəni, M = M (x + x
0
; y+y
0
).
Sonra topoqrafik xəritə nümayiş etdirilir. Əvvəlcə bir, daha
sonra bir neçə koordinatlar soruşulur. Şagirdlər həmin kvadratın
koordinatlarına uyğun olan rəqəmləri qeyd edirlər: 19 və 65.
122
Məlumat vermək lazımdır
ki, topoqrafik xəritələrdə bu rə-
qəm 1965 kimi yazılır. Burada bi-
rinci iki rəqəm kvadratın absisini,
digər iki rəqəm isə kvadratın or-
dinatını göstərir. Kvadrat daxilin-
də isə həmin nöqtənin koordinat-
ları 6,5sm və 2sm-dir (Tədris xəri-
təsi, № 2-50). Bunlar metrlərlə
göstərildikdə 650m və 200m ola-
caqdır. Deməli, M nöqtəsinin to-
poqrafik xəritədə koordinatları
X = 19000+650 = 19650 m,
Y = 65000+200 = 65200 m
olacaqdır.
Koordinatlarına görə nöqtələrin xəritəyə köçürülməsinə gəl-
dikdə isə, yuxarıdakı prosesin tərsinə aparılacağı məktəblilərə bildi-
rilir, daha sonra onlara X=17550, Y=64600 koordinatları ilə verilən
K nöqtəsini müstəqil olaraq xəritəyə köçürmək tapşırılır. Bu zaman
şagirdlər əvvəlcə 1764 koordinatlarına uyğun kvadratı, sonra
kvadratın tərəflərindən 5,5 və 6 sm-lik məsafədə yerləşən nöqtəni
qurmalıdır. Belə tip bir neçə çalışma ev tapşırığı kimi də verilir.
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məsələlərlə bağlı belə nəticə-
yə gəlirik ki, həqiqətən orta məktəb coğrafiya kursunun məzmunu
ilkin hərbi biliklərə yiyələnməkdə şagirdlərə kömək göstərmək
imkanlarına malikdir. Xəritələrin əhəmiyyəti, məzmunu, kartoqrafik
proyeksiyalar, topoqrafik xəritələr, bu tipli xəritələrdə relyefin təs-
viri və oxunuşu, kiçik miqyaslı xəritələrdə relyefi, xəritə üzrə azi-
mutların və direksiya bucaqların müəyyənləşdirilməsi və s. tanışlıq,
gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənninin
daha yaxşı mənimsənilməsinə, bu kurs üzrə bütün mövzuları,
xüsusən də, “hərbi topoqrafiya” bölməsinin məzmununa yaxından
bələd olmağa çox münasib şərait yaradır.
Şəkil 3.
x
x
0
y
0
Y
y
O
A
M
•
X
|