AZƏrbaycan resubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

kil 10.3. Qavranılma səviyyəsinə görə risklər 
 
Məlumdur ki, insanların riski qəbuletmə xarakteri, riskə 
qarşı münasibəti fərqli olur. Bəzi insanlar riskə getməyi sevmir, 
onlar xırda risklərə gedərək xırda gəlir əldə etməklə kifayətlə-
nirlər.  Bəzi  insanlar  isə  özlərini  bəxtəvər  sayır  və  daha  iri 
risklərə  getməklə,  böyük  mənfəət  əldə  etməyə  çalışırlar.  Bu 
xüsusiyyətlərinə görə insanlar 3 qrupa bölünürlər: 
-  Riskdən çəkinən insanlar; 
-  Riski sevən insanlar;  
-  Neytral insanlar. 
Riskdən  qaçan  insanlar  çox  vaxt  az,  lakin  sabit  olan 
işlərə can atırlar. Onlar investisiya yatırdıqda və iş seçəndə da-
vamlı  işlərə,  güvənli  işlərə  investisiya  qoymağı  sevirlər. 
Məsələn, bu tip insanlar daha çox dövlət işində  işləyir, nəinki 
şə
xsi  biznesini  qurur.  nvestisiyalarını  isə  dövlət  istiqrazlarına 
yatırmaqla  kifayətlənirlər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  cəmiyyə-
timizdəki  insanların  bir  çoxu  bu  tipə  aiddirlər.  Adətən,  riski 
sevməyən insanlar riskləri qəbul etmir və bunun üçün müvafiq 

166 
 
gəlirini  qurban  verməyə,  yaxud  xərc  çəkməyə  hazır  olurlar, 
məsələn, sığortalanmaqla. 
Riski  sevən  insanlar  isə  daha  çox  riskə  gedir  və  əvə-
zində daha çox gəlir əldə tməyə cəhd göstərirlər. Bu tip insan-
lar  riski  çox  və  nəticədə  mənfəəti  də  çox  olan  layihələrə  in-
vestisiya yatırırlar. 
Ehtimal  edilən  dəyərin  eyni  olduğu  şəraitdə  son 
nəticədə  əldə  olunan  gəlirin  dəqiq  bilinib-bilinməməsi  neytral 
insanlar  üçün  fərq  etmir.  ki  alternativ  vəziyyətdə  riskin 
dərəcəsinin fərqli olması bu tip insanları narahat etmir.  
qtisadi  davranış  elminin  predmeti  iqtisadi  və  psixoloji 
amillərin təsiri altında insanın alternativlərin seçilməsi zamanı 
davranışının  öyrənilməsidir.  Elmin  obyekti  isə  şəxsdir.  Əgər 
ə
vvəlki nəzəriyyələrdə tədqiqatçıları insan deyil, müxtəlif insan 
qruplarının  davranışı  maraqlandırırdısa,  burada  yalnız  bir 
şə
xsin davranışı daha əsas götürülür. 
Nəzəriyyədə  istifadə  olunan  metodlar  bir-biri  ilə  o  qə-
dər əlaqəlidir ki, təhlil zamanı kimin əsas olduğunu – iqtisadçı, 
yaxud  psixoloq,  marketoloq,  yaxud  iqtisadi  psixoloq  təyin 
etmək mürəkkəbləşir.  ndi bir çox tədqiqatçıları fərdi insanların 
aktual  davranışı  daha  çox  maraqlandırır,  nəinki  insan  qrup-
larının birgə fəaliyyəti. 
Nəzəriyyənin  öyrənmə  sahəsi  geniş  olduğundan  onun 
öyrənilməsi zamanı psixologiya, sosiologiya, biologiya,  antro-
pologiya,  siyasi  elmlər  və  iqtisadiyyatın  metod  və  metodo-
logiyasından geniş istifadə olunur. 
qtisadi  insanın  davranışına  aşağıdakı  qrup  faktorlar 
təsir edir: 
•
  ətraf mühit amilləri; 
•
  subyektiv amillər; 
•
  iqtisadi davranış. 
Birinci  qrup  amillərə  bir-biri  ilə  üzvi  şəkildə  əlaqədə 
olan  üç altqrup amillər aid edilir: 

167 
 
I. Mövcud vəziyyət amilləri – bura iqtisadiyyatın möv-
cud  durumu,  ölkədəki  vergi  sistemi,  iqtisadi  qanunvericilik, 
inflyasiyanın səviyyəsi və s. daxildir. 
II.  nsanlarla birbaşa əlaqəsi olan mühit amilləri – bura  
subyektiv vəziyyət və məhdudiyyətlər, cəmiyyətin demoqrafik 
xüsusiyyətləri (cins, yaş, təhsil, yaşadığı yer, ailə vəziyyəti və s.) 
daxildir. 
III. Digər subyektlərin təsiri ilə  yaranan amillər – bura 
insanların  digər  insanlarla  ünsiyyətindən,  birgə  fəaliyyətindən 
yaranan  amillər  (insanın  sosial  vəziyyəti,  karyerası  və  s.) 
daxildir. 
kinci qrup amillərin özünü də üç altqrupa bölmək olar: 
1. Qavrayış amili.  nsanın malik olduğu vəziyyətin, ona 
göstərilən  təsirlərin  qavranılması  xüsusi  altqrupa  ayrılmışdır. 
Çünki  eyni  vəziyyət  və  onun  insana  göstərdiyi  təsir  müxtəlif 
insanlar tərəfindən fərqli şəkildə qavranılır. 
2.  Somatik  amillər.  Bura  insanın  müəyyən  istəyini 
həyata  keçirmək  üçün  onun  sahib  olduğu  bioloji  və  fizioloji 
keyfiyyətlərin təsiri daxildir. Fəaliyyət zamanı bu keyfiyyətlər 
ona mane ola, yaxud da kömək edə bilər. 
3. Psixoloji amillər. Onlara insanın psixoloji vəziyyəti-
nə  təsir  edən  xarakteri,  əhvalı,  bilikləri,  gözləntiləri  və  s.  da-
xildir. 
Yerli  və  xarici  ədəbiyyatın,  qabaqcıl  şirkətlərin  fəaliy-
yətinin təhlili göstərir ki, şirkətin fəaliyyətinin uğuru şəxsiyyət 
amilindən,  idarəedənin  keyfiyyətindən  çox  asılıdır.  Bu  həm 
ş
irkətin  sahiblərindən,  həm  də  cari  işlərin  yerinə  yetirilməsi 
üçün  onlar  tərəfindən  işə  götürülmüş  menecerlərdən  asılıdır. 
Sahibkarlıq fəaliyyəti bu işdə uğur qazanmaq üçün insanlardan 
həm  şəxsi  keyfiyyətlərin  olmasını,  həm  də  iş  zamanı  təc-
rübədən  irəli  gələrək  mütəmadi  olaraq  müəyyən  keyfiyyətlərə 
yiyələnməsini tələb edir. 
Təcrübə onu da göstərir ki, ilkin mərhələdə sahibkarlıq 
fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan  insanların  bu  sahədə  zəruri  nəzəri 

168 
 
biliklərinin, təhsilinin olması, həmçinin, məqsədlərin qoyulma-
sı və onlara nail olunması, risklərin, vaxtın və kadrların düzgün 
idarə  olunması,  səhvlərdən  düzgün  nəticənin  çıxarılması  kimi 
məntiqi və psixoloji qabiliyyətinin olması çox vacibdir. 
Qeyd  edilən  xüsusiyyətləri  ümumiləşdirsək,  göstərə 
bilərik  ki,  sahibkarlıq  fəaliyyətində  uğur  qazanmaq  üçün  in-
sanların aşağıdakı xüsusiyyətlərinin olması əsasdır: 
•
  enerji, özünü və başqalarını işləməyə məcbur etmək qa-
biliyyəti; 
•
  istənilən vəziyyətlərdə düşünmək qabiliyyəti; 
•
  insanlarla ünsiyyət qurmaq bacarığı; 
•
  texnika və texnologiyaların öyrənilməsi, onlardan istifadə 
qabiliyyəti və s. 
Bütün  insanlar  daim  bir-biri  ilə  ziddiyət  təşkil  edən 
məqsədlər arasından seçim etmək məcburiyyətindədir. Gəlirlə-
rinin maksimallaşdırılması, mövcud vəziyyətinin daha da  yax-
ş
ılaşdırılması üçün insan əldə etdiklərini təhlil edərək gələcəyi 
proqnozlaşdırır  və  qarşıya  yeni  məqsədlər  qoyur.  nsanların 
belə davranışı ailənin, cəmiyyətin, dövlətin ümumi fəaliyyətinə 
təsir  etməklə  risklərin  azaldılması  istiqamətində  insanların 
davranışını müəyyən etməyə kömək edir. 
qtisadi risklərin yaranması səbəblərindən asılı olmaya-
raq  hər  bir  şəxsin  məqsədi  risk  nəticəsində  yarana  biləcək 
itkilərin  azaldılmasıdır.  Risklərin  idarə  edilməsi  məqsədilə 
yaradılan  modellərin  hazırlanması  zamanı  əsas  məqsəd  riskli 
layihələrin  uğurlu  həyata  keçirilməsində  şəxsiyyət  amil  daha 
çox nəzərə alınır.  
 
 
 
 
 
 
 

169 
 
10.3. Qiymətlərin idarə olunmasında 
 risklərin uçotu 
 
 
Yüksək  gəlir  əldə  etmək  stimulu  sahibkarda  gəlirin 
azaldılması üçün qiymətlərə təsir edən amilləri nəzərə almağa, 
qarşıya çıxan maneələri əvvəlcədən görməyə və onların aradan 
qaldırılmasına sövq edir. Məlumdur ki, qiymətə aşağıdakı qrup 
amillər təsir edir: 
-
  Siyasi  (dövlətin  siyasəti,  qanunvericilik,  məhkəmə 
quruluşu, siyasi stabillik və s. ); 
-
  qtisadi  (iqtisadi  tənzimləmə  metodları,  bazar  kon-
yukturası, rəqiblər, istehlakçılar və s.); 
-
  Sosial  (təbii  proseslər,  istehlakçıların  tərkibi,  onların 
yaşayış, intellekt səviyyəsi və s.); 
-
  Psixloji  (istehlakçıların  mentaliteti,  adət-ənənələri, 
zövqü və s.). 
 
Bütün bu amillərin nəzərə alınması gələcəkdə istehsal 
və  satış  zamanı  qarşıya  çıxa  biləcək  risklərin  müəyyən  edil-
məsinə kömək edir. 
 
Bütün  istehsal  prosesi  qiymət  vasitəsilə  idarə  olunur. 
Hər bir sahibkar son nəticədə  gəlir əldə  etmək üçün istehsalın 
bütün fazaları boyu sadalanan amilləri nəzərə almaqla, məhsula 
qiymət  qoyur.  Buna,  qiymətqoyma  prosesibdı  daha  yaxından 
baxaq.  
 
Qiymətəmələgəlmə  qoyulmasının  prosesi  bir  neçə 
mərhələdən  ibarətdir.  Onların  hər  birində  sadalamaqla  yarana 
biləcək riskləri göstərək. 
1.
  Məqsədin  seçilməsi:  ilk  olaraq  qiymətqoymada  fir-
manın məqsədləri müəyyən olunur. Məqsəd bazar kon-
yukturuna, firmanın resurslarına uyğun müəyyən edilir. 
Qiymət  qoymaqda  məqsədlər  fərqlənə  bilər  –  tələbatın 
ödənilməsi,  bazarın  əldə  saxlanılması,  mənfəətin  mak-
simallaşdırılması və s.  

170 
 
2.
  Tələbatın müəyyən edilməsi: bazarın əsas prinsipi nəyi, 
kim üçün, nə qədər istehsal etməyi müəyyən etməkdir. 
Adətən,  məhsulun  alıcısının  seçilməsi  qiymətqoymada 
mühüm  rol  oynayır.  Bu  da  çox  zaman  bazarın  nö-
vündən  və  alıcıların  qiymətə  qarşı  həssaslığından  asılı 
olur.  Alıcı  həssaslığını  müəyyən  edən  faktorlara  da 
aşağıdakılar daxildir. 
-
  Məhsulun əvəzedicisinin olması və onun qiyməti; 
-
  Məhsulun nadirliyi; 
-
  Məhsulun müqayisəsinin çətinliyi; 
-
  Məhsulun tədavül xərcləri; 
-
  Məhsulun bahalılığı; 
-
  Qiymət vasitəsilə keyfiyyətin müəyyənliyi; 
-
  Məhsulun əldə edilməsinə çəkilən xərclər. 
3.
  Xərclərin təhlili: məlumdur ki, qiymətin yuxarı həddini 
tələbat, aşağı həddini isə sabit və dəyişən xərclər müəy-
yən edir. Bunların üzərinə mənfəəti əlavə etmək lazım-
dır ki, optimal qiyməti müəyyən etmək mümkün olsun.  
4.
  Rəqiblərin  qiymətlərinin  təhlili:  rəqibləri  və  onların 
ə
mtəələrinin  qiymətinin  fərqli  xüsusiyyətlərini,  çatış-
mayan mənfi və müsbət cəhətləri müəyyən edilməlidir. 
5.
  Qiymətqoyma  metodunun  seçilməsi:  adətən,  üç  səviy-
yədən biri – minimal, maksimal, optimal seçilir.  
6.
  lkin  qiymətin  qoyulması:  yuxarıdakı  mərhələlər  fir-
manın qiymət siyasətinə və strategiyasına uyğun olaraq 
reallaşdırılır. 
Məhsulun qiyməti müəyyən edildikdən sonra onun ida-
rə edilməsi mərhələsi başlayır. Bu zaman yuxarıda qeyd edilən 
amillərlə yanaşı, kənar təsirlər və məhsulun həyat dövrü nəzərə 
alınmalıdır  ki,  bunların  hər  birində  risk  və  qeyri-müəyyənlik 
vardır.  
Sahibkar  daim  qiymətin  səviyyəsinin  dəyişməsinin 
mənfəətə təsirini diqqətdə saxlamalı və buna uyğun olaraq, ma-
liyyə, marketinq siyasətini həyata keçirməlidir. 

171 
 
Çünki  məhsulun  qiymətinə  təsir  edən  amillər  –  dəyər, 
alıcı, rəqib, bazar kanalları, satış coğrafiyası müxtəlifdir. 
Məhsulun həyat tsiklinin xarakterlərinə baxaq. 
- 
məhsulun  yaradılması  (bu  zaman  sınaq  üçün  qiymətlər 
qoyulur); 
- 
məhsulun bazara çıxarılması (məhsula tələbatın yüksək 
olduğu aşkarlanarsa, qiymətlər qaldırılır); 
- 
məhsulun satış dairəsinin genişlənməsi və artımı (stimul 
yaratmaq  məqsədilə  ikinci  mərhələdəkinə  nisbətən  aşağı 
qiymət qoyulur); 
- 
yüksəliş. Məhsulun istehsal, yaxud təklif həcmi o qədər 
yüksək  olur  ki,  onun  anbarda  yığılıb  qalmaması  üçün  daha 
aşağı qiymət qoyulur. 
- 
tənəzzül.  Bu  mərhələdə  marketinqə  heç  bir  xərc  çəkil-
mir, konservativ alıcılar üçün qalıq məhsullar satılır, rəqiblərin 
müəssisəni  sıxışdırıb  çıxarmaması  üçün  paralel  olaraq  bazara 
yeni məhsul buraxılır. 
Rəqabətli bazarda gələcəyin qeyri-müəyyən olması qiy-
mətəmələgəlmə prosesinin hər bir mərhələsində xarici və daxili 
amillərin  diqqətlə  nəzərdən  keçirilməsini  və  yarana  biləcək 
kənarlaşmaların əvvəlcədən nəzərə alınmasını tələb edir.  
Məhsulun  qiymətinin  müəyyən  edilməsi  və  bazara  çı-
xarılması  üçün  SWOT  təhlilin  aparılması  gələcəkdə  qarşıya 
çıxa  biləcək  risklərin  əvvəlcədən  müəyyən  edilməsinə  kömək 
edir. Bu üsuldan bir sıra məsələlərdə, o cümlədən, məhsula qiy-
mətqoyma  prosesində  istifadə  edirlər.  Bununla,  firma  özünün 
güclü  və  zəif  tərəflərini  öyrənir,  gələcəkdə  riskləri  proqnoz 
etmək imkanına malik olur. Proqnoz mümkün olduğu təqdirdə 
gələcəkdə  itkilərin  azaldılması  üçün  alternativlətin  əvvəlcədən 
hazırlanması mümkün olur.   
 
 SWOT təhlili zamanı aşağıdakı bir sıra suallara opti-
mal cavab verilməli və bu zaman firmanın fəaliyyətinin bütün 
tərəflərini  tanıyan  ekspertlərin,  əmkdaşların  iştirakı  ilə  “beyin 

172 
 
hücumu”nun aparılması şərtdir. Həmin suallar arasında əsasən 
aşağıdakıları fərqləndirmək olar:  
-
  Güclülük  (strongness)  –  firmanın  və  xüsusi  halda  isə 
onun  məhsula  qiymət  qoyularkən  əldə  olunmuş  güclü 
tərəfləri  axtarılıb  tapılır.  Bunu  rəqiblərlə  müqayisədə 
etmək  daha  effektiv  olur.  Bu  xüsusiyyətləri  daim  nə-
zərdə saxlamaq və yeri gəldikdə bazarda istifadə etmək 
gərəkdir.  Güclü  tərəflərə  firmanın  sahib  olduğu  işçi 
qüvvəsini,  xammal  ehtiyatını,  malik  olduğu  digər 
resursları daxil etmək mümkündür. 
-
  Zəiflik (weakness) - firmanın zəif tərəflərinə xüsusi hal-
da  onun  gələcək  istəkləri  daxildir.  Bunları  rəqiblərdən 
gizlətmək,  gələcəkdə  isə  güclü  tərəfə  çevirməyə  ça-
lışmaq  lazımdır.  Zəif  tərəflər  kimi  firmanın  strate-
giyasının olmamasını və ya işçilərinin hansısa səbəbdən 
işdən ayrılmasını və s. göstərmək olar. 
-
  Imkanlar  (opportunities)  –  firmanın  həmin  qiymətdə 
məhsulu  bazara  çıxarmaqla  əldə  etdiyi  imkanlar  da-
xildir.  Yəni,  onlar  hazırda  firmanın  malik  olduğu 
xüsusiyyətlər  deyil,  lakin  firmanın  mövcud  imkandan 
istifadə  etməklə  məqsədinə  çatmaq  imkanları  var.  Mə-
sələn,  marketinq  təhlili  aparan  şirkət  hansısa  bazarda 
onun  məhsuluna  olan  tələbi  görür  və  onu  istehsal  et-
məyə başlayır. 
-
  Maneələr,  təhlükələr  (threats)  –  buraya  firmanın  zəif 
cəhətlərindən  doğa  biləcək,  onun  proqnozlaşdıra  və 
idarə  edə  bilmədiyi  məsələlər,  o  cümlədən,  risklər 
daxildir. Bu halda firma cari və gələcək riskləri müəy-
yən  etməli,  onların  azaldılması  üçün  tədbirlər  planı 
qurmalı və hazırlıqlı olmalıdır. 
Göründüyü kimi, bu təhlil metodundan istifadə etməklə 
firma  gələcəkdə  yarana  biləcək  riskləri  görə  və  onların  nəti-
cələrinin yumşaldılmasına çalışa bilər. Lakin əgər risk istehsal 
olunmuş məhsulun qiymətinin idarə olunması ilə bağlı olduqda 

173 
 
firma  marketinqdə  istifadə  olunan  qiymət  siyasətindən  fay-
dalana bilər. Bunlardan bir neçəsinə baxaq. 
Ə
gər firma istehsal etdiyi məhsula olan tələbi təyin edə 
bilmirsə,  bu  zaman  qeyri-müəyyənliklə  üzləşir.  Qeyri-müəy-
yənliyin  modelləşdirilməsi  üçün  ən  çox  istifadə  edilən  üsul-
lardan  biri  potensial  müştərilərin  tiplərinin  ayrılmasıdır.    Mə-
sələn, divar saatı istehsal edən firma marketinq tədqiqatı aparır 
və məlum olur ki, onun iki tip istehlakçısı vardır: məhsulun hər 
ə
dədinə  8  manat  verməklə  yüksək  dəyər  verən  müştəri  və  5 
manatla aşağı dəyər verən müştəri. O da məlumdur ki, hər iki 
tip müştərinin sayı eynidir. Bu zaman firmanın iki seçimi olur.  
I  –  məhsula  8  manata  bərabər  qiymət  qoymaqla  ancaq 
birinci qrup müştərilərə satmaq; 
II  –  məhsula  5  manata  bərabər  qiymət  qoymaqla 
hamıya satmaq. 
Bu zaman hansı qiyməti seçməli ? Bu məhsulun isehsalına 
çəkilən  xərclərdən  asılıdır.  Əgər  məhsulun  maya  dəyəri  3  manat 
təşkil edirsə, qiymətqoyma qərarını aşağıdakı kimi verə bilərik. 
I  variantı  istifadə  etdikdə  8-3=5  manat  və  bu  satış 
zamanın yarısında baş verdiyindən gözlənilən mənfəət 5/2=2.5 
manat olur. 
II variantı istifadə etdikdə 5-3=2 manat qazanmaq olar. 
Belə  olan  halda  qiymətqoymada  çətinlik  yaranarsa,  qiymət 
ayrı-seçkiliyindən    istifadə  edilir.  mkanlı  alıcılara  məhsul 
birinci qiymətlə, digərlərinə isə ikinci qiymətlə satılacaqdır. 
 
Qiymət ayrı-seçkiliyinin mahiyyəti ondadır ki, istehsal-
çı  eyni  bir  məhsulu  və  ya  xidməti  müxtəlif  qiymətlərlə  satır. 
Bu,  bazar  seqmentindən,  məhsulun  və  onun  tətbiqi  forma-
sından,  müəssisənin  imicindən,  satış  vaxtından  və  s.-dən  asılı 
olaraq müxtəlif formalarda təzahür edə bilər. 
Bu,  marketinqdə  gəlirlərin  maksimallaşdırılması  üçün 
istifadə olunan qiymət siyasəti ilə yanaşı, risklərin azaldılması 
üçün  istifadə  olunan  metodlar  sırasına  da  daxildir.  Bununla 

174 
 
satışdan  əldə  oluna  biləcək  gəlirləri  artırmaqla,  itkiləri  azalt-
maq mümkündür. 
Firmanın  riskləri  azaltmaq  üçün  ikinci  üsulu  səhvlər 
nəticəsində  yarana biləcək xərclərin  azaldılması olur. Bu,  əsa-
sən cari istifadə olunan metodun alternativ metodla müqayisəsi 
ə
sasında mümkündür. 
Məlumdur  ki,  məhsulun  bazara  çıxarılması  zamanı 
xərclər  əhəmiyyətli  dərəcədə  gəliri  üstələyir.  Tədqiqatlara  və 
hazırlıqlara, istehsal gücünün yaradılmasına və marketinq möv-
qeyində  güclənməyə    çəkilən  xərcləri  ödəmək  lazım  gəlir.  
Təbii ki, məhsulun həyat tsiklinin başlanğıc və  giriş fazasında 
nəğd axınlar mənfi olacaq və buna görə də, digər mənbələrdən 
(yaxud  kənar  kreditorlardan  borc  almaqla)  müəssisəyə  vəsait 
cəlb olunması ehtiyacı yaranacaq. Məhsulun bazarda möhkəm-
lənməsi  ilə    gəlirlər  yüksəlsə  də,  müəssisənin  növbəti  kapital 
qoyuluşlarına ehtiyac duyması səbəbindən hələ də vəsait azlığı 
hiss  edəcək.  Əgər  istehsalın  həcmi  xammal  alışı  həcmindən 
aşağı, satışdan isə yuxarı olarsa, bu problemlər inkişaf edən ba-
zarlarda tarazlığın olmaması səbəbindən daha da dərinləşəcək. 
Sürətli  artım  zamanı  mənfəət  ən  yüksək  həddinə  çata  bilər, 
lakin  təkrar  investisiyalara  kəskin  tələbatlar  olur  (ikinci  və 
üçüncü  nəsil    məhsullar,  seqmentdə  əmələ  gələn  tələbatı  ödə-
mək  üçün  məhsulun  çeşidinin  genişləndirilməsi  və  s.).  Bu 
mərhələdə nəğd axınlar balanslaşar və ya ümumilikdə çox cüzi 
artıqlıq əmələ gələ bilər. 
Məhsulun  həyat  tsiklinin  artım  fazasından  yetkinlik 
fazasına  keçməsindən  sonra  mənfəət  göstəriciləri  aşağı  düşür, 
çünki “nou-hau” daha asan əldə olunan, diferensiallaşdırma isə 
daha az nəzərəçarpan olur. Yeni iştirakçıların bazara girməsi ilə 
rəqabətin  güclənməsi  əldə  olunan  mənfəətin  həcminin  azal-
masına səbəb ola bilər. Eyni zamanda kapital investisiyalarının 
həcminin  azalması  izafi  nəğd  axınların  daxil  olması  po-
tensialını  maksimumlaşdırır.  Formalaşmış  bazarlarda  fəaliyyət 
göstərən  şirkət  üçün  nəğd  axınların  daxil  olması  potensialı 

175 
 
daxili  möhkəmliyin  təminatçısı  rolunu  oynayır.  Şəkil  10.4-də 
bu  dəyişiklik  yüksək  artım  tempində  mənfi  nəğd  axınları 
şə
klində,  aşağı  artım  tempində  isə  müsbət  nəğd  axınları  şək-
lində  göstərilib  (formalaşmış  bazarda).  Tənəzzüllə  xarakterizə 
olunan  məhsulun  həyat  dövründə  artan  təzyiqlər  nəticəsində 
mənfəət  göstəricisi  aşağı  düşür,  lakin  investisiya  səviyyəsi 
minimal  vəziyyətdə  qalır.  Həyat  dövrünün  bu  mərhələsində 
məhsulun  mövcudluğu,  ancaq  pul  vəsaitlərinin  daxil  olmasına 
səbəbindəndir  və daxil olan pul vəsaiti köhnə məhsulların ba-
zardan  çıxarılmasından  sonra  yeni  məhsulların  meydana  çıxa-
rılması üçün növbəti nəsil məhsullara yatırılır. 
 
Şə
kil 10.4. Artım matrisi-xüsusi çəkiyə uyğun olaraq  
məhsulların inkişaf ssenariləri 

176 
 
10.4. Firmanın gəlirləri üzrə qərarların 
 qəbulu və risklərin idarə edilməsi 
 
 
 
Bazar  iqtisdiyyatında  isə  dövlət  şirkətlərin  heç  bir 
riskinə  görə  məsuliyyət  daşımır.  Məhz  bu  cəhət  bazar  iştirak-
çılarını  daha  sərbəst  edir  və  inkişaf  üçün  şirkətlərdə  stimul 
yaranır.  Təsadüfi  deyil  ki,  ölkəmizdə  şirkətlərin  özəlləşdiril-
məsindən  sonra  ilk  sahibkarlar  MMC  (Məhdud  Məsuliyyətli 
Cəmiyyət) formasında yaranmağa başladı.  
 
Hazırda dövlət özəl şirkətlərin vəzifələri, bazarın ağır-
lığı, şirkətin itkilərinə görə məsuliyyət daşımır və bütün bunlar 
ş
irkətin  maliyyə  vəziyyətində,  təsərrüfat  üzrə  nəticələrində  öz 
ə
ksini  tapır.  Şirkətin  fəaliyyətinin  əsas  göstəricisi  onun  gəliri 
olduğundan,  qiymətlərin  idarə  olunması  zamanı  risklərin  nə-
zərə  alınması  və  onların  ölçülməsi  məhz  maliyyə  nəticələri 
üzrə hesablanır. 
 
Risk  amili  şirkətin  öz  fəaliyyətini  aktivləşdirməkdə 
mühüm rol oynayır. Məhz riskin mövcudluğu şirkətləri məcbur 
edir  ki,  bazarı  daha  ətraflı  öyrənsinlər  və  fəaliyyətlərini  daha 
səmərəli qurmaq üçün digər vasitələr axtarsınlar (fəaliyyətlərini 
daha  səmərəli  qurmaq,  yeni  bazarlar  tapmaq,  yeni  texnolo-
giyalardan istifadə etmək, marketinq metodlarından istifadə et-
mək, kadr məsələlərini nəzərə almaq və s.). 
 
Adətən peşəkar sahibkarlar risk şəraitində qiymətlərin 
idarəedilməsi  zamanı  belə  bir  qaydaya  üstünlük  verirlər  – 
70/30.  Əgər  onlar  bir  işin  görülməsinə  70%  əmindirlərsə  onu 
həyata keçirirlər. Yerdə  qalan 30% isə uğursuzluq zamanı gö-
rülməli olan işlər onlar üçün stimul rolunu oynayır. Yəni, 30%-
lik  itki  ehtimalı  şirkətləri  daha  səmərəli  yollar  tapmağa,  daim 
düşünməyə  vadar  edir  və  gözlənilməz  uğursuzluqlar  zamanı 
qərarlar qəbul etmək üçün stimul rolunu oynayır. Bu, “1/3 prin-
sipi” və ya “məntiqli risk” adlanır. Sahibkar risklərlə daha çox 
ə
mtəə  və  xidmətlərə  qiymətlər  qoyulması  zamanı  qarşılaşır. 

177 
 
Bu,  xammalın,  əməyin,  enerjinin  qiymətlərinin  müəyyən  edil-
məsi zamanı da eynidir. 
 
Məsələn,  şirkətin  qiymətqoyma  zamanı  etdiyi  1%-lik 
səhv  onun  son  mənfəətinin  10-12%-ində  əks  olunur.  Həmin 
məhsula qarşı tələb daha elastik olduqda isə bu rəqəm iki dəfə 
artır.  Bu  da  şirkətin  fəaliyyətində  böyük  təsirdir.  Həmin  amil 
ş
irkəti həm inkişaf etdirdə, həm də iflasa uğrada bilər. Həm də 
nəzərə  almaq    lazımdır  ki,  güclü  inflyasiya  zamanı  məhsula 
olan qısamüddətli qiyməti proqnozlaşdırmaq çox çətindir və bu 
zaman -/+5 % həddində səhv adi haldır. 
 
Sahibkarlıq fəaliyyətində alternativ variantların risk dərə-
cələrinin  müqayisə  edilməsi  və  onlardan  strategiyaya  uyğun 
olaraq ən səmərəlisinin seçilməsi riskin kəmiyyətcə qiiymətlən-
dirməsini zəruri edir. Çünki bir sıra hallarda və müəyyən dərə-
cədə risklərin qarşısının alınması mümkündür. 
 
Ümumilikdə  isə  risk  nəticəsində  yaranan  itkilərin 
azaldılması  üçün  risklərn  effektiv  idarə  olunmasını  təmin  et-
mək zəruridir. Risklərin daim və istənilən şəraitdə mövcud ol-
duğunu  nəzərə  alaraq,  onların  fasiləsiz  proses  olaraq  idarə 
olunması idarəetmənin səmərəliliyini artıra bilər. 
 
stehsal-ticarət  fəaliyyəti  zamanı  yarana  biləcək  itki-
ləri əvəzləyə biləcək (kompensasiya edəcək) fondların sahibkar 
tərəfindən  yaradılması özünüsığortalamanın əsasını təşkil edir. 
Özünüsığortalamanın əsas vəzifəsi maliyyə-kommersiya fəaliy-
yəti  zamanı  yaranmış  çətinliklərin  operativ  şəkildə  aradan 
qaldırılmasından  ibarətdir.  Özünüsığortalama  prosesi  zamanı 
müxtəlif  növ  ehtiyat  və  sığorta  fondları  yaradılır.  Bu  fondlar 
təyinatından  asılı  olaraq  natural  və  pul  formasında  yaradıla 
bilər.  Beləliklə,  fermerlər  və  kənd  təsərrüfatının  digər  sub-
yektləri, hər şeydən əvvəl, natural formada sığorta fondları ya-
radırlar:  toxum  fondu,  yem  fondu  və  s.  Bunların  yaradılması 
baş verəcək iqlim şəraitindən asılıdır. Pul ehtiyat fondları göz-
lənilməz xərclərin,  kredit  borclarının,  sahibkarlıq  fəaliyyətinin 

178 
 
likvidliyi  xərclərini  ödəmək  üçün  yaradılır.  Bu  fondların 
yaradılması səhmdar cəmiyyətləri üçün mütləqdir. 
Səhmdar cəmiyyətləri və xarici kapitalın iştirakı ilə fəa-
liyyət  göstərən  müəssisələrdə  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq 
ehtiyat fondunun həcmi nizamnamə kapitalının 15%-dən az və 
25%-dən  çox  olmamalıdır.  Səhmdar  cəmiyyətləri  ehtiyat  fon-
duna,  həmçinin  emissiya  gəlirlərini  də,    yəni  istiqraz  vərəqə-
sinin  satışı  zamanı  nominal  dəyərilə  satış  dəyəri  arasındakı 
yaranan fərqi də daxil edirlər.  
Səhmdar  cəmiyyətlərin  ehtiyat  fondu  gözlənilməyən 
xərclərin  maliyyələşdirilməsi  üçün,  həmçinin  istiqraz  vərəqə-
lərinin  faizlərinin  və  imtiyazlı  səhmlərin  dividendlərinin  ödə-
nilməsi üçün (bu məqsədlər üçün gəlir az olduğu halda) istifadə 
olunur. 
Sahibkarlar  və  vətəndaşlar  öz  əmlaklarının  sığortalan-
ması üçün qarşılıqlı sığortalama cəmiyyəti yarada bilərlər.