I. Fizika dərsliklərində gənclərin çağırışaqərdəki hazırlığı
(ibtidai hərbi hazırlıq) fənninin əsas bölmələrindən biri olan “Silah-
lar və atıcılıq hazırlığı”na (“Atəş hazırlığı”na) dair məlumatlar var-
dır. Onların bir qismi yeni tədris materialının məzmununda verilir.
Məsələn, “Kalaşnikov avtomatının gülləsinin (lülədən çıxan anda)
hərəkət sürəti 715m/san-yə bərabərdir” (VI-VII siniflər üçün “Fizi-
ka” dərsliyi, 29-cu səhifə).
Həmin məlumatların digər qismi fizika çalışmalarının məz-
munundadır. Məsələn, “Kütləsi 10q olan və üfüqi istiqamətdə
600m/san sürətlə hərəkət edən güllə, kütləsi 2kq olan taxta tirə də-
yərək orada qalır. Bu vaxt güllə və tir qızır. Qızmaya nə qədər enerji
sərf olunur? Havanın müqavimətini nəzərə almamalı” (VIII sinfin
“Fizika” dərsliyi, 216-cı səhifə, 36/7-ci çalışma).
103
6-7-ci siniflərin “Fizika” dərsliyinin 36-cı, 37-ci (3-cü çalış-
ma), 38-ci (2 və 3-cü çalışmalar), VIII sinfin “Fizika” dərsliyində
isə 134-cü, 207-ci (34,3-cü çalışma), 222-ci səhifələrindəki məlu-
mat və çalışmalar da həmin qəbildəndir.
Bunu nəzərə alaraq, müəllim ardıcıllıq etibarı ilə əvvəldə veri-
lən çalışmaların həlli zamanı Kalaşnikov avtomatının ümumi görü-
nüşü və ondan atılan güllənin hərəkət trayektoriyası plakatını hərbi
kabinetdən götürüb nümayiş etdirə bilər. Bu zaman o, bir-iki cümlə
ilə belə məlumat verə bilər: “Uşaqlar, siz Kalaşnikov avtomatını
görürsünüz. Bu qoşunlarımızın ən güclü odlu əl silahlarından biridir.
Onu görkəmli rus konstruktoru M.T.Kalaşnikov yaratmış və
Modernləşdirilmiş Kalaşnikov avtomatı (MKA-“AKM”) adlanır.
M.T.Kalaşnikov həm də Kalaşnikov əl pulemyotunun (“KƏP”-
RPK) yaradıcısıdır. Ona görə də bu silahlar Kalaşnikov avtomatı
(ya pulemyotu) adlanır. Kalaşnikov avtomat və pulemyotunun fərqli
cəhətləri olmasına baxmayaraq onların iş prinsipi və əsas hissələri
eynidir. Avtomat müxtəlif hissələrdən ibarətdir. Bu onun qundağı,
bu darağı, bu çaxmağı, bu isə lüləsidir (müəllim göstərir). Atəş açıl-
dıqda güllə lülənin içərisində öz sürətini artırır və lülədən çıxanda
özünün ən böyük sürətini alır. Bu sürət güllənin başlanğıc sürəti
olur. Məhz bizim fizika kitabında verilən 715m/san Kalaşnikov av-
tomatlarında güllənin başlanğıc sürətidir. Bu sahədə geniş məlumat-
lara siz gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
kursunda yiyələnəcəksiniz.
II. VI-VII siniflərinin “Fizika” dərsliyində bir sıra nəzəri mə-
lumatlar və çalışmalar vardır ki, onların məzmunu bilavasitə gənclə-
rin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunda geniş
şərh olunan atəşin baş vermə hadisəsinin, onun elmi-nəzəri əsasları-
nın və silahdan atəş açma qaydalarının məzmunu ilə bağlıdır. Məsə-
lən, “güllə atəşdən qabaq tüfəngə nisbətən sükunətdə olur. Atəş açı-
landa qarşılıqlı təsir nəticəsində güllə və tüfəng müxtəlif istiqamət-
lərdə hərəkət edir. Təpmə hadisəsi baş verir” (səh.36). “Tüfəngdən
atəş açıldıqda qarşılıqlı təsir hadisəsini şərh edin” (səh.37, çal.3).
“Tüfəngdən atəş açarkən tüfəngi çiyinə bərk sıxmaq lazımdır. Nə
104
üçün bu zaman təpmə hadisəsi azalır?” (səh.38, çal.2). “Ov patron-
larını hazırlayarkən tüfəngin kütləsini nəzərə alırlar. Yüngül tüfəng-
lər üçün patrona qırmanı, ağır tüfənglərə nisbətən az doldururlar.
Niyə belə edildiyini izah edin” (səh.38, çal.3) və s.
Belə tip çalışmaların həllinə başlamazdan əvvəl müəllim
izahat verə bilər ki, atəş patronlardakı barıtın hesabına əmələ gəlir.
Atəş açdıqda barıt alışır və barıtın yanması nəticəsində patronun
içərisində çox yüksək təzyiqli qaz yaranır. Qaz gülləni patrondan
ayıraraq irəliyə, patronu isə silahla birlikdə geriyə itələyir. Atəş
zamanı silahın geriyə hərəkəti geritəpmə adlanır. Geritəpmə zamanı
silah çiyinə, qola və döşə təsir göstərir. Gələcəkdə öyrənəcəksiniz ki,
bu təsir silahın geriyə hərəkəti zamanı malik olduğu sürət və enerji
ilə xarakterizə edilir. Güllə atıldığı silahdan nə qədər yüngüldürsə,
silahın geritəpmə sürəti də güllənin başlanğıc sürətindən o qədər
dəfə azdır. Şagirdlər öyrənirlər ki, tüfəngdən (yaxud avtomatdan)
atəş açarkən tüfəngin qundağını çiyinə bərk sıxmaq lazımdır. Əgər
qundaq çiyindən aralı qalarsa, onda geritəpmə nəticəsində qundaq
çiyinə kənardan bərk dəyər və adam zədələnə bilər. Lakin qundağı
çiyinə bərk sıxdıqda geritəpmə qüvvəsi çiyinə və bədənə ötürülür.
Güllə və tüfəng elə hazırlanır ki, bu geritəpmə qüvvəsi insan orqa-
nizminə zərərli təsir göstərmir. Müəllim bütün bu məlumatları müx-
təlif çalışmaların həllindən əvvəl hissə-hissə də verə bilər. Bundan
sonra fizika müəllimi müvafiq çalışmaları oxuyub həllinə keçir.
8-ci sinif “Fizika” dərsliyində (səh 210) V
0
başlanğıc sürəti ilə
yuxarı atılmış cismin
2g
V
h
2
0
hündürlüyünə qalxdığı isbat olunur.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, “Kalaşnikov avtomatının başlanğıc
sürətinin V
0
=715 m/san olduğunu bilirik. Kim həmin düstura əsasən
yuxarı atılmış güllənin qalxma hündürlüyünü tapar? (şagirdlər
müstəqil olaraq həll edirlər: h=26km).” Bu düsturda havanın
müqaviməti və yerin cazibə qüvvəsi nəzərə alınmır.
“Cazibə hadisəsi. Ağırlıq qüvvəsi” kimi bəzi mövzuların
tədrisindən sonra müəllim aşağıdakı tipli çalışmalar tərtib edə bilər.
“Üfüqi istiqamətdə atılmış güllə nə üçün bir müddət gedəndən sonra
105
düz xətt üzrə hərəkət etmir?” “Atılmış gülləyə, yaxud mərmiyə
hansı qüvvələr təsir göstərir?” və s.
III. Fizika dərsliklərində ən güclü döyüş texnikasından biri
olan reaktiv mühərrikli qırıcı təyyarələr haqqında da məlumatlar ve-
rilir və şəkli göstərilir. Məsələn, 6-7-ci siniflər üçün “Fizika” dərs-
liyi, səh 29, 223 (III hissə, “Yüksəkliklər”), 8-ci sinif üçün “Fizika”
dərsliyi, səh 66, 141 və s.
“Çevrə üzrə bərabər sürətli hərəkətdə olan cismin təcili”
mövzusu öyrənilərkən aşağıdakı məsələ həll edilir: “Təyyarə şığıma
nöqtəsindən çıxaraq, aşağı hissəsinin radiusu 500 m olan çevrə
qövsündən ibarət trayektoriya üzrə hərəkət edir (şəkil 65). Təyya-
rənin sürəti 800 km/saat-dırsa, onun ən aşağı nöqtəsindəki təcilini
hesablayın və bu təcili sərbəstdüşmə təcili ilə müqayisə edin” (78, s.
66). Mətndə həmin təcil
r
V
a
2
düsturuna əsasən hesablanır və
nəticədə sərbəstdüşmə təcili (g = 9,8 m/san
2
) ilə müqayisə olunur.
Başqa bir nümunə. “Təcillə hərəkət edən cismin çəkisi” (78, s. 141)
mövzusunun izahında baxılan ikinci misal qırıcı təyyarənin şığıma
vəziyyətindən çıxarkən trayektoriyanın ən aşağı nöqtəsində təyya-
rəçinin çəkisinin hesablanmasına aiddir. Mərkəzəqaçma təcilinin
modulu və çəki düsturundan istifadə edilərək göstərilir ki, trayekto-
riyanın ən aşağı ucunda təyyarəçinin çəkisi onun “normal” çəki-
sindən (n-1) dəfə böyük olacaqdır. Göstərilir ki, bu, təyyarəçinin
əlavə yüklənməsi ilə nəticələnir. Bu yüklənmə onun gövdəsinə (or-
qanizminə) təsir edir, ağrı hissi oyadır. Əlavə yüklənmə həddindən
çox olanda təyyarəçinin sağlamlığı üçün təhlükə yaranır. Həmin
mövzuya aid verilmiş 126-cı şəkildə təyyarənin həmin şığıma və-
ziyyəti göstərilir.
Mövzu ilə bağlı dərslikdə aşağıdakı sual irəli sürülür: “Ölüm
ilgəyi” (Nesterov ilgəyi) fiqurunu edən təyyarəçinin, fiqurun yuxarı
və aşağı nöqtələrində çəkisi haqqında nə demək olar?” (78, s.142).
Göründüyü kimi, burada şagirdlərə qırıcı döyüş təyyarələrinə
aid xeyli hərbi biliklər verilir. Bu biliklər nəzəri cəhətdən əsaslandı-
rılır, fizikanın hərbi işlərdə tətbiqi variantlarından biri kimi aydın-
106
laşdırılır və hərbi qırıcı təyyarələrin manevrləri haqqında zəruri
təsəvvürlər yaradılır. Lakin bu məlumatları bir qədər dəqiqləşdir-
məyə ehtiyac var.
Əvvəla, dərslikdə verilən şəkillər çox kiçik ölçüdə və qeyri-
aydın bir formadadır. Ona görə də təyyarə güclə seçilir, onun xarici
görünüşü (forması) və hissələri haqqında şagirdlər zəruri təsəvvürə
yiyələnə bilmirlər.
İkincisi, sualda adı çəkilən “Ölüm ilgəyi” fiquru ilə bağlı
məktəblilərdə təsəvvür yaratmadan, ondan istifadə olunur. Bunu nə-
zərə alaraq, müəllim həmin hissənin şərhinə belə bir məlumatla baş-
laya bilər:
– Uşaqlar, Milli Ordumuzun qoşun növlərindən biri də Hərbi
Hava Qüvvələridir. Bu qoşunlar müxtəlif tip təyyarə və vertolyot-
larla təmin olunmuşdur. Hərbi təyyarələrin şəkli dərsliyimizdə də
bir neçə yerdə verilir. Lakin, gördüyümüz kimi, onlar aydın seçilmir.
Müəllim “Военные знания” jurnalının (1985, №8) son üz qa-
bığını göstərərək deyir: – Bu, səsdən iti ucan reaktiv mühərrikli
“MiQ-23UB” (“МиГ-23УБ”) markalı rus qırıcı təyyarəsinin şəkli-
dir. Bu təyyarə səsdən 2,35 dəfə yüksək sürətlə uça bilir. 2000
km/saat bu təyyarə üçün son sürət deyil. O, özünün “MiQ”
(“мгновение” – “bir anda”, “göz qırpımında”) markasına haqq qa-
zandırmışdır. Təyyarə stratosfer hündürlüyə qalxır, istənilən hava və
iqlim şəraitində, hətta gecənin istənilən anında yüksək manevrlər
edə bilir. Bu manevrlərin növlərindən biri də “Ölüm ilgəyi” (Nes-
terov ilgəyi) fiquru adlanır.
Sonra həmin “fiqur”un izahına başlamaq daha məqsədəuy-
ğundur. Bunun üçün fizika müəllimi fiquru lövhədə belə çəkir:
Əvvəlcədən təbaşiri lövhənin sol yuxarı küncündən sağ aşağı kün-
cünə doğru düz xətt boyunca hərəkət etdirir. Bir azdan həmin xətti
tədricən əyir, hər hansı bir A nöqtəsindən başlayaraq r radiuslu çev-
rə çəkir, sonra həmin nöqtədən yazı taxtasının sağ yuxarı küncünə
doğru, bu çevrəyə toxunan düz xətt üzrə davam etdirir (2-ci şəkil).
Şəkil hazır olduqdan sonra müəllim sözə başlayır:
107
Bu fiqur hərbi işlərdə “Ölüm ilgəyi” adlanır. Təyyarənin hə-
min fiqur üzrə manevr etməsi çox çətin və təhlükəlidir. Bunu yalnız
qırıcı-döyüş təyyarələri və onun məşq keçmiş mahir təyyarəçiləri
yerinə yetirməyə qadirdir. Müasir qırıcı təyyarələr şaquli istiqamət-
də aşağıya və ya yuxarıya doğru şığıya bilir. Bu təyyarələr döyüş
üçün yaradılıb. Təyyarə 23 mm-lik kalibrli sürətli atan pulemyot-
top ilə silahlanıb. Təyyarədə radiolokasiya nişangahı vardır. Hədə-
fin axtarılıb tapılmasında və onun məhv edilməsində təyyarəçinin
göz ilə axtarmasına o qədər də ehtiyac yoxdur. Bu mürəkkəb işi
avtomatik radiolokasiya nişangahı edir.
IV. Fizika dərsliklərində bir sıra çalışmalar isə mülki təyyarə-
lərin xüsusiyyətlərinə aiddir. Məsələn, 6-7 siniflərin “Fizika” dərsli-
yində 11 saylı çalışma AN1-25 markalı təyyarənin Moskvadan
ABŞ-a (9130 km-lik məsafə) uçması, 305-ci səhifədəki 64 saylı
çalışma yüksəkdən uçan təyyarə və kosmik gəmilərin pəncərələrini
hava buraxmaması (germetik olması) və s. ilə əlaqədardır.
8-ci sinfin “Fizika” dərsliyində oxuyuruq: “Təyyarə uçuş
meydançasını 15 san. ərzində keçmiş və yerdən ayrılan anda sürəti
100m/san olmuşdur. Təyyarənin təcilini və uçuş meydançasının
uzunluğunu təyin edin” (78, s.151; 7-5 saylı çalışmalar). “Təyyarə
900km/saat sürətlə düzxətli bərabərsürətli uçur. Mühərrikin gücü
1800kvt-dırsa, müqavimət qüvvəsi nəyə bərabərdir?” (78, s.219; 37
(1-ci çalışma)).
Şəkil 2.
A
r
O
•
108
Dərslikdə bu tip çalışmalar çoxdur. Onların həllinə başla-
mazdan əvvəl fizika müəllimi belə bir məlumat verə bilər: Rusiya, o
cümlədən, keçmiş SSRİ dövləti dünya aviasiyasının yaranması və
inkişafında böyük rol oynayıb. Bu sahədə görkəmli rus alimlərindən
M.V.Lomonosovun, A.F.Mojayskinin, N.E.Jukovskinin, K.E.Siol-
kovskinin böyük xidmətləri olmuşdur. Müasir aviasiya xalq təsər-
rüfatının müxtəlif sahələrində, o cümlədən mülki aviasiyada, ağır
sənayedə, kənd təsərrüfatı işlərində, tibbdə, hərbi texnikada və sairə
sahələrdə geniş istifadə olunur. Bu təyyarələr bir başa uzaq
məsafələrə uçma qabiliyyətini hələ 1937-ci ildə təsdiq etmişdir.
Turboreaktiv və reaktiv mühərrikli belə təyyarələrin bütün hissələri,
o cümlədən pəncərə şüşələri yüksək təzyiqə və sürtünmə zamanı
qızmaya tab gətirə bilən materiallardan hazırlanır. Təyyarələrin pən-
cərələri nə içəriyə, nə də içəridən çölə hava buraxmır. Ona görə də
hansı yüksəklikdən uçmasına baxmayaraq təyyarənin içərisində
atmosfer təzyiqi sabit qalır. İndi həll edəcəyimiz məsələlər də təyya-
rələrin pəncərələrinin hava buraxmamasına (başqa məsələ 1937-ci
ildə sovet mülki aviasiyasının keyfiyyətinə və təyyarəçilərin şüca-
ətinə) aiddir – dəyərək fizika müəllimi müvafiq çalışmanın həllinə
başlayır.
V. Fizika dərsliyində elə tip nəzəri məlumatlar və çalışmalar
vardır ki, onların məzmununda əsas döyüş vasitələrindən biri olan
tanklardan danışılır. Məsələn, “Asfalt yol ilə gedən ağır tank asfaltı
dağıtmır. Bəs nə üçün yolda onun tırtılı altında qalan kərpic əzilir?”
(77, s. 304; 1-ci çalışma); “Hərəkətdə olan tankdan top atılır. Bu
atəş tankın sürətinə təsir edirmi?” (77, s.185; çal.4). Çalışmaların
həllinə fizika müəllimi belə başlaya bilər: “Uşaqlar, Azərbaycan Or-
dusu, həmçinin digər ölkələrin quru qoşunları güclü döyüş vasitə-
lərindən biri olan tanklarla təchiz olunmuşdur. Siz bu şəkillərdə
hazırda Azərbaycanın, Rusiyanın, ABŞ-ın, Almaniyanın və Böyük
Britaniyanın tanklarını görürsünüz” – deyərək keçmiş SSRİ-də
istehsal olunmuş T-72 markalı son tip tankın (79, s.50), ABŞ-ın M
551 “Şeridan” və Böyük Britaniyanın “Skorpion” tip tankının (79,
№ 11, s.45) ümumi görünüşünü şagirdlərə nümayiş etdirir. Hazırda
109
keçmiş sovet tankları çox güclü döyüş maşınıdır. Onun möhkəm
zirehi, güclü mühərriki, yüksək hərəkət ehtiyatı, sürmək və idarə
etmək üçün yeni aparatları var. Tankların içi nüvə partlayışından
mühafizə vasitələri ilə təchiz olunmuşdur. Uşaqlar, şəkildə bu, tan-
kın tırtılı, bu, topun lüləsi, bu, pulemyotu, bu da gövdəsidir. Gördü-
yünüz kimi, tank tırtılın üzərində dayanır. Tank yerə təsir göstərən-
də də tırtıllar vasitəsilə edir. Tankın ağırlıq qüvvəsi tırtıla ötürülür
və tırtılın yerdə oturan hissəsinin bütün nöqtələrinə eyni dərəcədə
paylanır. İndi həll edəcəyimiz məsələ də tankın tırtıllarının bu
xüsusiyyətinə aiddir; – deyərək fizika müəllimi çalışmanı oxutdurur
və onun həllinə keçir.
VI. VI sinfin “Fizika” dərsliyinin 25-ci səhifəsində kompasın
xarici görünüşünün şəkli, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı dərsli-
yinin (2007-ci il nəşri) 163-cü səhifəsində (ibtidai hərbi hazırlıq
dərsliyinin 188-ci səhifəsində) isə Adrianov kompasının həm fiziki
görünüşünün, həm də onun hissələrinin şəkli nümayiş etdirilir və
işləmə prinsipi aydınlaşdırılır. Hər iki mövzuda kompasın yerin
maqnit sahəsi əsasında işlədiyi göstərilir, coğrafi qütblər, yerin
şimal və cənub maqnit qütbləri və s. barədə danışılır. Bu əlaqələri
nəzərə alaraq, fizika müəllimi hərbi kabinetdən Adrianov kompasını
götürüb onun ümumi və fiziki görünüşü haqqında məlumat verərkən
yerin maqnit sahəsinin müəyyənləşdirilməsində onun böyük praktik,
o cümlədən, hərbi əhəmiyyət daşıdığını şagirdlərin nəzərinə çatdırır.
Müəllim sinfə müraciətlə deyir: Yerin maqnit sahəsi əsasında
hazırlanan və hərbi işlərdə geniş istifadə olunan cihazlardan biri
kompasdır. Siz coğrafiya dərslərində kompas haqqında məlumat
almısınız. İndi isə hərbi məqsədlər üçün hazırlanmış Adrianov
kompasını görürsünüz. “Döyüş şəraitində səmtlənməni (oriyentir-
lənməni) bacarmaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsasən meşədə, na-
bələd yerlərdə, gecə vaxtı və pis hava şəraitində fəaliyyət göstərən-
də səmtlənmənin əhəmiyyəti əvəzolunmazdır” (60, s.163). Kompa-
sın maqnit əqrəbi yerin maqnit sahəsinin təsiri ilə maqnit xətləri
boyunca yönəlir. Bununla da, yerin şimal istiqaməti, sonra isə digər
üfüq cəhətləri müəyyənləşdirilir.
110
Kompasın necə işlədiyi praktik şəkildə şagirdlərə göstərilir.
Məktəblilər öyrənirlər ki, bunun üçün kompası üfüqi istiqamətdə
tutmaq və əqrəbləri hərəkət etdirmək lazımdır. Kompası çevirməklə
maqnit əqrəbinin şimal ucu limbanın (gərəcələrə bölünmüş dai-
rənin) sıfır bölgüsünün qarşısına gətirilir. Kompasın vəziyyətini
səmtləşdirdikdən sonra limbanın sıfır bölgüsünə doğru yönələn əq-
rəb şimal istiqaməti göstərəcəkdir. Şimal istiqamətini müəyyənləş-
dirdikdən sonra digər qütbləri tapmaq asan olur.
Fizika müəllimi hərbi rəhbərlərin nəzərinə belə bir cəhəti də
çatdırır ki, yerin maqnit qütbləri onun coğrafi qütblərinin üzərinə
düşmür. Yəni, maqnit əqrəbinin istiqaməti coğrafi meridian istiqa-
mətində olmur. Kompasın maqnit əqrəbi isə yalnız təqribi olaraq
şimal istiqaməti göstərir (77, s.251).
VII. Məlumdur ki, artilleriya elə bir hərbi sahədir ki, onu fizika
və riyaziyyatsız təsəvvürə gətirmək, sadəcə, mümkün deyil. Fizika
dərsliklərində də bu xüsusiyyət nəzərə alınmış və artilleriya ilə bağlı
çoxlu materiallar verilmişdir. Həmin materialların bir qismi pa-
raqraflar üzrə mövzuların mətnlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn,
“Havanın sürtünməsi olmadıqda topdan atılmış mərmi parabola üzrə
hərəkət edir. Bucaq 45
0
-yə bərabər olduqda mərminin uçuş məsafəsi
maksimal olur. Mərmi 45
0
– a və 45
0
+ a bucağı altında atıldıqda
uçuş məsafələri eyni olur” (78, rəngli tablo 1a). Belə məlumatlara
dərsliyin 33, 131, 185-ci səhifələrində də rast gəlmək mümkündür.
Artilleriya ilə bağlı materialların digər qismi çalışmaların
məzmununda öz ifadəsini tapır. Məsələn, “Şaquli istiqamətdə atıl-
mış zenit topunun mərmisi maksimal hündürlüyə çataraq partlamış-
dır. Partlayış nəticəsində üç qəlpə əmələ gəlmişdir. İki qəlpə bir-
birinə düzbucaq təşkil edən istiqamətlərdə uçmuşdur. Birinci qəlpə-
nin kütləsi 9kq, sürəti 60m/san, ikincisinin kütləsi 18kq, sürəti 40
m/san olmuşdur. Üçüncü qəlpə 200m/san sürətlə uçmuşdur. Üçüncü
qəlpənin uçuş istiqamətini qrafiki olaraq təyin edin. Bu qəlpənin
kütləsini hesablayın” (78, çal. 29/3). Dərsliyin 7(6), 35(2), 20(1)
saylı və s. çalışmaları da bu məzmundadır.
111
Belə məlumatların verilməsinə və yaxud, çalışmaların həllinə
başlamazdan əvvəl fizika müəllimi hazırda ordumuzda istifadə olu-
nan topun şəklini göstərib belə bir izahat apara bilər: “Uşaqlar, gün-
dən-günə inkişaf edən Azərbaycan Milli Ordusunun Quru Qo-
şunlarının əsas atəş gücü raket qoşunları və artilleriyadır. Artilleriya
erməni işğalçılarına qarşı müharibə zamanı düşmənin müdafiəsini
dağıtmış, piyada və tanklarımızın yolunu açmışdır. 1941-1945-ci
illərin müharibəsi zamanı artilleriyanı “müharibənin allahı” adlandı-
rırdılar. Müasir artilleriya reaktiv və lüləli artilleriyalardan, həmçi-
nin minomyotlardan və digər texnikadan ibarətdir. Bunlar düşmənin
istənilən hədəflərini çox dəqiq şəkildə vura bilir. Siz bu şəkildə
ordumuzda olan “122mm Qaubisa” markalı topu (79, s.50) görürsü-
nüz. Atəş zamanı topun lüləsi üfüqlə bucaq təşkil edir. Dərsliyi-
mizdə verilən rəngli tablodan (79, s. 96) görürsünüz ki, üfüqlə bu-
caq təşkil etməklə atılan mərminin uçuş trayektoriyası parabola şək-
lindədir. Bu da onu göstərir ki, hətta dağların arxasında, görmə dai-
rəsindən uzaqda yerləşən düşmən obyektlərini də uzaqvuran toplarla
məhv etmək mümkündür.
Həmin məlumatdan sonra ya dərslikdə verilən hissənin şərhi-
nə keçilir, ya da məsələ oxunur və həll olunur (Şərhin yerini mətn-
dən və ya çalışmanın məzmunundan asılı olaraq müəllim müstəqil
seçə bilər).
Dərslikdə artilleriyaya dair elə materiallara rast gəlinir ki, on-
ların gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) fənni
üzrə biliklərlə bilavasitə əlaqələndirilməsinə sadəcə ehtiyac qalmır.
Bu materialların özləri hərbi biliklər verir. Belə ki, VIII sinfin
“Fizika” dərsliyində “Üfüqlə bucaq təşkil etməklə başlanğıc sürətlə
atılan cisimlərin ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında hərəkəti” (§37)
belə bir məsələyə əsasən aydınlaşdırılır: “Üfüqlə a bucağı təşkil et-
mək şərtilə V
0
başlanğıc sürətilə mərmi atılmışdır. a) mərminin uçuş
müddətini, b) maksimal qalxma hündürlüyünü, v) uçuş məsafəsini
tapmalı” (78, s.134). Sonra məsələ riyazi biliklərin, o cümlədən, əy-
rinin parametrik tənliyindən, triqonometrik funksiyaların xassələrin-
dən, triqonometrik eyniliklərdən, cəbri çevrilmələrdən və s. istifadə
112
əsasında izahlı yerinə yetirilir və isbat olunur ki, mərminin uçuş
müddəti, maksimal qalxma hündürlüyü və uçuş məsafəsi aşağıdakı
düsturlarla hesablanır:
T
qalxma
=
;
g
Sin
V
0
a
h
max
=
2g
Sin
V
2
2
0
a
; l =
g
Sin2
V
2
0
a
Bu mövzunun tədrisi zamanı müəllim həmin fizika üzrə mate-
rialın tam mənimsənilməsinə nail olarsa, onda bu sahədə şagirdlər
həm də zəruri hərbi biliklərə yiyələnmiş olurlar.
VIII. Dərsliklərdə verilən bir sıra çalışmalar, məsələn, VIII
sinfin “Fizika” dərsliyində 7 (7) saylı çalışma, 222-ci səhifədə 3-cü
sual və s. raketlərin quruluşu, reaktiv mühərriklər, onlarda enerjinin
çevrilməsi, raketlərin hərəkət sürəti, təcili və s. bağlıdır. Belə çalış-
maların həlli zamanı fizika müəllimi qeyd edə bilər ki, son illərin
müharibələri göstərir ki, döyüşlər zamanı raketlərdən müntəzəm
istifadə olunur. Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunlarının əsas
döyüş gücü zenit – raket qoşunlarıdır. Zenit – raket kompleksi bö-
yük atəş gücünə malikdir. Bu raketlər günün istənilən anında, hava
şəraitindən asılı olmayaraq müdafiə olunan obyektdən istənilən
məsafədə və istənilən hündürlük və sürət diopozonlarında olan hər
hansı havadan hücum vasitələrini yüksək dəqiqliklə məhv edə bilir.
Qərbi Avropada yerləşdirilmiş “Perşinq-2” və qanadlı nüvə raketləri
keçmiş SSRİ-nin müxtəlif obyektlərinə tərəf tuşlanmışdır. Hazırda
ABŞ raketləri Əfqanıstan və İraq ərazilərini gecə-gündüz dağıdır,
milli əhali qırılır. Rus raketləri isə Çeçenistan ərazisini xarabazara
çevirmiş, Gürcüstan ordusuna isə böyük dərs vermişdir. Hazırda
kosmosun güclü raket sistemlərilə silahlandırılması planları həyata
keçirilir.
Dostları ilə paylaş: |