Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev

3. Siyasi tarix 
 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinin  tariximizlə əlaqədar  olan  IX  cildinin ilk  fəsli 
807 (1404/05)-ci il hadisələrinin təsviri ilə başlayır. O il istilaçı hökmdar Teymur 
ölmüş,  hakimiyyət  uğrunda  onun  varisləri  arasında  qanlı  vuruş  başlanmışdı  (66, 
15).  O  vaxt  mərkəzi  Herat  şəhəri  olan  Xorasan  dövləti  üstündə  Teymurun  oğlu 
Şahrux  və  nəvəsi  Sultan  Xəlil  (Miranşahın  oğlu)  arasında  narazılıq  yaranmış  və 
nəticədə  Şahrux  qalib  gəlmişdir.  Bir neçə  il əvvəl  atası  tərəfindən hakimiyyətdən 
məhrum  edilən  Miranşah  (67,  215b)  oğlu  Əbubəkr  və  Mirzə  Ömərlə  birlikdə 
Azərbaycan və İranın qərb torpaqlarında səltənətə çıxmaq uğrunda vuruşurdu (66, 
8 - 10: 89,414b - 415a; 67, 216b). Daxilən   möhkəm olmayan Teymur imperiyası 

---

60 
 
onun  ölumündən  sonra  parçalanmağa  başlamış,  hərc-mərclik  yaranmışdı.  Orta 
Asiya və Azərbaycanda da feodal araçəkişmələri    davam etməkdə idi. Ölkə tez-
tez bir hökmdarın əlindən çıxır, başqa  birinin ixtiyarına keçirdi. Təbriz elə həmin 
il Mirzə Ömərin (66, 8 - 9; 67, 216b), 808 (1405/06)-ci ildə əvvəl Mirzə Əbubəkrin 
və Miranşahın  (66, 17), sonradan isə Şirvanşah I İbrahimin əlinə keçmişdi (66, 21  
38),  809  (1406/07)-cu  ildə  isə  Sultan  Əhməd  Cəlayiri  Bağdaddan        hücuma 
keçərək  Təbrizə  üz  tutmuş,  I  İbrahim  şəhəri  tərk  etdikdən  sonra  Azərbaycan 
paytaxtını tutmuşdu (66, 38: 26, 396). 
Paytaxtın  belə  tez-tez  əldən-ələ  keçməsi  şübhəsiz  ki, ilk növbədə  xalqın 
qarət  edilməsinə  səbəb  olurdu.  Azərbaycanın  şəhər  və  qalaları  yadelli  hücumlar 
nəticəsində  dağılır, əhalisi  qətl  edilirdi.  Teymuri  qoşunlarına  illərlə  fədakarcasına 
sinə  gərən    Əlincə  qalası  nəhayət  807  (1404/05)-ci  ildə  Mirzə  Ömərin  yürüşü 
nəticəsində viran edilmişdi (66, 9; 56, 468; 26, 391).  Həsən  bəy  Rumlu  yazır  ki, 
hər  bir  ərazi  ələ  keçirməmiş,  şəhərdəki  türkmən  əmirlərinin  bir  dəstəsi  hücumla 
gələrək,  rəiyyətin  malına  əl  uzatmışdılarsa  da,  əhaliyə  qalib  gələ  bilməmiş  və 
şəhərdən çıxarılmışdılar (66, 17).  
Tarixi 
mənbələrin 
verdikləri 
məlumatlarda 
yadelli  işğalçıların 
soyğunçuluqları dəfələrlə nəzərə çatdırılmışdır. Qara Yusiflə olan döyüşdən qaçan 
Mirzə  Əbubəkr  ―bir  neçə  nəfərlə  birlikdə  özünü  Təbrizə  yetirmiş  və  rəiyyətin 
malına əl uzatmışdı‖ (66, 36). Bunun əksinə olaraq, I İbrahimdən az əvvəl şəhərə 
girən Əmir Bəstam xalq ilə yaxşı rəftar etmişdi (66, 21; 80, 25a). 
Göstərmək lazımdır ki, Təbriz əhalisi işğalçılara qarşı kütləvi çıxışlar edir, 
hər  vasitə  ilə  düşməni  qovmağa  çalışırdı  (66,  17).  Azərbaycanın  cənubunda  baş 
verməklə  olan hərc-mərcliyin  əksinə  olaraq,  artıq  XV  əsrin  əvvəllərində müstəqil 
bir  dövlət  kimi  özünü  göstərən  Şirvanın  əhalisi  ―ölkəni  iqtisadi  cəhətcə  inkişaf 
etdirməyə çalışan şirvanşahın siyasətinə tərəfdar olurdu‖ (5, 220). 
Azərbaycan, Şirvan və Şəki dövlətlərini ələ keçirib, mərkəzləşdirilmiş bir 
dövlət  yaratmaq  Qara  Yusifin  hərbi  siyasətinin  məzmununu  təşkil  edirdi.  O, 
məqsədinə çatmaqdan ötrü Azərbaycana sahibləndikdən sonra təhlükəli rəqibi olan 
Mirzə Əbubəkri əzmək qərarına gəlmiş (66, 42) və buna nail olmuşdu (66, 45: 20, 
398).  809    (1406/07)-cu  ildə  Qara  Yusifin növbəti hücumu  Əlincə     qalasını  zəbt 
edərək  orada  ―istila  və  istiqlaliyyət  bayrağı  qaldıran‖  Qazi  İmadəddin  üzərinə 
olmuş,  qalanın  alınmazlığını  gördüyündən  özünə  yeni  bir  müttəfiq  qazanmaq 
məqsədi ilə Əlincədən əl çəkmişdi (66, 47). Lakin çox keçmədən Qazi İmadəddinə 
qarşı üsyan qaldırıb, onu öldürən azərbaycanlıların xahişi ilə bu qala Qara Yusifin 
oğlu  Mirzə  İsgəndərə  verilmiş  (16,  124  -  126)  və  qaraqoyunlu  hökmdarı  dövlət 
torpaqlarını daha da genişləndirmək fikrini həyata keçirməyə başlamışdı. İndi onun 
qarşısında duran növbəti düşmən Qara Osman Bayandur idi. 
Yeri  gəlmişkən  göstərmək  lazımdır  ki,  qaraqoyunlu  baharlu  qəbilə 
birləşməsinin  barani  sülalənin  Baharlı  adıdır.  Qaraqoyunlu  qəbiləsinin  bayanduri 
nəslindən  idilər  (114,  392).  Bu  iki  tayfa  arasındakı  düşmənçilik  Teymurun  siyasi 

---

61 
 
fəaliyyəti  zamanı  daha  bariz  şəkildə  özünü  göstərmişdi:  qaraqoyunlular  onun 
əleyhdarı, ağqoyunlular isə müttəfiqi idilər. Bundan başqa, qaraqoyunlular arasında 
şiəlik, ağqoyunlularda isə sünnilik yayıldığından bu sahədə də onlar bir-birinə əks 
mövqedə dururdular (36, 167) 
811 (1408/09)-ci ildə, nəhayət, Qara Osmana qalib gələn Qara Yusif (66, 
59  -  60;  98,  119a)  özünün  növbəti  qələbəsinə  doğru  can  ataraq,  bir  dəstə 
döyüşçünü  Şirvan  və  Şəkini  zəbt  etmək  məqsədi  ilə  göndərmişdisə  də  (66,  60), 
onun  bu  planı  baş  tutmamışdı.  Şirvanşah  I  İbrahim  o  vaxtlarda  qaraqoyunluların 
qüvvətlənməsinin  Şirvanı  təhlükə  altında  alacağını  bilir  və  cəlayirilərin  tərəfində 
dururdu (66, 61; 36, 158; 30, 29). İ. P. Petruşevski və C. M. İbrahimov şirvanşahın 
cəlayirilərə  tərəfdar  olmasının  səbəbini  o  zaman  cəlayirilər  dövlətinin  çox  ―zəif 
olmasında‖ görmüşlər (36, 158; 30, 29). Ancaq məsələyə dərindən yanaşdıqda işin 
başqa  bir  cəhəti  aydın  olur.  Məlumdur  ki,  o  vaxt  Azərbaycanın  rəsmi  hökmdarı 
Qara Yusif yox, Sultan Əhməd Cəlayiri idi. Digər tərəfdən hələ cəlayirilərə qalib 
gəlməyən  Qara  Yusif  hələ  elə  bir  şöhrətə  malik  deyildi  və  öz  qüvvəsini  lazımi 
qədər göstərə bilməmişdi. Belə olan halda I İbrahimin onun tərəfində yox, Sultan 
Əhmədin  tərəfində  durmasını  təbii  bir  hal  kimi  qəbul  etmək  olar.  Burası  da 
məlumdur  ki,  istər  cəlayirilər,  istərsə  də  teymurilər  Şirvanın  müstəqilliyinə 
toxunmamış və o, şirvanşahlar tərəfindən idarə olunmuşdu. I İbrahim cəlayirilərin 
Şirvana qarşı tutduğu dinc mövqeyi açıq-aşkar görürdü. O həm də bilirdi ki, artıq 
bir  dəfə  Şirvanı  tutmağa  cəhd  edən  Qara  Yusif  (66,  60)  qüvvətləndikdən  sonra 
hökmən  öz  əvvəlki  niyyətini  həyata  keçirməyə  çalışacaq  və  müstəqil  Şirvan, 
dövləti qaraqoyunlu təhlükəsi qarşısında qalacaqdır. Məhz buna görə də I İbrahim 
özünə  müttəfiq  qazanmaq  naminə  qaraqoyunluların  deyil,  cəlayirilərin  tərəfində 
durmalı idi. Yox, əgər o qaraqoyunluların tərəfini saxlamış olsaydı, məlumdur ki, 
özünə  Qara  Yusifin  şəxsində  bir  dost,  cəlayirilərin  və  həmçinin  Qara  Yusiflə 
düşmənçilik  münasibətində  olan  teymurilərin  şəxsində  iki  düşmən  qazanmış 
olacaqdı, çünki teymuri Şahruxla Şirvan dövləti arasında hələlik yaxşı münasibət 
vardı.  Məhz  bu  səbəblərə  görə  I  İbrahim  cəlayirilərin  tərəfini  saxlayırdı.  Əgər 
qaraqoyunlular  tərəfindən  Şirvana  hücum  edilərdisə,  şirvanşah  cəlayiri  və 
teymurilərin  köməyinə  bel  bağlaya  bilərdi.  Deməli,  I  İbrahimin  Sultan  Əhmədə 
tərəfdar  olmasının  səbəbini  heç  də  cəlayirilərin  zəifləməsində  və  Şirvana  qarşı 
təhlükə  təşkil  etməməsində  axtarmaq  lazım  deyil,  şirvanşahın  müdrik 
uzaqgörənliyində  görmək  lazımdır.  Məhz  bu  uzaqgörənlik  nəticəsində  Şirvan 
döyüşçüləri  Sultan  Əhmədi  müdafiə  etməklə  gələcəkdə  Azərbaycanın  cənub 
vilayətlərində qalıb möhkəmlənə bilərdilər (36, 158). 
―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsindən aydın olur ki, qaraqoyunlu və cəlayirilər 
arasında  olan  zahiri  dostluq  812  (1409/10)-ci  ilə  kimi  davam  etmişdir.  Sultan 
Əhməd keçmiş əmiri olan Qara Yusifin (89, 414b) Təbrizdən çıxdığını bilən kimi 
―Bağdaddan Həmədana gəldi, oradan da çoxlu qantökən qoşunla Təbrizə yollandı‖ 
(66,  62  -  63).  Qara  Yusifin  oğlu  Şahməhəmməd  ona  müqavimət  göstərə 

---

62 
 
bilməyərək,  Xoya  qaçandan  sonra  Sultan  Əhməd  ―əzəmət  və  şövkətlə  Təbriz 
dövlətxanasında əyləşdi‖ (66, 63; 26, 398). Bu hadisə 813 (1410/11)-cü ilin rəbiül-
əvvəl ayında (iyul) baş vermişdi (134, 60). 
Ancaq Sultan Əhmədin Təbrizi tutması xəbərini Ərzincanda eşidən Qara 
Yusif dərhal qayıtmış, onunla döyüşmüş və Sultan Əhməd əsir alınmışdı  (66, 63 - 
66; 36, 158 - 159). 
Məlumdur  ki,    XIV  əsrin  ikinci  yarısından  sonra  Azərbaycan  cəlayiri 
feodal köçəri əyanlarının nümayəndələri tərəfindən idarə olunurdu (1358 - 1410). 
Əgər  cəlayirilərə  vurulan  birinci  zərbə,  yəni  Teymurun  Azərbaycanı  tutması  və 
Sultan Əhmədin müvəqqəti olaraq taxt-tacdan kənar edilməsi cəlayirilər dövlətini 
bərk  sarsıtmışdısa,  Qara  Yusif  tərəfindən  ona  dəyən  ikinci  zərbə  bu  dövlətin 
süqutuna  səbəb  olmuşdu  (30,  20).  Məğlubiyyətdən  sonra  Qara  Yusifin  təkidi  ilə 
cəlayiri  hökmdarı  Azərbaycan  məmləkətlərinin  Qara  Yusifin  oğlu    Pirbudağa  
verilməsini  yazılı  surətdə  təsdiq  etmiş,  sonra  öldürülmüşdü  (66,  67-  80,  52a;  98, 
119; 59, 420b; 81, 234b). 
Göstərmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  Qaraqoyunlu  dövlətinin  yaradıcısı 
olmasına baxmayaraq, Qara Yusif özünü yox, oğlu Pirbudağı yeni yaranan dövlətin 
qaraqoyunlu  hökmdarı  kimi  tanıtmaq  istəyirdi.  Qara  Yusifin  bu  hərəkəti  bir 
tərəfdən  oğluna  qarşı  onun  qəlbində  olan  atalıq  məhəbbətinin  ifadəsi  kimi  qəbul 
oluna  bilər,  digər  tərəfdən  isə  məlumdur  ki,  Sultan  Əhməd  və  Qara  Yusif  hələ 
həbsxanada  olduqları  vaxt  Pirbudaq  doğulmuş  və  ―Sultan  Əhməd  onu  oğulluğa 
qəbul  etmişdi‖  (66,  32;  98,  119;  81,  234a).  Ehtimal  ki,  hələ  buna  görə  də  Qara 
Yusif  özünün  yox,  oğlunun  hökmdar  kimi  tanınmasını  daha  qanuni  bir  hal 
sanmışdı. 
Əgər Qara Yusif hakimiyyətə çıxdığı ilk vaxtlarda ―mənim padşah olmaq 
arzum yoxdur‖ (66, 37), ―səltənət   işləri bizə gərək deyil‖ (66, 42; 36, 160 - 161) 
deyirdisə, bunun səbəbi heç də o deyildir ki, qaraqoyunluların ilk hökmdarı şahlıq 
etməyi  arzulamamışdır,  bunun  səbəbi  qaraqoyunlu  şahlığını  onun  öz  adı  ilə  yox, 
övladının adı ilə qanuniləşdirmək istəyində olmuşdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, 
Sultan  Əhmədin  Təbrizə  hücumundan  bir  qədər  əvvəl  Qara  Yusif  Ərzincana 
hücum  edərkən  ərzincanlılar  xütbəni  onun  yox,  Pirbudağın  adına  oxumuşdular 
(114,  60).  Lakin, məlumata  görə,  Pirbudaq  çox  yaşamamış,  816  (1413/14)-cı  ilin 
şəban ayında (noyabr) ölmüşdü. Bu hadisədən bir ay sonra Qara Yusif xütbəni öz 
adına oxutdurub, qaraqoyunlu səltənət taxtına əyləşmişdi (114, 61). 
Sultan Əhmədin məğlubiyyətindən sonra Qara Yusif 817 (1414/15)-ci ildə 
Gürcüstan valisi Konstantin və Şəki hakimi Şəmsəddin Əlinin oğlanları ilə ittifaqa 
girən Şirvanşah I İbrahim üzərinə böyük hərbi yürüş etdi (66, 82 -83; 98, 119). Kür 
sahilində  baş  verən  döyüşdə  Konstantin  əsir  alınaraq  öldürüldü  və  I  İbrahim 
zəncirlənərək  Təbrizə  gətirildi.  Ancaq  məlum  olduğu  kimi,  o,  qaraqoyunlu 
əsirliyində çox qalmamış, bir sıra nüfuzlu şəxslərin köməyi ilə azad edilmişdi (66, 
85;  10,  26).  Beləliklə  də,  I  İbrahimin  həmişə  qorxduğu  bir  hadisə  baş  vermiş  və 

---

63 
 
müstəqil  Şirvan  dövləti  qaraqoyunlu  hökmdarından  asılı  vəziyyətə  düşmüşdü. 
Lakin bu asılılıq nominal xarakterdə olduğu üçün elə bir əhəmiyyət kəsb  etmədi. 
Nəticədə şirvanşah Kür çayından cənubda olan torpaqlardan  əl üzməli olmuşdusa 
da, şimaldakı torpaqlarda onun hakimiyyəti dəyişilməmiş qalırdı (36, 162; 5, 222; 
30, 29). 
O  vaxtlarda  Şahrux  da  başçılıq  etdiyi  Xorasan  dövlətinin  hüdudlarını 
qonşu  ölkələr  hesabına  genişləndirməyə  cəhd  edirdi.  Hələ  atası  Teymurun 
sağlığında  onunla  pis  münasibətdə  olan  Qara  Yusif  indi  də  onun  oğlu  Şahruxla 
yola  getmirdi.  Buna  görə  də  Şahrux  817  (1414/15)-ci  ildə  Azərbaycana  yürüş 
etmək  məqsədilə  Heratdan  çıxdı,  lakin  Xorasan  dövləti  daxilində  üzə  çıxan  bəzi 
ixtilaflara  görə  onun  Azərbaycana  etmək  istədiyi  birinci  yürüş  baş  tutmadı  (64, 
252a). 
Qeyd  etmək lazımdır ki, Şahrux kimi qüdrətli bir şahla yola getməməyin 
ona  ancaq  zərər  verə  biləcəyini  yaxşı  duyan  Qara  Yusif  dövlətlərarası 
münasibətlərin  yaxşılaşdırılmasından  ötrü  iki  dəfə  cəhd  etmiş  (64,  249a,  250b), 
hətta  Sultaniyyə  şəhərini  dostcasına  Xorasan  hökmdarından  xahiş  etmişdi.  Həsən 
bəy Rumlu yazır: ―Bu xahiş müqabilində Xorasan şahı bildirdi ki, əgər Qara Yusif 
bir  oğlunu  girov  kimi  bizim  yanımıza  göndərərsə,  Sultaniyyəni  ona  verə  bilərik. 
Qara  Yusif  bu  təklifə  razı  olmadı‖  (64,  249a,  250b).  Çünki  oğlunu  Xorasan 
sarayına  göndərməklə  o,  hökmən,  Şahruxdan  asılı  vəziyyətə  düşəcək  və  tam 
müstəqil hərəkət edə bilməyəcəkdi. 
Həsən  bəy  Rumlunun  məlumatından  aydın  olur  ki,  Şahrux  Qara  Yusifə 
etibar etmir, Qara Yusif də onun səmimiliyinə inanmırdı. Azərbaycan hökmdarına 
oğlunu  girov  göndərməsini  tapşırmaqla  qaraqoyunluların  qüdrətinin  get-gedə 
artmasından Şahruxun təşvişə düşdüyü, həyəcan keçirdiyi məlum olur. 
O zamankı bir çox  feodal  əyanlar arasında olan dostluq və ittifaq yalnız 
siyasət məqsədi güdür, müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Həkim, vali və əmirlərin çoxu 
tərəfdarı  olduqları  hökmdarın  zəiflədiyini,  yaxud  ondan  daha  güclü  bir  feodalın 
hücuma  keçdiyini  bilən  kimi  öz  əvvəlki müttəfiqlərinə  xəyanət  edirdilər.  Bəstam 
Cagirlunun  qardaşı  əmir  Məsum  da  belə  hərəkət  etdi.  O,  Şahruxun  Şirazda 
olduğunu eşidib, onun hüzuruna gəlmiş və qaraqoyunlu qoşununun hərbi vəziyyəti 
haqqında Xorasan şahına bir sıra məlumat vermişdi (64, 250b). 
Elə Qara Yusifin özü  də Şahruxun hərbi qüdrətini öyrənmək məqsədi ilə 
casus  yollayır  və  vaxtaşırı  məlumat  toplayırdı.  818  (1415/16)-ci  ildə  bir 
qaraqoyunlu  casusu  Xorasan  döyüşçüləri  tərəfindən  tutulmuş  (64,  250b)  və 
Azərbaycanın  hərbi  vəziyyəti  barədə  Şahruxun  məlumatı  bir  qədər  də  artmışdı. 
Lakin Qaraqoyunlu və Xorasan dövlətləri arasında hələlik dinc münasibət olduğu 
və  elçi  gediş-gəlişi  davam  etdiyi  üçün  (64,  246a,  251a)  hələlik  heç  bir  hərbi 
münaqişə baş vermirdi. 822 (1419/20)-ci ildə isə Şahrux Xorasandan çıxaraq ―köç-
köç Təbrizə tərəf, yollandı‖ (64, 246a). 

---

64 
 
Xorasan  şahının  Azərbaycana  bu  yürüşünün  səbəbi  onda  idi  ki,  Qara 
Yusif  əlindəki torpaqlarla  kifayətlənmək  istəmir, hətta  Şahruxun hökmü altındakı 
bir sıra şəhərləri də öz əlinə keçirmək istəyirdi. Yuxarıda göstərildi ki, Qara Yusif 
Sultaniyyəni  Şahruxdan  istəmişdisə  də,  o,  buna razı  olmamışdı.  Lakin  Sultaniyyə 
çox keçmədən Qara Yusif tərəfindən tutulmuşdu (66, 113; 59, 407b; 36, 162; 114, 
62). Həsən bəy Rumlu məlumat verir ki, artıq Həmədan, Tarom və Qəzvin də onun 
əlinə keçmişdi (66, 113). 
Şahruxun qəfildən Azərbaycana hücum etməsinin səbəbini bildirən Həsən 
bəy  Rumlu  yazır:  ―Qara  Yusifin  yanına  Təbrizə  göndərilən  elçi  qayıdaraq 
(Şahruxa)  bildirmişdi  ki,  Qara  Yusif  orada  özünü  müstəqil  bir  şah  sayır,  ətraf 
yerlərin  bütun  hakim  və  sərdarları  ona  tabedir.  Padşahın  (yəni  Şahruxun  -  Ş.  F.) 
şövkəti  və  qoşununun  qələbələrindən  qorxmayan  Qara  Yusifin  çoxlu  döyüşçü 
dəstələri vardır‖ (66, 110). 
Doğrudan  da,  Qara  Yusifin  səyi  və  rəhbərliyi  nəticəsində  Azərbaycanda 
böyük  ordu  yaradılmışdı.  Təsadüfi  deyil  ki,  Şahruxun  əmir  və  saray  adamları 
―Azərbaycan  qoşununun  tüğyanını  yalnız  bahadırların  həmləsi  yatıra  bilər‖ 
demişdilər  (66,  110).  Buna  görə  də  Şahruxun  əmri  ilə  Azərbaycana  hərbi  yürüş 
üçün az vaxtda böyük bir ordu toplandı (66, 110). 
Xorasan qoşunu ilə döyüş ərəfəsində Qara Yusif tərəfindən orduda hərbi 
islahat keçirilmişdi. Həsən bəy  Rumluya görə teymuri Şahruxun böyük  ordusuna 
həlledici  zərbə  endirməyə  hazırlaşan  Qara  Yusif  ona  qarşı  miqdarca  çox  əsgəri 
qüvvə çıxarmaq məqsədilə piyada qoşun toplanılması üçün də əmr verdi. Beləliklə, 
Təbriz vilayətindən tarixdə ilk dəfə olaraq piyada qoşun dəstələri hazırlandı  (66, 
114). 
Hücum 822 (1419)-ci ilin şəban ayının 4-də (avqustun 27-də) baş verdi. 
Mənbələrin  bəzisində  Şahrux  ordusunun  200000  (64,  247b;  81,  234b),  Qara 
Yusifin  isə  120000  döyuşçüsünün  (114,  62)  bu  müharibəyə  gətirildiyi  barədə 
məlumat vardır. 
Ancaq  birdən-birə  ―Qara  Yusifin  səltənət  kökü  dağılmağa  başladı,  onun 
bədən  şəhristanını  xəstəlik  bürüdu‖  (66,  113).  Belə  ki,  bir  qədər  bundan  əvvəl 
qapaqoyunlular  tərəfindən  məğlub  edilən  Qara  Osman  Bayandur  təzədən  onunla 
döyüşərək  Qara  Yusifin  göndərdiyi  qoşuna  qalib  gəlmiş, indi  də  Şahrux hücuma 
keçmişdi. Bir oğlu İsfahan Mirzə Adilcavazda eyş-işrətə qurşanaraq atasına kömək 
yetirmək  fikrində  deyildi,  o  biri  oğlu  Şahməhəmməd  isə  ona  qarşı  əks  mövqe 
tutaraq Bağdada müstəqil hökmranlıq edirdi, başqa övladı Cahanşah Sultaniyyədə 
yaşayırdı  (66,  113).  Beləliklə,  Qara  Yusifin  illərdən  bəri  zəhmətlə  yaratdığı 
səltənət  dağılmaqda  idi.  Başqa  bir  tərəfdən  də  orta  əsr  feodalına  xas  olan  qürur 
hissi  onu  geri  çəkilməyə,  zəbt  etdiyi  torpaqlarin  bir  qarışından  belə  əl  çəkməyə 
qoymurdu. Hələ Şahrux hücuma keçməmişdən əvvəl Xorasan sarayına yaxın olan 
əmirlərdən  biri  Qara  Yusifin  yanına  adam  yollayıb,  bildirmişdi  ki,  əgər  o, 
―Sultaniyyə  və  Qəzvin  torpaqlarından  əl  çəkərsə,  Azərbaycanla  ərəb  İraqı  Rum 

---

65 
 
(Türkiyə  -  Ş.F.)  və  Şam  (Suriya  -    Ş.F.)  sərhəddinə  qədər onda  qalar  və  Şahrux 
Herata qayıdar‖ (66, 114). Qürur hissinə qapılan qaraqoyunlu hökmdarı nəinki bu 
təkliflə  razılaşmamış,  hətta  bunu  deyən  şəxsi  həbs  edərək  qoşun  toplamağa 
başlamışdı. 
Həsən  bəy  Rumlunun  yazdığına  görə,  döyüşçülərin  miqdarını  artırmaq 
məqsədi ilə Qara Yusif Təbriz vilayətində olan, hərbi cəhətcə hazırlıqsız və döyüş 
avadanlığına  hələ  bələd  olmayan  piyada  qoşununu  da  çağırmış,  xəstəliyinin 
şiddətlənməsinə  baxmayaraq  kəcavəyə  əyləşib  döyüşə  yollanmışdı.  Ancaq  Uçan 
yaxınlığına çatarkən ―əcəl bəyi də gəlib ona çatdı və o şahlıq taxtından çıxıb, tabut 
taxtasına girdi‖ (66, 114) 
Qara  Yusifin  ölümü  onun  ordusunun  tez  vaxtda  dağılmasına  səbəb  oldu 
(66, 116 - 117; 89, 416b; 81, 234a) ki, bu da qaraqoyunlu ordusunda möhkəm hərbi 
intizam və qayda-qanunun olmamasını nəzərə çatdıran bir faktdır. 
Öz  qüvvətli  qonşusu  və  rəqibinin  ölümünü  eşidən  Şahrux  həmin  ilin 
zilhiccə  ayının  9-da  (dekabrın  28-də)  Qarabağa  gedərək  orada  qışlamış,  oğlu 
Baysunqur isə Təbrizi döyüşsüz ələ keçirmişdi (66, 117 - 118). Göstərmək lazımdır 
ki,  Şahrux  Qarabağda,  olarkən  Şirvanşah  I  Xəlilullah,  Şəki  hakimi  Seydi  Əli, 
Gürcüstan  valisi  Aleksandr  dəfələrlə  çoxlu  hədiyyə  gətirərək  onun  yanına 
gəlmişdilər  (66,  123)  ki,  bununla  da  onlar  özlərinin  Xorasan  dövlətindən  asılı 
olduqlarını əyani şəkildə nəzərə çatdırırdılar. 
Şahrux 823 (1420)-cü ilin rəbiül-əvvəl ayının 19-da (aprelin 5-də) Təbrizə 
gəldikdə  Naxçıvan  və  Səlması  idarə  edən  qaraqoyunlu  şahzadələri  Əbu  Səid  və 
İsfahan Mirzə də gələrək ona tabe olduqlarını bildirmişdilər (66, 124; 5-9, 414a). 
―Əhsənüt-təvarix‖dəki  maraqlı  məlumatlardan  biri  də  Bərdədə  olan 
teymuri  əsgərlərinin  yerli əhali  tərəfindən  qarət  edilmələridir  (66, 124)  ki,  bu  da, 
heç şübhəsiz, yadellilərə qarşı xalqın qəlbindəki narazılıq və qəzəblə əlaqədar bir 
hal idi. 
Qara  Yusifin  başqa  oğlanları,  xüsusilə  İsgəndər  Şahruxa  tabe  olmaq 
istəmirdi.  Lakin  Xorasan  hökmdarı  tezliklə  onu  da  məğlub  edərək  Təbriz 
hökümətini qaraqoyunlulara düşmən olan Qara Osmanın oğlu Əli bəyə verdi (66, 
133).  Paytaxtın  düşmən  tayfa  nümayəndəsinə  verilməsi  qaraqoyunlu  və 
ağqoyunlular  arasında  olan  vəziyyəti  daha  da  gərginləşdirdi.  Mirzə  İsfahanın 
Təbrizə, onun üstünə hücum xəbərini eşidən Əli bəy Bayandur Diyarbəkrə qaçdı və 
Təbriz İsfahan Mirzənin əlinə keçdi. Lakin Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, 
qardaşı  İsgəndərin  Təbrizə  hücumunu  bilən  İsfahan  Mirzə  şəhəri  tərk  etməyə 
məcbur olmuş və İsgəndər Azərbaycan taxtına əyləşmişdi (66,133 - 134). 
Deməli, Təbriz bir neçə ayda teymuri Baysunqurun, bayanduri Əli bəyin, 
qaraqoyunlu  İsfahan  Mirzənin,  sonra  isə  İsgəndərin  əlinə  keçmişdi.  Dövlətşah 
Səmərqəndi  bildirir  ki,  Şahrux  Azərbaycanı  öz  övlad  və  əmirlərinə  vermək 
istəyirdisə  də,  onlar  İsgəndərin  qorxusundan  Azərbaycanda  hakim  olmaq 
istəmirdilər (73, 407). 

---

66 
 
Azərbaycan  xalqı  onu  illərlə  istismar  edən  teymurilərin  zülmündən 
qurtarmağa çalışır, bunun üçün daim mübarizə aparırdı. Hələ XIV əsrin sonlarında 
Azərbaycan və bir sıra Şərq ölkələrində yadelli əsarətə qarşı yönəldilən dini-siyasi 
bir  hərəkat  -  hürufilik  yayılmağa  başlamışdı.  Məlum  olduğu  kimi,  bu  təlimin 
başçısı  Azərbaycan  mütəffəkkiri  Fəzlullah  Nəimi  olmuşdur.  Hürufilərin  fikrincə, 
―ərəb  əlifbasının  hərfləri  müqəddəs  xarakter  daşıyır  və  dünyanın  sirlərini  açmaq 
üçün  bir  vasitədir‖  (5,  219).  Hürufilər  təkcə  fikir  və  əqidə  cəhətincə  yox, 
geyimlərinə görə də özlərini başqalarından fərqləndirməyə  çalışırdılar. Həsən bəy 
Rumlu Fəzlullahı ―kətan geyimli‖ hürufilərin başçısı adlandırır (66, 228b). 
830 (1426/27)-cu ildə hürufi təriqəti nümayəndələrindən biri olan Əhməd 
Lur adlı şəxs tərəfindən Şahruxa sui-qəsd edilmiş və o, ağır yaralanmışdı. Həsən 
bəy  Rumlu  göstərir  ki,  bu  hadisədən  sonra  hürufilərə  amansız  divan  tutuldu  (64, 
228b;  89,  348a  –  349a),  bir  çox  hürufi  əqidəli  adam,  o  cümlədən  Fəzlullah 
Nəiminin  qız  nəvəsi  və  Əhməd  Lur  ilə  ittifaqda  olan  bəzi  şəxslər  öldürüldü,  şair 
Şah Qasım Ənvar isə Heratdan çıxarıldı  (64, 228a; 59, 419a). 
831 
(1427/28)-ci ildə Şahrux ikinci dəfə Azərbaycana hücum etdi (66, 
195; 59, 419b). Bunun   səbəbi İsgəndərin Sultaniyyə şəhərini mühasirəyə alması 
idi.  Həsən  bəy  Rumlu  bildirir  ki,  döyüş  nəticəsində  İsgəndər  məğlub  oldu  (66, 
198).  Lakin  bu  məğlubiyyət  də  onu  ruhdan  salmamış,  elə  həmin  il  Şahrux 
tərəfindən  Azərbaycan  taxtının  sahibi  təyin  edilən  qardaşı  Əbu  Səidi  öldürərək 
Azərbaycana  yenidən  sahiblənmişdi  (66,  204;  81,  235a).  Həsən  bəy  Rumlu  xəbər 
verir ki, İsgəndər bir ildən sonra Şirvanı ələ keçirmək məqsədi ilə ora çoxlu qoşun 
göndərdi.  Şirvanşah  Xəlilullah  ona  müqavimət  göstərə  bilmədiyindən  qaçdı  və 
―həmin diyarda bir ildən çox əmin-amanlıq olmadı‖ (64, 226a). 
Bu məlumatlardan sonra bizim müəllif bildirir ki, Şahruxun Azərbaycana 
hakim  təyin  etdiyi  Əbu  Səid  öldürüldüyü  və  İsgəndər  Şirvan  yürüşündə  olduğu 
üçün Təbriz vilayəti sahibsiz qalmış və bir dəstə qarətçi tərəfindən qarət edilmişdi 
(64, 226a) Bu sözləri mütaliə etdikcə Həsən bəy Rumlunun təəssüfünü duymamaq 
mümkün deyildir. Doğrudan da, o vaxtlarda Azərbaycanın möhkəm iradəli, mətin 
bir başçıya ehtiyacı vardı. Qara Yusifin ölümündən sonra isə ölkə əldən-ələ keçir, 
müxtəlif feodallar tərəfindən qarət edilir, var-yoxdan çıxarılırdı. 
İsgəndərin  döyüşçüləri  də  Şirvana  girən  kimi  oranı  dağıtmağa  və  talan 
etməyə  başlamışdılar  (66,  210).  Qaraqoyunlularla  bacarmayacağını  başa  düşən 
Xəlilullah  dərhal  Şahrux  və  Qara  Osman  Bayandurdan  kömək  istədi  (66,  211). 
Atası İbrahimin yolu ilə gedən Xəlilullah, göründüyü kimi, qaraqoyunlulara qarşı 
onların  öz  düşmənlərinin  köməyindən  istifadə  etməyi  qərara  almışdı.  Həsən  bəy 
Rumlu göstərir ki, şirvanşahın xahişi müqabilində Şahrux 838 (1434)-ci ilin rəbiüs-
sani ayının 2-də (noyabrın 6-da) Azərbaycana üçüncü dəfə yürüş etmiş (66, 211 - 
212) və şirvanşah da zilhiccə ayının 11-də (1435-ci il iyulun 9-da) Reydə dayanan 
Xorasan  qoşunu  ilə  birləşmişdi.  O  vaxt  Şahrux  siyasət  işlədərək  İsgəndərə  qarşı 

---

67 
 
onun  öz  qardaşı  Cahanşahdan  istifadə  etməyi  qərara  aldı  və  Cahanşah  da  gəlib 
Reydə onlara qoşuldu (66, 213; 81, 235a). 
V.  F.  Minorski  yazır  ki,  Qara  Yusif  övladının  arasına  münaqişə 
salmayınca  Azərbaycanı  ələ  keçirməyin  mümkün  olmayacağını  bilən  Şahrux 
hiyləgərlik  edir,  Azərbaycan  səltənətini  ayrı-ayrılıqda  həm  Cahanşaha,  həm  Qara 
Yusifin  nəvəsi  Şah  Əliyə  (Şah  Məhəmmədin  oğluna),  həm  də  türkmən  qoşun 
başçısı  Əmir  Bayazidə  verəcəyini  söyləyərək  başqa  sərdarları  da  belə  vədlərlə 
aldadırdı (114, 64). 
Xorasan  və  Şirvanın  birləşmiş  ordusuna  davam  gətirə  bilməyən  İsgəndər 
Şirvandan  Ruma  qaçmış  (66,  213),  orada    ―ağqoyunlu  üsulunun  başçısı‖  Qara 
Osmanla    döyüşərək onu ölümcül yaralamışdı  (66, 216; 98, 120a; 89, 416a). 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinə  əsasən  bilirik  ki,  Şahrux  İsgəndərin 
məğlubiyyətindən sonra Azərbaycanı Cahanşaha verdi. Beləliklə də, Azərbaycanda 
qaraqoyunlu  hakimiyyəti  yenidən  bərqərar  oldu.  Cahanşah  o  biri  qardaşlardan 
bacarıqlı olduğundan uzun illər bu dövlətə başçılıq edib hakimiyyəti əlində saxlaya 
bilmişdi. 
Göstərmək  lazımdır  ki,  osmanlı  Sultanı  I  Murad  (1360-1389)  ilə 
qaraqoyunlu  əmirləri  arasında  yaxşı  münasibət  olmuşdur.  İsgəndər  isə  ―qürür  və 
nadanlıq  üzündən...  Rum  vilayətini  dağıtmaq  və  camaata  əzab-əziyyət  verməklə 
məşğul  idi‖  (66,  225).  Məhz  buna  görə  də  qaraqoyunlu-osmanlı  münasibətləri 
gərginləşməyə başladı.    Tezliklə qarətdən əl çəkib, geri qayıdan İsgəndər Təbrizi 
yenidən  ələ  almağa  müyəssər  oldu  (66,  228).  Lakin  Muğan      valisi  və  Şirvan 
əmirləri  ilə  ittifaqa  girən  Cahanşahın  hücumu  nəticəsində  Əlincə  qalasına  qaçan 
İsgəndərin elə orada da həyat  yolu qırılmış, o, oğlu Şahqubad və arvadı Leylinin 
xəyanəti  nəticəsində  öldürülmüşdü  (66,  229;  10,  46).  Beləliklə  də,  Cahanşah 
müstəqil Azərbaycan hökmdarına çevrildi
36
 
Cahanşah da öz sələfləri kimi istila siyasəti yeridirdi. O, 844 (1440/41)-cü 
ildə  Gürcüstana  hücum  etmiş,  qayıtdıqdan  sonra  Bağdadı  vəfat  edən  qardaşı 
İsfahan Mirzənin oğlundan alıb öz  oğlu Məhəmmədi Mirzəyə  vermişdi (66, 243, 
250). 
850  (1447)-ci il zilhiccə ayının  25-də  (martın 13-də)    Xorasan hökmdarı 
Şahrux  vəfat  etdi  (66,  262).  Məlum  olduğu  kimi,  Cahanşah  ondan  asılı  idi  və 
apardığı döyüşlərdə ona öz əsgəri qüvvələri ilə kömək edirdi (66, 213)
37
. Xorasan 
hökmdarının vəfatından sonra Cahanşah özünü müstəqil şah kimi aparmağa başladı 
(36, 166).  
Bu  elə  bir  vaxt  idi  ki,  artıq  ağqoyunlu tayfa  birləşməsi  də qüvvətlənmyə 
başlamışdı.  Bunu  hiss  edən  Cahanşah  bir  müddət  onlarla  münasibəti 
                                                             
36
  Məlumdur  ki,  İsgəndərdən  sonra  Qaraqoyunlu  dövlətinin  hökmdarı  Cahanşah  olmuşdur,  lakin  S.M. 
Onullahi səhvən ―İsgəndər öldükdən sonra qızı Arayeş bəyim hökmdar olur‖ yazır (11, 43, 44) 
37
  Cahanşahla  Şahrux  arasında  qohumluq  əlaqəsi  də  var  idi.  Şahruxun  nəvəsi  Sultan  məhəmməd 
(Baysunqurun oğlu) onun qızına evlənmişdi (65, 279) 

---

68 
 
yaxşılaşdırmaq  fikrinə  də  düşdü.  Lakin  onun  bu  fikri  həyata  keçməmiş 
qaraqoyunlu-ağqoyunlu münasibətləri yenidən kəskinləşmişdi. 
Şahruxun  yerinə  Xorasan  şahı  olan  Babur  (1447-1456)  Cahanşahın  ona 
hücum etmək fikrində olduğunu başa düşən kimi Cahanşahı qabaqlamaq məqsədi 
ilə  Azərbaycana  yürüş  etmək  istəmiş  (66,  332),  sonradan  bu  fikirdən  daşınmışdı. 
Çünki  ona  rəqib  olan  qohumu  Sultan  Əbu  Səid  elə  həmin  vaxt  Orta  Asiyadan 
gələrək  Bəlx  şəhərini  tutmuş  və  Babur  şah  bu  fitnəkarlığın  qarşısını  almağı 
Azərbaycana sahiblənməkdən üstün tutub geri qayıtmışdı (66, 333). 
Baburun  hakimiyyəti  çox  davam  etmədi  və  o,  861  (1456)-cı  ildə  vəfat 
etdi. Həsən bəy  Rumlu yazır ki, bu münasibətlə araya çox böyük qarışıqlıq düşdü 
(66,  366  -  367).  Cahanşah  bu  hadisədən  istifadə  edərək  862  (1457/58)-ci  ildə 
Xorasan taxtını ələ keçirməyə müvəffəq oldu (66, 389). Lakin teymuri Sultan Əbu 
Səidin  ona  hücumu  (66,  391)  və  oğlu  Həsənəlinin  Maku  həbsxanasından  çıxıb 
Təbrizi  ələ  keçirməsi  (66,  401  -  402)  Cahanşahın  yarım  illik  Xorasan 
hakimiyyətindən Azərbaycana qayıtmasına səbəb oldu (66 402; 81,  235b) 
Beləliklə də, 862 (1457/58)-ci ildə Sultan Əbu Səidlə Cahanşah arasında 
sülh  müqaviləsi  bağlandı  ki,  həmin  müqaviləyə  görə  Böyük  İran  səhrası  (Dəşt-i 
kəbir) onların dövlət sərhədi təyin edildi (40, 236). 
Atasının  hücumla  gəldiyini  eşidən  Həsənəli  onun  əmirləri  ilə 
qarşılaşmadan  qüvvə  toplamaqdan  ötrü  Makuya  tərəf  getdi  (66, 402;  56,  360). 
Həsən  bəy  Rumlu  yazır  ki, Cahanşah  Təbrizə  gəldikdən  sonra  Həsənəliyə  kömək 
edənləri  amansızcasına  cəzalandırmışdı  (66,  403).  Elə  o  vaxtlarda  Cahanşahın 
digər oğlu Pirbudaq da atasına qarşı düşmən mövqe tutmağa başladı (66, 404, 429). 
Göstərməliyik ki, qaraqoyunlularda olduğu kimi ağqoyunlular arasında da 
daxili  çəkişmə  və  mübarizə  davam  etməkdə  idi.  Bu  vəziyyət  ən  nəhayət  Uzun 
Həsənin xeyrinə həll edildi. 860 (1455/56)-cı ildə o Diyarbəkr hakimi olan qardaşı 
Cahangirin  şəhərdən  çıxdığını  bilərək  Amid  şəhərini  tutmuş  və  taxta  əyləşmişdi 
(66, 355 – 356) 
862  (1458)-ci  ilin  əvvəllərində  Uzun  Həsən  Gürcüstana  hücum  etdi  (64, 
188b) ki, bununla da ağqoyunluların artıq Cahanşahın hökmü altındakı yerlərə də 
əl uzatmağa başladıqları aydın olur. 
XV əsrin ortalarına yaxın ərəb İraqı və Xuzistanda qatı şiələr olan müşəşə 
ərəb  qəbilələri  qaraqoyunlu  hökmdarlarını  qorxuya  salmışdı.  Başqa  bir  yandan 
Ərdəbilin  Səfəvi  şeyxləri  də  şiəliyi  təbliğ  edirdilər.  Cüneyd  Səfəvinin  sünnilərə 
mənfi  təsirinin artmasından  qorxuya  düşən  Cahanşah  864  (1459/60)-cü  ildə  onun 
Ərdəbildən  çıxarılması  əmrini  verdi  (52,  70).  Cahanşahın  hökmü  altında  olan 
torpaqlardan  Cüneydin  çıxarılmasının  başqa  bir  səbəbi  də  bu  səfəvi  şeyxinin 
qaraqoyunluların  tabeliyində  olan  erməni  və  gürcülərlə  mübarizə  etməsində  idi; 
onlar bu mübarizə zamanı qarətkarlıq edir və müsəlman olmayan əhalini qul halına 
salırdılar ki, bu da Cahanşahın maddi marağının  əksinə olan bir hal idi (66, 407; 
33, 78). 

---

69 
 
Həsən  bəy    Rumlu  bildirir  ki,  Cüneyd  Diyarbəkrə  gələndən  sonra  
Cahanşahla düşmənçilik edən Uzun Həsən ona məktub yazaraq, ―öz məhəbbət və 
etimadını  bildirmişdi‖.  Cüneyd  dörd  il  orada  qaldıqdan  sonra  yenidən  Ərdəbilə 
qayıdıb çoxlu süvari toplamış və Şirvana hücum etmişdi (66, 407 – 409; 52, 71). 
Məlum  olduğu  kimi  onun  bu  hərbi  yürüşü  uğursuz  olmuş  və  o,  cəmadül-əvvəl 
ayının        10-da    (3  mart  1460-cı  il)  Şirvanşah  I  Xəlilüllah  ilə  olan  döyüşdə 
öldürülmüşdü (66, 409; 60, 442a; 10, 74; 52, 72). 
Cahanşah  başqa  ölkə  başçıları  və  iri  feodallarla  olan  əlaqələrini 
pisləşdirmək istəmirdi. O, Sultan Əbu Səidlə dost olmasa da nifaq mövqeyində də 
durmurdu.  Onun  864  (1459/60)  və  869  (1464/65)-cu  illərdə  Herata  göndərdiyi 
elçilər Xorasan hökmdarı tərəfindən qarşılıqlı hörmət görüb geri qayıtmışdılar (66, 
412, 439). 
Orta  əsr  feodal  şüuru  ata-oğul,  qohum-qardaş  münasibətlərini 
kəskinləşdirdiyi  üçün  şahzadələr  atalarına,  yaxud  bir-birlərinə  qarşı  çox  vaxt 
mübarizə  aparır,  nə  yolla  olur-olsun  böyük  hakimiyyətə  doğru  can  atırdılar. 
Yuxarıda  göstərildiyi  kimi  Cahanşahın  oğlanları  Həsənəli  və  Pirbudaq  da 
hakimiyyət  uğrunda  çalışır,  bu  məqsədə  yetmək  naminə  müxtəlif  yollara  əl 
atırdılar. Hətta Həsənəli 868 (1463/64)-ci ildə Uzun Həsənin yanına getmiş, orada 
bir  neçə  gün  qaldıqdan  sonra  qayıdıb  Bağdad  hakimi  olan  qardaşı  Pirbudağın 
yanına gəlmişdi (66, 431 - 432). O vaxta qədər aralarında yaxınlıq və səmimiyyət 
hiss olunmayan qardaşlar hakimiyyəti ələ keçirmək məqsədi güddüklərindən yəqin 
ki, bir-birinin köməyinə ehtiyac hiss edirdilər. 
Qardaşların  sazişi  və  onların  Uzun  Həsənlə  münasibətləri  barədə  yeni 
sözlər  eşidən  Cahanşah hələ  868  (1463/64)-ci  ildə hücum edib  onlarla  birdəfəlik 
hesablaşmaq qərarına gəlmişdi  (66, 429 - 430). 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  apardıqları  mübarizədə  kömək  əldə  etmək üçün 
Həsənəli  ağqoyunlulara,  Pirbudaq  teymurilərə  meyl  edirdi.  Həsən  bəy  Rumlu 
bildirir ki, 871 (1466/67)-ci ildə Sultan Əbu Səid Pirbudağa bir məktub yollamışdı 
(64,  175b).  Həmin  məktubun  məzmunu  barədə  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində 
məlumat verilmirsə də ehtimal ki, həmin yazışma Cahanşah əleyhinə olmuşdur. 
Bu  hadisələrdən  xəbərdar  olan Cahanşah  871    (1466/67)-ci  ildə  Bağdadı 
aylarla  mühasirə  etdikdən  sonra  oğlu  Pirbudağı  öldürməyə  müvəffəq  oldu  (64, 
175b; 80 314a; 56, 373). 
Cahanşah  Pirbudaqla  vuruşan  vaxtlarda  ağqoyunlular  Uzun  Həsənin 
başçılığı  ilə  ətraf  vilayətlərə  qarətçi  yürüşlər  təşkil  edirdilər.  Belə  ki,  871 
(1466/67)-ci  ildə  Gürcüstanı  yenidən  talan  edən  Uzun  Həsən  bununla 
kifayətlənməyərək  Ərzruma  da  döyüşçü  dəstələri  yollamış,  Qarahasarı  alıb  oğlu 
Uğurlu Məhəmmədə vermişdi (66,  446 - 447). 
Ağqoyunluların  dövlət  hüdudlarının  get-gedə  genişləndiyini  görən 
Cahanşahın səbri tükənir və Uzun Həsənlə vuruşmaq barədə düşünürdü. Nəhayət 
872  (1467)-ci ildə  şəvval  ayının  10-da  (mayın  4-də)  çoxlu döyüşçü  ilə Təbrizdən 

---

70 
 
çıxan Cahanşah Diyarbəkrə tərəf yürüş bayrağı qaldırdı (66, 452; 81, 235b). Lakin 
əmir və dövlət başçılarının məsləhəti ilə bu hərbi yürüşünü sonraya saxlamağı qət 
edən Azərbaycan hökmdarı qoşunun çox hissəsini geri qaytarmış, özü isə bir neçə 
yaxın  adamı  ilə  Səncəqdə  eyş-işrət  etdiyi  vaxt  Uzun  Həsənin  qəfil  hücumuna 
məruz qalmış, nəticədə öldürülmüşdü (66, 457 – 460; 89, 417a 36, 168). Bu hadisə 
4 oktyabr 1467-ci ildə olmuşdur (115, 276). Beləliklə də, Azərbaycan qaraqoyunlu 
dövlətinə  uzun  illər  başçılıq  edən  Cahanşahın  hakimiyyəti  qurtardı  və  Dövlətşah 
Səmərqəndinin təbirincə desək ―tərəkəmə dövlətinin hakimiyyəti bitdi‖ (73, 474). 
Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  Cahanşahın  ölümündən  hətta  ad-sansız 
döyüşçülər də istifadə etməyə başladılar. Sarvanqulu adlı bir əsgər dərhal Təbrizə 
girib oranı zəbt etdi. O vaxtlarda Cahanşah tərəfindən həbsdə saxlanılan Arayeş və 
Şahpəri  bəyim  (İsgəndərin qızları) həbsxanadan  çıxıb  Sarvanqulunu həbs  etdilər. 
―Arayeş  bəyim  qadın  bəzəklərini  döyüş  silahları ilə əvəz  edərək,  səltənət  taxtına 
əyləşdi‖ (66, 462). Lakin onun Sultan Əbu Səiddən qorxduğu dərhal hiss olunurdu. 
Belə  ki,  Arayeş  bəyim  qardaşı  Həmzə  bəyi  paytaxta  gətirdərək  xütbəni  onun  və 
Sultan  Əbu  Səidin  adına  oxutmuşdu.  Cahanşahın  Xoy  şəhərində  olan  hərəm  və 
qızları Təbrizə döyüşçü dəstələri yollayaraq tezliklə hər iki bacını həbs etdilərsə də, 
şəhərdə çox qala biləcəklərinə ümid etmədiklərindən qarətlə kifayətlənib Təbrizdən 
çıxdılar (66, 463; 56, 434 - 436). 
Vaxtilə  atasına  qarşı  üsyan  etdiyinə  görə  üç  dəfə  həbs  edilmiş  Həsənəli 
Cahanşahın  öldürülmsindən  sonra  qoşun  toplamağa  başladı.  Lakin  tezliklə  Uzun 
Həsən  tərəfindən  əzilən  bu  şahzadə  (66,  467  -  470)  əvvəlcə  Bərdəyə  qaçmış, 
oradan da artıq hücumla Ərdəbilə gəlib çatan Sultan Əbu Səidə pənah gətirmişdi 
(66 470; 81, 236a) 
Cahanşahın öldürülməsi ilə araya düşən qarışıqlıqdan istifadə edən Uzun 
Həsən dərhal böyük oğlu Sultan Xəlili Təbrizə yollamış, beləliklə də, Azərbaycan 
taxtına  sahiblənmişdi  (66,  470).  Ancaq  elə  o  vaxt  da  Sultan  Əbu  Səidin 
Azərbaycana hücumu baş verdi və Uzun Həsən oğluna Təbrizdən çıxmağı əmr etdi 
(66, 470). 
Sultan  Əbu  Səidin  Azərbaycana hücumunun  səbəbi  onun Qərbi  İranı  və 
Azərbaycanın  cənub  hissəsini  öz  dövləti  tərkibinə  daxil  etmək  və  beləliklə  də, 
tabeliyində olan vilayətlərin sayını daha da artırmaq istəyi idi (40, 237). 
Həsən  bəy  Rumlunun  göstərdiyinə  görə,  teymuri  döyüşçüləri  Təbrizə 
yaxınlaşan  vaxt  yerli  camaat  onlara  qarşı  üsyana  qalxmışdı  (66,  471).  Bu 
məlumatdan  bir  daha  aydın  olur  ki,  Azərbaycan  xalqı  yadelli  işğalçılar  əleyhinə 
çıxaraq öz azadlığı uğrunda mübarizə edirdi. 
Cığatay qoşununun cəbbəxanası Sultan Əbu Səidin əmrinə əsasən döyüş 
üçün ordunun arxasınca gətirildiyi vaxt Uzun Həsən siyasətlə bu cəbbəxananı ələ 
keçirmiş  və  müharibədə  həmin  hərbi  əməliyyatın  ağqoyunlulara  böyük  köməyi 
dəymişdi  (66,  480;  80, 32;  56  48).  Uzun  Həsənlə  təkbaşına  bacara  bilməyəcəyini 
hiss  edən  Əbu  Səid  Şirvanşah  Fərrux  Yasarın  yanına  adam  yollayıb  onun 

---

71 
 
köməyindən istifadə etmək məqsədi ilə qızını ona verməsini xahiş etmişdi. Sultan 
Əbu  Səid  eyni  zamanda  Şəki  valisi  Əbdül  Qafarın  da  yanına  adam  yollayaraq 
onunla  dostluq  arzusunda  olduğunu  bildirmişdi  (66,  481).  Bu  təkliflərlə  əvvəlcə 
razılaşan  Şirvanşah  və  vali  cığatay  ordusuna  taxıl  göndərmələrinə  baxmayaraq 
sonradan Fərrux Yasar fikrini dəyişmiş, Uzun Həsənə elçi yollayıb onunla ittifaqa 
girmişdi (66, 483; 10, 48). 
Əlli  ildən  artıq  bir  vaxtda  teymurilər  siyasətinin  şirvanşahlar  tərəfindən 
müdafiə edilməsi bu iki dövlət arasında formal dostluq yaratmışdı. Ancaq Fərrux 
Yasar  tərəfindən  teymuri  dövləti  ilə  əlaqənin  birdən-birə  kəsilməsi  təəccüb 
doğurmaya bilməz. İ. P. Petruşevski mənbələrin məlumatına əsasən yazır ki, Uzun 
Həsən  o  zaman  şirvanşahın  yanına  elçi  göndərib  ona  kömək  edəcəyi  təqdirdə 
Şirvana  sülh  və  təhlükəsizlik  vədi  vermişdi  (36,  170).  Doğrudan  da  belə  bir  vəd 
edilə  bilərdi,  lakin  bu  vəd  yalnız  Uzun  Həsən  qalib  gələn  halda  özünü  doğrulda 
bilərdi. Bəs məğlub olardısa necə? Fərz etmək olar ki, Fərrux Yasar tərəfindən belə 
bir  addımın  atılmasının  səbəbi  Sultan  Əbu  Səidin  vəziyyətinin  pisləşməsi,  Uzun 
Həsənin  son  vaxtlardakı  qalibiyyətli  döyüşləri  və  şirvanşahın  bütün  bunlardan 
faydalı ola biləcək nəticə çıxarmasında olmuşdur. Hadisələrə ara-sıra öz fikrini də 
bildirməyə çalışan Həsən bəy Rumlu yazır ki, əgər Sultan Əbu Səidlə Fərrux Yasar 
arasında ixtilaf yaranmasaydı, Uzun Həsən qalib gələ bilməzdi (65, 55). 
Sultan Əbu Səidin vəziyyətinin çıxılmaz olduğunu artıq onun döyüşçüləri 
də  duymuşdular.  Ağqoyunlu  əsgərləri  cığatay  ordusuna  çatar-çatmaz,  Xorasan 
əmirlərinin  böyük  hissəsi  öz  hökmdarlarından  dönərək  onlara  qoşuldular. 
Vəziyyətdən  başqa  bir  çıxış  yolu  tapmayan  Sultan  Əbu  Səid  qaçarkən  tutulmuş, 
gecə yarısı Uzun Həsənin hüzuruna gətirilmiş və öldürülmüşdü (66, 485 – 488; 67, 
217a). 
Qeyd  edilməlidir  ki,  Sultan  Əbu  Səidin  məğlubiyyətinin  bir  neçə  səbəbi 
olmuşdur:  ağqoyunlu  qoşununun  sayı  və  hərbi  vəziyyəti  haqqında  ətraflı 
məlumatın  olmaması,  şirvanşahın  gözlənilməz  dönüklüyü  və  bununla  da  ərzağın 
dəniz  yolu  ilə  teymuri  döyüşçülərinə  çatdırıla  bilməməsi,  cəbbəxananın 
ağqoyunluların  əlinə  keçməsi,  sultanın  əmir  və  döyüşçülərinin  xəyanəti  əsas 
səbəblərdəndir.  Əbu  Səid  Azərbaycanda  olarkən  onun  qohumu  Sultan  Hüseyn 
Bayqara  (hakimiyyət  illəri:  1469  -  1506)  Herat  taxtını  ələ  keçirmiş  və  öz  adına 
xütbə oxutmuşdu (66, 491 - 493).  
Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  qaraqoyunlular  arasında  nifaq  hələ  də 
davam etməkdə idi. Öz qəddarlığı ilə məşhur olan şahzadə Mirzə Əbil Qasım 873 
(1468/69)-cü  ildə  qardaşı  Həsənəlinin  əmri  ilə  öldürülmüşdü  (66, 490).  Az  sonra 
Həsənəlinin özü də Uğurlu Məhəmmədlə olan döyüş zamanı həlak olmuş (66, 505 
– 507; 81, 236a)
38
 kiçik qardaşı Əbu Yusif Mirzə də qətl edilmişdi (66,490). 
                                                             
38
  Mir  Yəhya  Qəzvini  Həsənəlinin  Uğurlu  Məhəmməd  tərəfindən  əsir  alınıb  özü-özünü  öldürdüyünü 
yzır ki, başqa mənbələrdə bu fakta təsadüf etmədik. (Bax: 98, 123a). 

---

72 
 
Beləliklə,  Azərbaycan  tarixində  58  illik  bir  iz  qoymuş  olan  qaraqoyunlu 
dövləti  süquta  uğradı  və  onu  tərkibində  ərəb  İraqı,  Azərbaycanın  cənubu 
Azərbaycanın  şimalının  bir hisssi  (Kür  çayına  qədər), həmçinin  bütün  Qərbi  İran 
(əcəm İraqı,  Xuzistan,  Fars  və  Kirman)  olan  Ağqoyunlu  dövləti əvəz  etdi  (25 6). 
 
 
Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  Uzun  Həsən  875  (1470/71)-ci  ili 
Savucbulaq,  Qəzvin  və  Səhənddə  keçirəndən  sonra  876  (1471)-cı  ilin  məhərrəm 
ayının  əvvəllərində  (iyun-iyul)  Təbrizə  gəldi  (66,  519  -  520).  Bir  ay  sonra 
əmirlərindən  Mahmud  bəyi,  Süleyman  bəy  Pornakı  və  Bayandur  bəyi  iki  min 
süvari  ilə  ―Tiflis  və  Ərmən  diyarına‖  yolladı  ki,  oraları  tutduqdan  sonra  Rum 
ölkəsinə hücum edilsin (66, 521). 
Uzun  Həsən  hələ  Azərbaycan  və  İraqa  yiyələnməmişdən  əvvəl 
osmanlıların da bu ölkələrə hücum edəcəyi təhlükəsini duymuşdu, çünki XV əsrin 
ortalarından  başlayaraq  türklər  fəallaşmağa  doğru  üz  qoymuşdular.  I  Sultan 
Məhəmmədin (hakimiyyət illəri: 1451 - 1481) dövlət sərhədi artıq ağqoyunluların 
sərhədinə qədər uzanırdı ki, bu da Uzun Həsəni narahat etməyə bilməzdi (25, 13). 
Bundan əlavə, türk sultanı şərq istiqamətincə də təcavüzə başlamışdı. Hələ 1461-ci 
ildə  ağqoyunluların  Qara  dənizə  yeganə  çıxış  yolu  olan  Trabzon  osmanlılar 
tərəfindən  tutulmuş  və  bu  imperiya  süqut  etmişdi.  Məlum  olduğu  kimi,  Uzun 
Həsən Trabzon hökmdarının yaxın qohumu idi (36, 172). Buna görə də, II Sultan 
Məhəmmədin  nəhayət  Zaqafqaziya  və  İrana  da  hücum  edəcəyini  duyan  Uzun 
Həsən ―gec-tez sultan Türkiyəsi ilə toqquşacağını yaxşı bilirdi‖ (8, 23). Odur ki, o, 
döyüşə hazırlaşır və rəqibini qabaqlamaqdan ötrü bir fürsət gözləyirdi. 
Keçmişdə  qaraqoyunluların  əllərində  olan  yerlərə  bütünlüklə  yiyələnən 
Uzun  Həsən  Suriyanı da almaq  fikrinə  düşdü  (66,  523).  Ancaq  tezliklə  bu  fikrini 
dəyişən  ağqoyunlu  hökmdarı  Türkiyənin  əlində  olan  Qaraman  ölkəsinə  qoşun 
göndərməyə  başladı,  çünki  II  Sultan  Məhəmmədin  yaxın  qohumu  və  Qaramanın 
hakimi  İbrahim  bəyin  oğlanları  Pirəhməd  bəy  və  Qasım  bəy  sultanın  hücumuna 
məruz qaldıqlarından Uzun Həsəndən kömək istəmişdilər (66, 524; 8, 37). Belə bir 
bəhanə gözləyən ağqoyunlu hökmdarı Türkiyə istiqamətinə dərhal qoşun yollamış 
və beləliklə də, ağqoyunlu-osmanlı müharibəsi başlanmışdı (66, 524). Hadisələrin 
gedişini  araşdırıb  osmanlıların  qalib  gəldiyi  bu  müharibədə  ağqoyunluların 
məğlubiyyətini  iki  mərhələyə  ayırmaq  olar  ki,  onların hər  biri  ayrı-ayrılıqda  şərh 
ediləcəkdir. 
Məlumdur  ki,  ağqoyunluların  osmanlılara  etdikləri  ilk  hücum  Toqat 
şəhərinin  dağıdılmasından  sonra  dayandırılmışdı  (66,  524).  Az  fasilədən  sonra 
Uzun Həsən qardaşı oğlu Yusif bəyin başçılığı ilə Ruma 20 minlik qoşun göndərdi. 
Türk  şahzadəsi  Sultan  Mustafa  ilə  olan  döyüşdə  ağqoyunlu  qoşununun  yarısı 
qırılmışdı  ki,  bu  məğlubiyyəti  ağqoyunlu  məğlubiyyətinin  ilk  mərhələsi  kimi 
qələmə vermək olar. 

---

73 
 
Birinci  məğlubiyyətdən  özü  üçün  nəticə  çıxaran  Uzun  Həsən  daha 
osmanlılarla müharibə etməkdən çəkinərək hücumun istiqamətini nisbətən zəif bir 
dövlətə doğru yönəltdi və 876 (1471/72)-cı ildə əvvəllər də ələ keçirmək istədiyi 
―Şam  diyarına‖  (Suriyaya)  hücum  etdi.  Ancaq  qələbəyə  böyük  ümidi  olan  Uzun 
Həsən  orada  da  Misir  sultanı  Qayıtbayın  göndərdiyi  qoşun  tərəfindən  məğlub 
edildi. (66, 526). 
877  (1472/73)-ci  ildə  isə  osmanlıların  təşəbbüsü  ilə  ağqoyunlu-osmanlı 
müharibəsi yenidən başlandı. Döyüşün ilk günündə üstünlüyü ələ alan Uzun Həsən 
Uğurlu Məhəmmədin ―osmanlılar üzərinə dərhal hücum etmək lazımdır‖ sözlərinə 
əhəmiyyət  vermədiyindən  hücumu  təxirə  salmış  və  bunun  nəticəsində  güclü 
osmanlı  qoşunu  tərəfindən  məğlubiyyətə  uğramışdı  (66,  532;  98,  124a).  Bu, 
ağqoyunlu  döyüşçülərinin  osmanlı  qoşununa  məğlub  olmalarının  ikinci  və  son 
mərhələsi idi. 
Göstərmək lazımdır ki, II Sultan Məhəmmədlə etdiyi müharibədən əvvəl 
Uzun  Həsənin  təşəbbüsü  ilə  osmanlılar  əleyhinə  bir  ittifaq  yaradılmışdı.  Həmin 
ittifaqa ağqoyunlu dövləti, Roma papalığı, Neapol krallığı, Venetsiya, Macarıstan, 
Polşa,  Burqun  hersoğluğu,  Kipr  krallığı  və  Kiçik  Asiyanın  yuxarıda  adı  çəkilən 
Qaraman knyazlığı cəlb olunmuşdu (36, 173; 25, 13; 5, 7 - 8). Lakin osmanlılarla 
olan müharibədə müttəfiqlərin ağqoyunlulara köməyi dəyməmişdi (36, 173). 
Ağqoyunlu  məğlubiyyətindən  sonra  Uğurlu  Məhəmməd  dövlətdə 
mərkəzləşdirmə  ənənəsini  həyata  keçirən  atasına  qarşı  düşmən  mövqe  tutmuş, 
qardaşı  Maqsud  bəy  də  onunla  əlbir  olmuşdu  (66,  545).  Bu  münasibət  məlum 
olandan  sonra  qardaşı  Sultan  Xəlilin  təqibinə  məruz  qalan  Uğurlu  Məhəmməd 
Türkiyəyə getmiş (66, 545 - 546), sultanın kürəkəni olmuş, sonradan Ərzincanda 
analığı Səlcuqşah xanımın sui-qəsdi nəticəsində öldürülmüşdü  (66, 545 - 546)
39
 
Həsən bəy Rumlu yazır ki, Uğurlu Məhəmmədin ölümündən bir neçə gün 
sonra 882-ci ilin fitrə bayramı axşamı (5  yanvar 1478-ci il)  Uzun Həsən də vəfat 
etdi (66, 567, 98; 124a) onun ölümü ilə əlaqədar olaraq dövlət daxilində bir-birinə 
əks  olan  qüvvələrin  qruplaşması  başlandı,  lakin  əmir  və  dövlət  başçılarının  fəal 
köməyi sayəsində səltənət taxtına böyük oğlu Sultan Xəlil çıxdı (66, 569 – 583; 98, 
124a;  61,  272a;  92,  235).  O  Diyarbəkri  qardaşı  Yaquba  verib,  həbsdə  olan  digər 
qardaşı  Maqsud  bəyi  qətl  etdikdən  sonra
40
  Türkiyə  ilə  münasibətləri 
yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə oraya elçi heyəti göndərmişdi (66, 568 -  569). 
Göstərmək  lazımdır  ki,  bayanduri  xanədanının  bir  sıra  üzvləri  onun 
hakimiyyəti  ilə  razılaşmaq  istəmirdilər.  Ona  qarşı  əmisi  oğlanları  Murad  bəy  və 
İbrahim  bəyin  üsyanları  baş  vermiş  və  onların hər  ikisi qətl  edilmişdi  (66,  569  - 
                                                             
39
  Y.  Mahmudovun  əsərində  Uğurlu  Məhəmmədin  atası  tərəfindən  öldürüldüyü  bildirilir.  (Bax:  5,91). 
Lakin farsdilli mənbələr bu fikri təsdiq etmir. (Bax: 66, 566; 81, 238a). 
40
 Bir müddət ağqoyunlu sarayında səfir olan Ambroco Kontarini Maqsud bəyin Uzun Həsənin əmri ilə 
öldürüldüyünü bildirir. (Bax: 75, 300). Lakin farsdilli mənbələr bu fikri təsdiq etmir. (Bax: 66, 568; 98, 
124a; 81, 238a). 

---

74 
 
571). Bir neçə ay sonra qardaşı Yaqub bəy Diyarbəkr əmirləri ilə Təbrizə hücum 
edərək (66; 573 - 574) Sultan Xəlili məğlub etdi və onu öldürüb taxta əyləşdi (66, 
580; 75, 300). 
Beləliklə  İ.P.  Petruşevskinin  dediyi  kimi  Uzun  Həsənin  vəfatından  sonra 
ağqoyunlu  dövlətinin  daxili  zəifliyi  dərhal  üzə  çıxdı.  Bayanduri  sülaləsinin 
müxtəlif  şahzadələrini  səltənət  taxtına  çıxarmaq  və  onların  adından  dövləti  öz 
mənafelərinə  uyğun  şəkildə  idarə  etmək  üçün  qrupların  mübarizəsi  başlandı  (36, 
175).  Məlum  olduğu  kimi,  Uzun  Həsənin  varislərindən  yalnız ikisinin  -  Yaqubun 
və  Rüstəmin  hakimiyyəti  nisbətən  uzun  çəkmiş,  başqaları  isə  hərbi-köçəri 
əyanların toqquşmaları zamanı məhv olmuşlar. 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində  Sultan  Yaquba  himayəçilik  etmiş  və  onun 
tərəfindən  irəli  çəkilmiş  üç  görkəmli  sərkərdə  ilə  tanış  oluruq.  Onlar  bayanduri 
qəbiləsindən  olan  Bayandur  bəy,  mosullu  tayfasının  üzvü  Sufi  Xəlil  və  sonralar 
səfəvi  Heydərə  qarşı  döyüşmək  üçün  Fərrux  Yasara  kömək  məqsədi  ilə  Şirvana 
göndərilən Süleyman bəy Bicənoğlu idilər. Sonrakı hadisələrin təsviri ilə əlaqədar 
olaraq bu sərkərdələrin öz mənafeləri uğrunda necə mübarizə apardıqlarından bəhs 
ediləcəkdir. 
Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  əvvəllər  Sultan  Yaquba  sədaqətlə  xidmət 
edən  Bayandur  bəyin  xəyalından  şah  olmaq  keçirmiş,  lakin  Sultan  Yaqub  onu 
götürməyə nail oldu (66, 597 - 601). 
Məlumdur  ki,  Ərdəbil  səfəvi  şeyxləri  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Atası 
Cüneydin öldürülməsindən sonra Ərdəbildə yaşayan Sultan Heydər 889 (1484/85)-
cu  ildə  Dağıstana  hücum  etmiş,  oradan  zəfərlə  qayıdaraq  Şirvana  qarşı  döyüş 
hazırlığına  başlamışdı  [66,  611  -  612].  Çünki  atasını  öldürən  ―Xəlilullah 
yurdundan‖  intiqam  almaq  arzusu  ona rahatlıq  vermirdi.  Bu  hazırlıq  üç  il  çəkdi. 
Nəhayət  o,  Şirvanla  döyüş  ərəfəsində  hərbi  qənimət  əldə  etmək  məqsədi  ilə 
yenidən Dağıstana hücum etdi [66, 614 -615]. 893 (1487/88)-cü ildə isə Heydərin 
Şirvana yürüşü başlandı [66, 615; 98, 125a]. Mahmudabadda xalq ona müqavimət 
göstərdiyi üçün ―qəhr qəhrəmanı o şəhər xalqının qətlinə fərman vermişdi‖. Həsən 
bəy Rumlu yazır ki, ―az bir vaxtda qan arxı Ceyhun (çayı) kimi axdı‖ [66, 616]. 
Lakin  Yaqub  şahın  Fərrux  Yasara  yaxından  hərbi  yardım  göstərməsinə 
görə  səfəvi  qoşunu məğlub  olmuş,  Heydər  isə  öldürülmüşdü  [66,  616  –  618;  60, 
442a;  10,  75;  52,  76].  Beləliklə müstəqil  dövlət  yaratmaq  uğrunda hələ  XV əsrin 
ortalarında  başlayan  mübarizə  müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı.  Bu  müddət  ərzində 
səfəvilərin  böyük  hakimiyyətə  can  atmaları  qaraqoyunlu  və  ağqoyunlu  hakimləri 
tərəfindən müqavimətlə qarşılanmışdı [52, 77]. 
Həsən  bəy  Rumlu  yazır  ki,  Sultan  Heydərin  ölümündən  sonra  Ərdəbil 
sufiləri  onun  böyük  oğlu  Sultanəlini  hakimiyyətə  çıxardılar,  lakin  qızılbaşların 
nüfuzunun get-gedə artdığını görən Yaqub şah səfəvi qardaşları Sultanəli, İsmayıl 
və İbrahimi anaları Aləmşah bəyimlə birlikdə Ərdəbildən çıxarıb həbs etdi [66, 618 
– 619; 98, 125a; 52, 80]. 

---

75 
 
894  (1488/89)-cü  ildə  şirvanşahla  Yaqub  şah  arasında  olan  dostluq  çox 
möhkəmlənmişdi  [66,  624].  Görünür  ki,  bu  dostluğun  səbəbi  onların  arasındakı 
qohumluqdan  əlavə  ağqoyunlu  padşahının  Sultan  Heydərə  qarşı  şirvanşaha 
göstərmiş  olduğu  köməklə  daha  çox  əlaqədardır.  Ümumiyyətlə,  Yaqub  atasının 
əksinə  hərəkət  edərək  səfəvilərə  qarşı  düşmən  münasibətdə  olmuşdur  ki,  bu, 
Ərdəbil şeyxlərinin getdikcə artmaqda olan nüfuzunun onda təşviş hissi doğurması 
ilə izah edilə bilər. 
896    (1490)-cı  ildə  12  il  hakimiyyət  sürən  Yaqub  şah  zəhərlənib 
öldürüldü.  Bu  ölümün  səbəbini  Həsən  bəy  Rumlu  belə  izah  edir:  Yaqubun anası 
Səlcuqşah  bəyim  ögey  oğlu  Məsih  Mirzəni zəhərləmək  istərkən,  təsadüfən həmin 
zəhəri Yaqub və qardaşı Yusif bəy yemiş, işi belə görən ana da özünü zəhərləmişdi 
[66, 626 - 627]
41
. 
Ağqoyunlu şahının vəfatından sonra əmirlər onun azyaşlı oğlu Baysunqur 
Mirzəni  (hakimiyyət  illəri:  1490  -  1492)  taxta  çıxardılar  [66,  628;  52,  80].  Onun 
şah  olmasında  sərkərdə  Sufi  Xəlilin  böyük  xidməti  olmuşdur.  Buna  görə  də 
Baysunqur bütün dövlət işlərinin idarə olunmasını ona tapşırmışdı [66, 628  - 632; 
61, 274a; 92, 238]. 
Ancaq  Uzun  Həsənin  vəfatından  sonra  başlanmış  olan  saray  çəkişmələri 
Sultan  Yaqubun  ölümündən  sonra  da  davam  etdi:  bayandurilər  İraqda  Uzun 
Həsənin  oğlu  Məsih  Mirzəni  şah  elan  etdilər  [66,  629;  81,  239a].  Pornak  tayfası 
Həmədanda  Uğurlu  Məhəmmədin  oğlu  Mahmud  bəyi  taxta  çıxarmaq  istədi. 
Əmirlərin  şah  etmək  istədiyi  üçüncü  şəxs  Uzun  Həsənin  nəvəsi  Rüstəm  bəy 
(Maqsud bəyin oğlu) idi [66, 629 - 630]. 
Məsih  Mirzə  qardaşı  oğlu  Baysunqurla  olan  döyüş  zamanı  Sufi  Xəlil 
tərəfindən  öldürüldü  və  bundan  sonra  bayandurilərə  divan  tutulmağa  başladı: 
Rüstəm bəy həbs edilib, Əlincə qalasına salındı, Mahmud bəy isə qaçmaqla canını 
qurtara bildi [66, 629 - 630], lakin tezliklə ələ keçirilib öldürüldü. [66, 630]. 
Həsən bəy Rumlunun göstərdiyinə görə Sufi Xəlil öz rəqibi Süleyman bəy 
Bicənoğlu  tərəfindən  öldürüləndən  sonra  gənc  ağqoyunlu  şahının  bütün  dövlət 
işlərini indi də bu sərkərdə idarə etməyə başlamışdı [66, 632]. 
Həmin dövrdə Baysunqur Mirzəyə qarşı Uzun Həsənin əmisi Dana Xəlilin 
oğlu  Eybə  Sultanın  mübarizəsi  başlanmışdı.  Buna  səbəb  hakimiyyətin  tamamilə 
əmirül-üməra Süleyman bəy Bicənoğlu tərəfindən idarə edilməsi və başqa qüdrətli 
əmirlərin  o  cümlədən  də Eybə  Sultanın  bundan narazı  olması idi.  Nəticədə  Eybə 
Sultan  897  (1492)-ci  ildə  Əlincədə  dustaq  olan  Rüstəm  bəyi  qaladan  çıxarıb 
Təbrizə  hücum  etdi.  Əmir  və  döyüşçülərin  xəyanəti  nəticəsində  Baysunqur 
Şirvana, Bicənoğlu isə Diyarbəkrə qaçdı [66, 632 - 634] ki, bununla da ağqoyunlu 
qoşununda hərc-mərclik olduğu bir daha bizim müəllif tərəfindən qeyd edilir. 
                                                             
41
 Həsən bəy Rumlunun bu faktına başqa mənbədə təsadüf etmədik. 

---

76 
 
Baysunqurun devrilməsindən sonra beşinci ağqoyunlu şahı olan Rüstəmin 
(hakimiyyət  illəri:  1492  - 1497) hakimiyyəti  başlandı  [66, 632  –  634,  10,  75,  52, 
80].  Doğrudur,  Baysunqur  sonradan  qayınatası  Fərrux  Yasarın  köməyi  ilə  onun 
üzərinə  hücum  etmişdisə  də,  Rüstəm  şah  Sultanəli  Səfəvinin  əli  ilə  onu  məğlub 
etmiş  və  Baysunqur  həmin  ilin  şəban  ayının  7-də  (5  iyun  1492-ci  ildə) 
öldürülmüşdü [66, 633 - 635]. Rüstəm şah bu qələbədən sonra səfəvi qardaşlarını 
yenidən  Ərdəbilə  qaytarmışdısa  da,  onların  ətrafına  çoxlu  sufi  və  qazi 
toplanmasından  qorxuya  düşərək,  qardaşları  Təbrizə  gətirdib  orduda  nəzarət 
altında  saxlamışdı  [66,  635;  52,  82].  Bununla  da  ―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsinin 
tariximizlə  sıx  surətdə  əlaqədar  olan  IX  cildinin  siyasi  hadisələrinin  şərhi  sona 
çatır. 
Salnamənin X cildi isə 900 (1494/95)-cü ildə Azərbaycanda olan bir sıra 
hadisələrin  təsviri  ilə  başlanır.  Həmin  il  yenidən  Ərdəbilə  yolladığı  səfəvi 
qardaşlarının  ətrafına  çoxlu  sufi  toplandığına  görə  Rüstəm  şahın  əmri  ilə  onlar 
ikinci  dəfə  həbs  edilmişdir.  Bu  dəfə  ağqoyunlu  padşahı  birdəfəlik  onlarla 
hesablaşmağı  qərara  almışdı.  Həsən  bəy  Rumlunun  məlumatına  görə  bu  niyyəti 
başa  düşən  qardaşlar  Ərdəbilə  qaçdılar.  Sultanəli  onların  üzərinə  gələn  şah 
qoşununa  müqavimət  göstərə  bilməyəcəklərini  görərək  kiçik  İsmayıl  Mirzəni 
özündən  sonra  ―irşad  sahibi‖  təyin  etdi  [65,  3,  52,  82].  Sonra  döyüş  nəticəsində 
Sultanəli öldürülmüş [65, 3], İsmayıl isə ağqoyunlu təqibindən qorunmaqdan ötrü 
bir müddət Ərdəbildə gizli vəziyyətdə qalmış [65, 4 - 5], oradan Rəştə getmiş [65, 
7] və bir müddət vali-Karkiya Mirzə Əlinin himayəsində Lahicanda yaşamışdı [65, 
8]. 
Rüstəm  şahın  hakimiyyəti  zamanı  ağqoyunlu  hərbi  qüvvəsinin  olduqca 
zəiflədiyini bildirən Həsən bəy Rumlu [65, 13] Uğurlu Məhəmmədin oğlu Əhməd 
bəyin  902  (1497)-ci  ildə  Türkiyədən  Azərbaycana  olan  hücumunu  məhz  həmin 
zəifliklə  əlaqələndirir.  Onun  məlumatına  görə,  Əhməd  bəyin  hücumunu  eşidən 
Rüstəm  şah  Araz  çayı  sahilində  onunla  döyüşmüş,  lakin  tezliklə  əsir  alınaraq 
öldürülmüşdü  [65,  14,  16].  Bizim  müəllifə  görə  Rüstəm  şahın  məğlubiyyətinin 
səbəbi  ilk  növbədə  onun  əmirlərinin,  xüsusilə  Eybə  Sultanın  xəyanət  edərək 
müxtəlif tərəfə keçmələrində olmuşdur [65, 13-14]. 
Əhməd hakimiyyətdə  olduğu  az  müddətdə  dövlətdə mərkəzi hakimiyyət 
aparatını  qüvvətləndirməyə  və  vergi  islahatı  keçirməyə  cəhd  etdi.  Onun  vergi 
islahatı  dövlət  torpaqlarının  böyük  bir  hissəsini  əllərində  saxlayan  hərbi-köçəri 
əyanların gəlirlərinin olduqca azalmasına səbəb olmuşdu [36, 178]. 
―Əhsənüt-təvarix‖ müəllifinin  verdiyi  məlumatdan aydın olur ki, Əhməd 
şahın ağqoyunlu taxtına əyləşməsi Eybə Sultanı qane etmirdi. Buna görə də o, 903 
(1487)-cü  ildə  Şiraz  valisi  Qasım  bəy  Pornakla  ittifaqa  girərək  Şirvanda  yaşayan 
Sultan Muradı (Yaqub şahın oğlu) taxta çıxarmaq fikrinə düşdü [36, 178]. 

---

77 
 
Aralarında  baş  verən  döyüş  nəticəsində  Eybə  Sultan  cəmi  6  ay 
hakimiyyətdə  olan  Əhməd  şahı  [65,  19]
42
  devirməyə  müvəffəq  oldu  [65,  17]. 
Ancaq  Sultan  Muradın  şahlığı  ilə  də  kifayətlənməyən  Eybə  Sultan  onunla 
vuruşaraq  qalib  gəlmiş  və  Uzun  Həsənin  başqa nəvəsi  Əlvənd  bəyi  (Yusif  bəyin 
oğlu) Təbriz taxtına əyləşdirmişdir [65, 17]. 
Həsən bəy  Rumlu göstərir ki, qardaşı Məhəmmədi Mirzənin ona müxalif 
olduğunu görən Əlvənd bəy qardaşını dəf etmək üçün Eybə Sultanla birlikdə Reyə 
tərəf yollandı [65. 21]. Döyüşdə Eybə Sultan həlak olmuş, Əlvənd bəy Diyarbəkrə 
qaçmışdı [65, 21]. 
Beləliklə  də,  Əlvənd  Diyarbəkrdə,  Məhəmmədi  Mirzə  isə  Azərbaycanda 
taxta  əyləşdilər.  Həsən  bəy  Rumluya  görə  Əlvənd  tezliklə  Təbrizə  hücum  etdi. 
Qardaşının  gəldiyini  eşidən  Məhəmmədi  Mirzənin  şəhəri  tərk  edib  qaçmasından 
sonra Təbriz yenidən Əlvəndin ixtiyarına keçdi [65, 21]. Lakin Əlvəndin daha bir 
rəqibi  olduğu  zahirə  çıxdı.  O  905  (1499-1500)-ci  ildə  Məhəmmədi  Mirzəni 
öldürüb,  Təbrizə  hücum  edən  Sultan  Murad  idi  [65,  24].  Həsən  bəy  Rumlunun 
məlumatına  görə,  Sultan  Muradla  Əlvənd  arasında  sülh  müqaviləsi  bağlandı. 
İkitərəfli razılığa əsasən Qızılüzən çayı sərhəd kimi qəbul edilməklə Azərbaycan, 
Aran və Diyarbəkr Əlvəndin, İraq (hər ikisi), Fars və Kirman Sultan Muradın oldu 
[65, 25; 81, 240b]. Həqiqətdə isə yalnız əcəm İraqının bir hissəsi Sultan Muradın 
əlində idi. Yəzd, Kirman və Diyarbəkri bayanduri sülaləsinin başqa üzvləri idarə 
edirdilər.  Fars  və  ərəb  İraqı  isə  pornak  tayfasından  olan hakimlərin  əlində  idi  ki, 
onlar  işləri  Sultan  Muradın  adından  icra  etsələr  də,  əslində,  müstəqil  idilər  [36, 
225]. 
XV  əsrin  sonlarında  Şirvan  və  Şəki  feodal  dövlətləri  öz  müstəqilliklərini 
saxlamaqda  idilər
43
. Ağqoyunlular arasında baş verən hərc-mərcliyi görən Fərrux 
Yasar həmişə  Şirvanı tutmağa  cəhd  etmiş  və  səfəvi  sülaləsinin  gənc  üzvlərini  ələ 
keçirmək və beləliklə də, gələcəkdə Şirvana qarşı ola biləcək təhlükənin qabağını 
irəlicədən almaq məqsədi  ilə  Karkiya  Mirzə  Əliyə  böyük  məbləğdə  pul  yollamış, 
İsmayılı Şirvana gətirdib məhv etmək istəmişdi [65, 28-29]. Lakin məqsədinə nail 
olmayan  Fərrux  Yasarın  özü  906  (1500)-cı  ildə  İsmayıl  Səfəvi  ilə  baş  verən 
döyüşdə öldürülmüş [65, 45; 36, 231] və beləliklə də, Şirvan dövləti qızılbaşların 
təsiri altına keçmişdi. 
907 (1501)-ci ildə Naxçıvanda Əlvəndlə vuruşan İsmayıl qələbədən sonra 
―alişan padşahların xilafət mərkəzi‖ olan Təbrizdə taxta çıxmış [65, 60, 61; 52, 90-
91] və beləliklə də, Azərbaycan Səfəvi dövləti yaranmışdı
44
 
                                                             
42
 Əhməd şahın hakimiyyət müddətini Budaq Qəzvini səhvən bir il göstərmişdir. (Bax: 61, 274b). 
43
 B.N. Zaxoder Azərbaycandan danışarkən Şəki dövlətinin adını çəkməmişdir (Bax: 29, 558). Halbuki 
1551-ci ilə qədər Şəki də müstəqil dövlət olmuş və Şəki xanları tərəfindən idarə edilmişdir. 
44
  Səfəvi  dövlətinin  yaranmasında  Azərbaycan  tayfalarının  deyil,  Kiçik  Asiya  və  Suriya  köçərilərinin 
həlledici rol oynadığını sübut etməyə çalışan İ.P. Petrovun fikri əsassızdır. (Bax: 33, 79). Məlumdur ki, 

---

78 
 
Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  908  (1502/03)-ci  ildə  Əlvəndlə  qızılbaşlar 
arasında  olan  ikinci  döyüş  də  səfəvilərin  qələbəsi  ilə  nəticələndi.  Əlvənd 
Azərbaycanı  tərk  edərək  Bağdada,  oradan  da  Diyarbəkrə getdi  [65, 63,  64,  67...]. 
Tezliklə Sultan Murada da qalib gələn şah İsmayıl [65, 68-69; 52, 93] Azərbaycan 
və  Şirvan  uğrunda  ölüm-dirim  mübarizəsinə  girmiş  rəqiblərindən  yaxa  qurtarmış 
oldu. 
Bu  müvəffəqiyyətlərdən  az  sonra  fars  və əcəm İraqı  da  səfəvilərin  əlinə 
keçdi  [65,  73].  ―Əhsənüt-təvarix‖in  verdiyi  məlumatdan  aydındır  ki,  bir-birinin 
ardınca  yeni-yeni  ölkə,  şəhər,  qala  fəth  edən  Şah  İsmayılın  istilaçılığı  getdikcə 
artmaqda  idi:  909  (1503/04)  -  914  (1508/09)-cü  illər  arasında  qonşu  ölkələrin 
Firuzkuh  (65,  75),  Gülxəndan  [65,  75;  76],  Osta  [65,  78]  Ərk  [65,  80]  qalaları, 
Yəzd [65, 83-84], Təbəs [65, 85] şəhərləri, bütün Diyarbəkr [65, 94, 96, 105, 106], 
ərəb İraqı [65, 103] Kürdüstanın bəzi vilayətləri [65, 92-93], o cümlədən Hüveyzə 
[65, 104], Dizful [65,m104], Şüştər [65, 104], Larkuçek [65, 104] və Xürrəmabad 
[65,  104]  qızılbaş  qoşunları  tərəfindən  tutuldu.  Dini  şüar  altında  istilaçı  siyasət 
yeridən  I  Şah  İsmayıl  haqqında  K.  Marks  yazmışdır:  ―Səfəvi  sülaləsinin  əsasını 
qoyan... Şah İsmayıl... hökmranlığının 14 ili müddətində  14 vilayət ələ keçirdi‖
45
 
Göstərmək lazımdır ki, bu vaxt  ərzində Şirvan dövləti qızılbaşların təsiri 
altına düşmüşdüsə də, oranı Fərrux Yasarın oğlu İbrahim (Şeyxşah) müstəqil idarə 
etməkdə  idi.  Onun  sərbəstliyi  ilə  razılaşmayan  I  Şah  İsmayıl  915  (1509)-ci  ildə 
ikinci dəfə Şirvana hücum edərək qələbə ilə Təbrizə qayıtmışdı [65, 108-109; 81, 
247a]. 
I Şah İsmayılın bütün bu siyasi müvəffəqiyyətləri vaxtı Xorasan hökmdarı 
Sultan  Hüseyn  Bayqara  vəfat  etmiş,  hakimiyyət  üstündə  onun  oğlanları  arasında 
mübarizə  başlanmışdı  [65,  89-90].  Bundan  istifadə  edən  Mavərənnəhr  hakimi 
Məhəmməd  xan  Şeybani  (Şeybək  xan)    Xorasana  hücum  edərək  Bəlx  şəhərini 
tutmuş [65, 92], 913 (1507/08)-cü ildə bütün Xorasan özbək qoşunu tərəfindən fəth 
edilmişdi [65, 97-99]. Şeybək xan bu müvəffəqiyyətindən qürurlanıb qızılbaşların 
hakimiyyəti altında olan Kirmana hücum etdi. Həsən bəy Rumlu bildirir ki, o hətta 
Şah İsmayıla təhqiramiz bir məktub da göndərmişdi [65, 109-110] 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  özbəklərin  Xorasanı  tutmalarından  sonra  I  Şah 
İsmayıl Şeybək xanla müharibə etmək haqqında düşünür, lakin müxtəlif hadisələr 
üzündən bu iş baş tutmurdu [65, 111]. 
Artıq 916 (1510)-cı ildə I Şah İsmayılın hökmü altında bu ölkələr vardı: 
Azərbaycan, Şirvan, Diyarbəkr, əcəm İraqı, Fars, Kirman, Şeybək xan isə Xorasan, 
Bədəxşan və Mavərənnəhrin hökmdarı olmuşdu [65, 111]. 
                                                                                                                                             
səfəviyyə ordeni nümayəndələrinin daimi məskəni Ərdəbil olmuşdur və onların tərəfdarlarının çoxu da 
məhz Azərbaycan qızılbaş tayfalarının nümayəndələri idilər. 
45
 Архив К. Маркса и Ф. Энгельса, т. VII, 1938, səh. 206. 

---

79 
 
―Əhsənüt-təvarix‖in məlumatına görə, həmin il I Şah İsmayıl ilə baş verən 
müharibə  vaxtı  Şeybək  xan  həlak  olmuş  və  az  müddət  ərzində  bütün  Xorasan 
qızılbaşların əlinə keçmişdi [65, 122; 81, 248a]. 
916  (1510/11)  -  917  (1511/12)-ci  illərdə  Bədəxşan  hakimi  Məhəmməd 
Sultan  Üveys  (Sultan  Əbu  Səidin nəvəsi),  Mavərənnəhr hakimləri  Übeyd  xan  və 
Teymur Sultan da I Şah İsmayıla tabe olduqlarını bildirdilər [65, 123-125]. Lakin 
az sonra bu Mavərənnəhr hakimlərinin qızılbaşlarla bir neçə hərbi toqquşması baş 
vermişdisə  də,  onlar  məğlub  edilmişdilər  [65,  129-130;  132-133].  Həsən  bəy 
Rumlu  yazır  ki,  nəhayət  918  (1512/13)-ci  ildə  Übeyd  xan  Heratı  ələ  keçirib, 
Xorasanı  tutmağa  nail  oldu  [65,  133-134].  Lakin  bu  da  uzun  sürmədi.  Özbək 
hakimləri  arasında  başlanan  ixtilaf  onların  Heratı  tərk  etmələrinə  və  I  Şah 
İsmayılın yenidən Xorasan paytaxtını tutmasına səbəb oldu [65, 137-138]. 
Göstərmək  lazımdır  ki,  917  (1511/12)-ci  ildə  qızılbaş  qoşunu  ilə 
osmanlıların  ilk  hərbi  toqquşması  baş  vermişdi  [65,  125-126].  Həsən  bəy 
Rumlunun yazdığına görə, 918 (1512/13)-ci ildə Şah İsmayıl Ruma qoşun yolladı 
və  osmanlılarla qızılbaşlar arasında yeni döyüş  oldu [65, 134-135]. 920 (1514)-ci 
ildə isə Sultan Səlim xəbərdarlıq elan etdikdən sonra 200 min nəfərlik bir qoşunla 
Azərbaycan  üzərinə hücuma  keçdi.  Həsən  bəy  Rumlu  yazır  ki,  türk  sultanının  bu 
hücumunun səbəbi qızılbaşların dəfələrlə Rum ölkəsinə olan basqın və təhqiramiz 
hərəkətlərində idi [65, 143]. 
Rəcəb  ayının  əvvəllərində  (avqustun  axırlarında)  Təbriz  yaxınlığındakı 
Çaldıran  adlı  yerdə  böyük  müharibə  başlandı.  Türklər  qələbə  əldə  etdilərsə  də, 
səkkiz gündən sonra geri qayıtmaq məcburiyyətində qaldılar [65, 149]. Bu, I Şah 
İsmayılın ilk və son böyük məğlubiyyəti idi. Həmin ildən 930 (1524)-cu ilə qədər I 
Şah İsmayılın siyasi fəaliyyətində və Səfəvi dövlətinin inzibati quruluşunda elə bir 
mühüm hadisə olmamışdır. 922 (1516/17)-ci ildə səfəvi hökmdarı gürcü knyazları 
arasında olan ixtilafı həll etmək məqsədi ilə Gürcüstana qoşun yollamış [65, 162-
163],  924  (1518/19)-cü  ildə  Mazandaran  valisi  Ağaməhəmmədin  üsyanını 
yatırmışdı  [65,  167-168].  927  (1521/22)-ci  ildə  üç  dəfə  Xorasana  hücum  edən 
Übeyd  xanın  cəhdləri  müvəffəqiyyətsizliyə  uğramış  və  o,  Buxaraya  qayıtmağa 
məcbur  olmuşdu  [65,  170-171].  Yenə  həmin  il  gürcü  hakimi  Levonun  (Ləvənd 
xanın)  Şəkiyə  etdiyi  basqın  qızılbaş  əmiri  Div  Sultan  Rumlu  tərəfindən  dəf 
olunmuşdu [65, 173]. 
Bu  illər  ərzində  şirvanşah  II  İbrahim  və  Şəki  valisi  Hüseyn  bəy  səfəvi 
şahının  itaətindən  çıxmağa  səy  göstərmir,  vaxtaşırı  onunla  görüşür  və  peşkəş 
göndərirdilər [65, 168-180]. 
930 (1523/24)-cü ildə Ləvənd xan yenidən Şəkiyə hücum etdi. Həsən bəy 
Rumlu xəbər verir ki, döyüşdə Şəki hakimi Hüseyn bəy öldürüldü və Ləvənd xan 
geri  qayıdandan  sonra  şəkililər  öldürülən  hakimin  oğlu  Dərviş  Məhəmməd  xanı 
özlərinə  hakim  qəbul  etdilər  [65,  180-181].  ―Əhsənüt-təvarix‖də  verilən  bu 
məlumat olduqca əhəmiyyətlidir. Müəllif Şəki hakiminin səfəvi padşahı tərəfindən 

---

80 
 
deyil,  yerli  xalq  tərəfindən  təyin  olunduğunu  bildirmiş  ki,  bu  da  Şəkinin 
müstəqilliyinə dəlalət edir. 
930  (1524)-cu  ildə  I  Şah  İsmayıl  [65,  181],  az  sonra  isə  Şirvanşah  II 
İbrahim vəfat etdi [65, 184]. Onların əvəzinə səfəvi taxtına şahzadə Təhmasib [65, 
184], Şirvan taxtına isə II Xəlilullah əyləşdi [65, 184]. 
Səfəvi  dövlətinin  qüvvətli  banisinin  ölümündən istifadə  edən  Übeyd  xan 
4-cü  dəfə  Xorasana  hücum  etmiş,  lakin  qızılbaşlar  tərəfindən  məğlub  olaraq  geri 
qayıtmışdı  [65,  185-187].  I  Şah  Təhmasibin  gəncliyi  ilə  əlaqədar  olaraq  qızılbaş 
əmirləri arasında  baş  verən  ixtilaflar  [65, 191-194]  Übeyd  xanı 932  (1526/27)-ci 
ildə  yeni  Xorasan  səfərinə  ruhlandırdı  [65,  196].  Ancaq  Heratın  7  ay  sürən 
mühasirəsi  də  ona  qələbə  qazandırmadı  [65,  205-207].  Nəhayət,  Cam  şəhəri 
yaxınlığında  böyük  döyüş  oldu.  Bu,  I  Şah  Təhmasibin  hərbi  əməliyyatda  birinci 
iştirakı  idi.  Übeyd  xan  məğlub  edilsə  də  [65,  213-320],  bir  neçə  aydan  sonra 
yenidən Xorasana hücum etdi. Bu onun 7-ci hərbi yürüşü idi. Übeyd xan bu dəfə 
―çoxlu  döyüşçü  ilə  Herata  girərək,  səltənət  taxtına  oturdu‖  [65,  222].  936 
(1530/31)-cı  ildə  I  Şah  Təhmasibin  Herata  hücumu  nəticəsində  Übeyd  xan 
Xorasanı yenidən tərk etmək məcburiyyətində qaldı [65, 225-233]. 
938  (1532/33)-ci  ildə  Übeydin  Xorasana  8-ci  həmləsi  oldu.  Heratın  il 
yarımlıq mühasirəsindən sonra I Şah Təhmasib üçüncü dəfə özbək qoşunu üzərinə 
hərəkət etdi və özbək xanı şəhərdən qaçmağa məcbur oldu [65, 240-243] 
Übeyd  xanın  Xorasana  növbəti  hücumu  942  (1535/36)-ci  ildə  həyata 
keçirildi  və  Herat  yenidən  özbəklər  tərəfindən  zəbt  olundu  [65,  269-272].  Həsən 
bəy Rumlunun məlumatına görə, I Şah Təhmasib 4-cü dəfə Xorasana qoşun çəkmiş 
və  Übeyd  xan  yenidən  Buxaraya  qayıtmışdı  [65,  274-276].  946  (1539/40)-cı  ildə 
isə  bu  özbək  xanı  Xorasana  10-cu  və  sonuncu  səfərini  etdi,  lakin hələ  yolda  ikən 
xəstələnib öldü [65, 294-295]. 
Göstərmək  lazımdır  ki,  Übeyd  xanın  vəfatı  ilə  də  özbək-qızılbaş 
münasibətləri  yaxşılaşa  bilməmiş,  müxtəlif  illərdə  onların  arasında  qanlı 
vuruşmalar olmuşdur. Özbəklər 950 (1543/44), 952 (1545/46), 955; (1548/49), 957 
(1550/51),  967  (1559/60),  971  (0,163/64,  973  0,6506),  974  (1566/67)  və  977 
(1596/70)-ci illərdə (bax: 65, 305, 313, 337-338, 343-344, 413, 421, 430, 431, 449-
450)  Xorasan  əyalətinin  müxtəlif  şəhərlərinə  basqınlar  etmiş  və  hər  dəfə  geri 
çəkilməyə məcbur olmuşdular. 
I Şah Təhmasib hələ gənc ikən Səfəvi dövlətindəki daxili çəkişmələrdən 
istifadə  edən  Sultan  Süleyman  940  (1533/34)-cı  ildə  Azərbaycana  qoşun  çəkdi. 
Türklərin Azərbaycana bu yürüşü zamanı səfəvi hökmdarı özbəklərlə müharibəyə 
yollanmışdı.  Azərbaycanın  çox  hissəsinin  osmanlılar  tərəfindən  tutulmasına 
baxmayaraq,  I  Şah  Təhmasib  gəlib  onları  Azərbaycan  torpaqlarından  çıxarmışdı 
[65, 247-252]. 

---

81 
 
―Əhsənüt-təvarix‖ müəllifi göstərir ki, bu hadisədən bir il sonra Bağdadı 
ələ keçirən Sultan Süleyman 2-ci dəfə Azərbaycan üzərinə gəlmiş və  yenə orada 
qalıb yerini möhkəmlədə bilməmişdi [65, 256-260]. 
955 (1548)-ci ildə Sultan Süleyman səfəvi hökmdarına qarşı üsyan etmiş 
şahın  qardaşı  Əlqas  və  sabiq  Azərbaycan hakimi  Üləma  Təkəlu  ilə  birlikdə  3-cü 
dəfə  Azərbaycana  hücum  etdi  [65, 327].  Həsən  bəy  Rumlu  bildirir  ki,  Şah 
Təhmasibin  əmri  ilə  düşmənlərin  keçəcəyi  yollar  boyu  olan  bütün  taxıl  zəmiləri 
yandırılmış, quyu və kəhrizlər dağıdılmışdı [65, 328]. Bu dəfə də Təbrizə girə bilən 
türklər  orada  cəmi  4  gün  qala  bildilər  [65,  329].  Onlar  bu  4  gündə  şəhəri  talan 
etmiş [65, 329], qızılbaşlar hücuma keçdiyi üçün Təbrizdən çıxmışdılar. Həsən bəy 
Rumlu  yazır  ki,  Sultan  Süleyman  şəhəri  tərk  edərkən  yerli  camaat  ona  hücum 
etmişdi  [65,  330].  Müəllifin  bu  faktı  ilə  təcavüzkarlara  qarşı  azərbaycanlıların 
nifrəti əks etdirilir. 
961  (1553/54)-ci  ildə  Sultan  Süleyman  4-cü  dəfə  Azərbaycana  qoşun 
yürütdü.  O  zaman  Naxçıvanda  olan  I  Şah  Təhmasib  şəhəri  tərk  edəndən  sonra 
osmanlı  sultanı        gələrək  bu  şəhəri  yandırmış  və  Ərzruma  qayıtmışdı  [65,  377-
378].  Həsən  bəy  Rumlunun məlumatına  görə,  I  Şah Təhmasib  osmanlılar  üzərinə 
hücuma  keçən  kimi  ―xandgar‖  (yəni  Sultan  Süleyman)  tərəfindən  sülh  xahişi 
edildiyi  üçün  dinin  pənahı  olan  şah    (Şah  Təhmasib  -  Ş.  F.)  razılaşdı  və  hər  iki 
tərəfin  küdurəti  aradan götürüldü [65, 379]. 
Doğrudan da, sonralar qızılbaş-osmanlı münasibətləri bir müddət normal 
şəkildə  davam  etdi.  Belə  ki,  961  (1553/54)  və  964  (1556/57)-cü  illərdə  I  Şah 
Təhmasib  tərəfindən  Türkiyəyə  iki  dəfə  elçi  göndərilmiş  [65,  384;  401],  970 
(1562/63)-ci ildə Sultan Süleyman da səfəvi sarayına çoxlu hədiyyə yollamışdı [65, 
419]. Həsən bəy Rumlu yazır ki, türklərlə bağlanan sülh şərtlərindən biri ―tərəflərin 
birisinə pənah gətirən hər iki dövlət adamının geri qaytarılması‖ şərti idi [65, 417]. 
Məhz buna görə də 966 (158/59)-cı ildə atası Sultan Süleymana qarşı üsyan etmiş 
və  səfəvi  şahına  pənah  gətirmiş  şahzadə  Bayazid  969  (1561/62)-cu  ildə  türk 
elçilərinə təslim edilmiş və onlar tərəfindən öldürülmüşdü [65, 417; 58, 104]. 
İndi  də  tariximizlə  bağlı  olan  bir  sıra  siyasi  hadisələrin  o  cümlədən 
üsyanların ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində necə əks etdirilməsinə nəzər yetirək. 
Həsən  bəy  göstərir  ki,  937  (1530/31)-ci  ildə  qızılbaş  əmirləri  arasında 
düşmənçilik  yenidən  qızışmış,  tayfalararası  ixtilaf  yaranmışdı  [65,  235-237]. 
Azərbaycan əmirül-ümərası Üləma Təkəlu vəkalət vəzifəsini ələ keçirmək məqsədi 
ilə  I  Şah  Təhmasibə  qarşı  üsyan  etmiş,  məqsədi  baş  tutmadığından  Türkiyəyə 
qaçmış [65, 237],  Sultan Süleymanın Azərbaycana birinci yürüşündə qızılbaşlara 
qarşı vuruşmuşdu [65, 247]. 942 (1535)-ci il cəmadül-əvvəl ayının 9-da (noyabrın 
7-də) Şirvanşah II Xəlilullah ölmüş, yerinə 15 yaşlı qardaşı oğlu Şahrux keçmişdi 
[65, 273; 60, 449a; 58, 80; 10, 132; 52, 13]. Mənbələrdən məlumdur ki, Şeyxşah 
(II  Xəlilullah)  sonsuz  olmuşdur  [65,  273;  58,  80].  Həsən  bəy  Rumlu  da  bununla 
əlaqədar olan bir üsyanı ətraflı təsvir edir. Onun məlumatından aydın olur ki, 944 

---

82 
 
(1437/38)-cü ildə Şirvanda ―Mən Şeyxşahın oğlu Sultan Məhəmmədəm‖ deyən bir 
qələndərin  üsyanı  baş  verdi.  O,  Salyanı  ələ  keçirib,    Şamaxıya    gəldiyi    vaxt  
Şahrux  müqavimət göstərə bilməmiş, qaçıb Buğurd qalasına sığınmışdı. Az sonra 
Salyan  yaxınlığında  şirvanşahla  olan  döyüşdə  qələndər  öldürülmuş  və  şirvanşah 
Şamaxıya  qayıtmışdı  [65,  382;  10,  132-133].  Həsən  bəy  Rumlu  yazır  ki,  bu 
hadisədən bir qədər sonra Şah Təhmasib Şirvana qoşun yolladı [65, 286]. Müəllif 
bu hərəkəti ―Şirvan əyanlarının Şahruxdan narazı olub‖ Şah Təhmasibdən kömək 
istəmələri  ilə  izah  edir  ki,  fikrimizcə,  bu  düzgün  deyildir.  Əslində,  səfəvi  şahı 
Şirvanın müstəqilliyini ləğv etmək və oranı öz dövlətinə qatmaq fikrində idi. 
I Şah Təhmasibin Şirvana yolladığı qoşunlar bir-birinin ardınca Sürxab və 
Qəbələ qalalarını aldılar [65, 286], döyüşçülərin bir hissəsi Gülüstan, digər hissəsi 
Buğurd  qalasına  tərəf  hücuma  keçdi  [65  287].  ―Əhsənüt-təvarix‖in  məlumatına 
görə Buğurd dərəsində səfəvi və Şirvan qoşunları arasında qızğın döyüş baş verdi. 
Ələ keçməyən bu qala 4 ay mühasirədə qaldı [65, 288, 81, 2b4a]. O zaman Şəki 
hakimi Dərviş Məhəmməd xan da ―dağ qoşunlarını toplayaraq Şahruxun köməyinə 
gəlmiş‖,  ancaq  tezliklə  məğlub  edilmişdi.  Həsən  bəy  Rumlu  göstərir  ki,  Şirvan 
əməliyyatının  ləngidiyini  görən  Şah  Təhmasibin  özü  Buğurd  qalasına  gəlmiş, 
şirvanşah təslim olduqdan sonra bu qalanı dağıtmağı əmr etmişdi [65, 289]. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Şahrux  940  (1539/40)-cı  ildə  qətl  edilmiş  və 
Həsən bəy  Rumlunun yazdığına görə ―onun öldürülməsi ilə əlaqdar olaraq Şirvan 
sultanlarının  hakimiyyəti  sona  çatmışdı‖  [65;  295].  Şirvanın  idarəsi  isə  I  Şah 
Təhmasibin qardaşı Əlqas Mirzəyə verildi [65, 290; 10, 135]. 
―Əhsənüt-təvarix‖də  oxuyuruq ki,  947  (1540/41)-ci  ildə  I Şah  Təhmasib 
birinci  dəfə  Gürcüstana  qoşun  çəkdi.  Orada  islam  dinini  möhkəmlətmək  şüarı  ilə 
hərəkət edən qızılbaşlar Tiflisi aldı [65, 296]. Yürüş cahad adı ilə davam etməkdə 
idi. Hakim Ləvasanın qaçmasından sonra Şah Təhmasib Təbrizə qayıtdı [65, 297-
298]. 
Qeyd  olunmalıdır  ki,  qızılbaş  əmirləri  soyğunçuluq  edir,  şəhərləri 
talayırdılar. 947 (1540/41)-ci ildə Salyan və Mahmudabad şəhərlərini tiyul şəklində 
səfəvi  şahından alan  Qazi xan Təkəlu  elə həmin  il  Bakı  qalasını  da  ələ  keçirərək 
əhalinin çox hissəsini qırmışdı [65, 300]. 
Həsən  bəy  Rumlu  feodal  sinfinə  mənsub  şəxslərin  də  üsyan  və 
qiyamlarından bəhs edir. Onlardan biri Şirvan hakimi Əlqas Mirzənin qardaşı Şah 
Təhmasibə qarşı olan çıxışı idi. Bu hadisənin gedişini bir neçə mərhələyə bölmək 
olar ki, onlardan birincisi 953 (1546/47)-cü ildə Əlqasın üsyan etmək cəhdi hesab 
edilə bilər. O vaxt Əlqas heç bir şey edə bilməyəcəyini başa düşüb, anası Xanbikə 
xanım və oğlu Sultan Əhmədi üzrxahlıqdan ötrü şah qardaşının yanına yollamış və 
onun günahı bağışlanmışdı [65, 314-315; 81, 267; 77, 198]. Lakin az sonra I Şah 
Təhmasibin  Gürcüstana  yeni  bir  yürüşü  də  baş  verdi  [65,  316].  Məlum  olduğu 
kimi, gürcü hakimlərinin ara-sıra baş verən narazılıqlarının qabağını almaqdan ötrü 
səfəvi  hökmdarının  əmri  ilə  oraya  döyüşçü  dəstələri  göndərilir  və  onlar  vəziyyəti 

---

83 
 
silah gücü ilə sakitləşdirdikdən sonra geri qayıdırdılar. Şah Təhmasibin Gürcüstana 
bu  dəfəki  yürüşünün  səbəbi  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində  göstərilmirsə  də, 
hadisələrin  gedişindən  aydın  olur  ki,  bu  səfərdən  onun  məqsədi  heç  də  gürcüləri 
cəzalandırmaq  olmamışdır.  Fikrimizcə,  Şah  Təhmasib  bu  yürüşə  qardaşı  Əlqas 
Mirzəni həbs etmək xatirinə çıxmışdı. Həsən bəy Rumlu yazır: ―Dinin pənahı olan 
şah köç-köç Gəncəyə gəldi. Oradan çıxdıqdan sonra Yevlaxda dayandı. Yevlaxdan 
da İbrahim xan Zülqədər, Hüseynxan Sultan Rumlu, Göyçə Sultan Qacar, Şahverdi 
Sultan  Ziyadoğlu  və  Xacəbasanı  500  döyüşkən  süvari  ilə  haqtanımaz  Əlqasın 
olduğu  Şamaxıya  hücuma  göndərdi‖  [65,  317].  Yuxarıda  göstərmişdi  ki,  Əlqasın 
xoşagəlməz hərəkətini Şah Təhmasib bağışlamışdı, lakin görünür, qardaşının üsyan 
etmək cəhdi onu təşvişə salmış və məhz buna görə də o, Gürcüstana yürüş bəhanəsi 
ilə Təbrizdən çıxaraq Əlqasa hücum etmişdi. Demək lazımdır ki, Şah Təhmasibin 
təşvişi  əsassız  deyildi.  941  (1534/35)-ci  ildə  Herata  hakim  təyin  etdiyi  ortancıl 
qardaşı Sam Mirzə də ona qarşı düşmənçilik mövqeyində durmuş, ancaq tezliklə 
bağışlanmasını xahiş etmiş və həbs edilib qalaya salınmışdı [65, 260-262]. 
I Şah Təhmasibin Şamaxıya qoşun göndərməsi ilə Əlqas üsyanının ikinci 
mərhələsi  başlanmış  oldu.  O  vaxt  Əlqas  Dağıstana  hərbi  səfərə  çıxmışdı. 
Hadisədən  xəbərdar  olub  geri  qayıdan  səfəvi  şahzadəsi  Samur  çayı  sahilində  və 
Qəbələdə şah qoşunları ilə döyüşüb məğlub olmuşdu [65, 320]. Əlqasın İstambula 
qaçması ilə onun üsyanının ikinci mərhələsi bitdi. 
Əsərdə  biz  bir  daha  Əlqasla  955  (1548)-ci  ildə  Sultan  Süleymanın 
Azərbaycana  3-cü  hücumu  zamanı  qarşılaşırıq.  Əvvəlcə  türklərlə  əlbir  olan, 
sonradan isə osmanlı sultanından üz çevirən Əlqas çox keçmədən Şah Təhmasibə 
təslim  olub  qalaya  salınmışdı  [65,  340;  81,  270a;  76,  516]  ki,  bununla  da  Əlqas 
üsyanının son mərhələsi tamamlanmış oldu. 
Göstərmək  lazımdır  ki,  qızılbaş  yürüşü  zamanı  mühasirədə  saxlanılan 
Gülüstan və Dərbənd qalaları, nəhayət, 954 (1547/48)-cü ildə fəth olunmuş və adı 
çəkilən birinci qala Şah Təhmasibin əmri ilə dağıdılmışdı [65, 321-322]. Həsən bəy 
Rumlu  yazır  ki,  Sulut  (?)  qalasının  hakimi  Məsih  Şirvaninin  təslim  olmasından 
sonra  ―Şirvan  vilayəti  ikinci  dəfə  dinin  pənahı  olan  şahın  əlinə  keçdi.  O,  bütun 
Şirvan məmləkətini oğlu İsmayıl Mirzəyə verdi‖ [65, 323]. Lakin məlum olduğu 
kimi,  elə  həmin  il  Şirvanın  qızılbaşların  əlindən  çıxarılmasından  ötrü  cəhd 
edilmişdi.  Görünür  ki,  şirvanşahların  varisləri  öz  nəsli  hakimiyyətlərindən  əl 
çəkmək  istəmirdilər.  Həsən  bəy  Rumluya  görə,  954  (1547/48)-cü  ildə 
şirvanşahların  nəvələrindən  biri  olan  Bürhan  Dağıstandan  Şirvana  hücum  edərək 
qızılbaş  əsgərləri  ilə  döyüşmüş  və  məğlub  olmuşdu.  Elə  o  vaxtlarda  da  Sultan 
Süleymanın  Azərbaycana  3-cü  yürüşü  başlanmış  və  bunu  eşidən  İsmayıl  Mirzə 
Şirvanı  tərk  edib,  atasının  köməyinə  getmişdi.  Bundan  istifadə  edən  Bürhan 
Şamaxını  ələ  keçirmişdi  [65,  326-327].  Bizim  müəllif  yazır  ki,  Şirvan  iki  il 
Bürhanın  əlində  qaldı.  Ancaq  956  (1549/50)-cı  ildə  Bürhan  qəflətən  vəfat  etdi, 
məhz  bu  zaman  I  Şah  Təhmasib  öz  qohumu  Abdulla  xan  Ustaclunu  Şirvanı 

---

84 
 
tutmağa  yolladı  və  qızılbaşlar  təzədən  ora  sahibləndilər  [65,  341].  Göstərmək 
lazımdır  ki,  şirvanlılar  onlara  rəğbət  bəsləmir,  özlərinə  şirvanşahların  nəslindən 
hakim  istəyirdilər.  Təsadüfi  deyil  ki,  954  (1547-48)-cü  ildə  Şirvana  hücum  edən 
Bürhan  üstünə  göndərilən  qızılbaşlarla  döyüşən  vaxt  onun  tərəfində  çoxlu  yerli 
əhali  vardı.  Bürhanın  məğlubiyyətini  təsvir  edən  Həsən  bəy  Rumlu  həmin 
məğlubiyyəti  ―Bürhan  məğlub  oldu‖  kimi  yox,  ―Şirvan  məğlub  oldu‖  deyə  ifadə 
etmişdir [65, 326]. Bu məsələ ilə əlaqədar bir faktı da göstərmək lazımdır ki, 956 
(1549/50)-cı ildə Bürhanı dəfn edən şirvanlılar ölkələrini ələ keçirən Abdulla xana 
onun qəbrinin yerini göstərməmişdilərsə də, qızılbaşlar qəbri tapıb, meyiti oradan 
çıxarmış,  ölü  başı  bədənindən  ayırmışdılar.  Həsən  bəy  Rumlu  bildirir  ki,  bu 
hadisəyə  görə  şirvanlılar  yenidən  üsyan  etdilərsə  də,  Abdulla  xan  üsyanı  qanla 
yatırtdı  [65,  341].  Bu  misallarda  öz  hakimiyyətlərini  bərpa  etmək  uğrunda 
şirvanlıların inadla apardıqları mübarizə nümayiş etdirilmişdir. 
I  Şah  Təhmasib  Şəki  dövlətini  də  ələ  keçirməyi  qət  etmişdi.  O, 
osmanlıların  Azərbaycana  3-cü  yürüşündən  sonra  qorçibaşı  Sevindik  bəy  Əfşarı 
Şəki  üzərinə  göndərmiş  [65,  334],  əmr  yerinə  yetirilmişdi  [65,  334].  Lakin 
qorçilərin hücumu zamanı qaçıb Kiş qalasına sığınan Dərviş Məhəmməd xan onlar 
geri qayıdandan sonra yenidən Şəkiyə gəlmişdi. 
Şəki  958  (1551)-ci  ilə  qədər  Dərviş  Məhəmməd  xan  tərəfindən  idarə 
edildi.  Nəhayət,  ―Şəki  hakimi  Dərviş  Məhəmməd  xandan  dəfələrlə  müxalifət  üz 
verdiyinə  görə‖  I  Şah  Təhmasib  çoxlu  qoşunla  Şəkiyə  hücum  etdi.  Həsən  bəy 
Rumlu  göstərir  ki,  Şəki  xanının  olduğu  Gələsən-Görəsən  qalası  Şirvan  hakimi 
Abdulla  xan  və  ona  qoşulmuş  gürcü  Ləvənd  xan  tərəfindən  mühasirə  edildi  [65, 
350]. Yalnız 20 gündən sonra qala alınıb dağıdılmışdı [65, 350]. Bir qədər sonra 
Gələsən-Görəsəni  tərk  edib  qaçmaq  istəyən  Dərviş  Məhəmməd  xan  öldürüldü  və 
beləliklə  də,  Şəki  Səfəvi  dövlətinin  bir  əyalətinə  çevrildi  [65,  351;  81,  271a;  61, 
322a; 77, 204; 58, 83]. 
 
Həsən  bəy  Rumlu  şirvanlıların  müstəqil  olmaq  arzularını  əsərində  əks 
etdirmişdir. Sultan Süleymanın 961  (1554)-ci ildə Azərbaycana etdiyi 4-cü hücum 
zamanı Türkiyədən onunla birlikdə şirvanşahlar nəslindən olan Qasım bəy Şirvani 
adlı bir şəxs də gəlmiş və Şirvana yürüş etmişdi. Bu xəbəri eşidən şirvanlılar dərhal 
Abdulla      xandan  dönüb  ona  qoşulmuşdular  [65,  382;  81,  273a;  58,  82].  Qasım 
bəyin  və  üsyan  edən  şirvanlıların  üzərinə  yollanan  Abdulla  xan  Təngədə  onlara 
çatmışdı.  Bu  haqda  ―Əhsənüt-təvarix‖də  oxuyuruq:  ―qızılbaşlar  hücum  edən     
vaxt  şirvanlılar  da  qılınclarını  sıyırıb  döyüşə  başladılar.  Tezliklə  Abdulla  xan 
Şamaxıya  qayıtmağa  məcbur  oldu  və  Qasım  bəy  Buğurda  gedib,  40  gün  orada 
gözlədi.  Sonralar  Abdulla  xanın  olduğu  Gülüstan  qalasına  Qasım  bəyin  hücumu 
zamanı  1500  qızılbaş  döyüşçüsü  şirvanlılar  tərəfindən  öldürülmüşdü.  Buna 
baxmayaraq səfəvi döyüşçüləri Qasım bəyi məğlub etdilər‖ [65, 383]. 
Güman ki, bu hadisədən sonra 961 (1553/54)-ci ildə 985 (1577/78)-ci ilə 
qədər  Şirvanda  qızılbaşlara  qarşı  elə  mühüm  ixtilaf  olmamış  və  buna  görə  də 

---

85 
 
―Əhsənüt-təvarix‖  müəllifi  bu  barədə  məlumat  verməmişdir.  Lakin  Həsən  bəy 
Rumlu Şirvanda 985 (1577-78)-ci ildə baş verən üsyan haqqında bildirir ki, həmin 
il  Şirvanlılar  qızılbaşlar  əleyhinə  hərəkət  edərək  Bürhanın  bacısı  oğlu  Kavus 
Mirzəni hakimiyyətə  qaldırdılar.  Şabrana hücum  edən  Kavusla  Şirvan  valisi  Ərəs 
Sultan Rumlu arasında başlanan döyüşdə üsyançılar məğlub edildilər [65, 491]. 
Tariximizlə əlaqədar hadisələrdən biri də Təbrizdə iki il üsyan edən xalq 
kütlələrinin 981 (1573/74)-ci ildə qətl edilməsidir [65, 455]. Həsən bəy Rumlu bu 
üsyanın səbəbini Təbriz hakimi Allahqulu bəy Ustaclunun bir   mülaziminin yerli 
camaat  tərəfindən  döyülməsində  görmüşdür  [65,  455].  Müəllifin  məlumatından 
anlaşılır ki, mülazimin döyülməsi xalqın qızılbaş əsgərlərinə qarşı nifrətinin ifadəsi 
olmuşdur. 
Bu üsyan haqqında İ.P. Petruşevski müfəssəl danışdığından [bax: 36, 214-
224] kiçik bir qeydlə kifayətlənəcəyik. Həsən bəy Rumlunun təsvirindən belə çıxır 
ki, iki il davam edən bu üsyanın vaxtında yatırılmamasının səbəbi şah Təhmasibin 
üsyan  yatırılan  zaman  rəiyyət  qırğını  baş  verəcəyini  düşünməsində  olmuşdur. 
Lakin  əslində  belə  deyildir.  Məhz  üsyançıların  sayca  çox  olması  və  üsyanın 
mütəşəkkil  davam  etməsi  qızılbaşların  onlar  üzərinə  hücuma  keçməsini 
ləngitmişdi.  Əsərdə  verilmiş  bir  beytdən  o  zaman  minlərlə  üsyançının  ayağa 
qalxdığı məlum olur: 
―Minlərlə fədayi vuruşa gəldi, 
Qorxunc fillər kimi xuruşa gəldi‖
46
 
Göstərmək lazımdır  ki, 984  (1576)-cü ildə  vəfat  edən  I  Şah Təhmasibin 
yerinə tərəfdarı olan əmirlərin köməyi ilə uzun müddət həbsdə saxlanılan şahzadə 
İsmayıl Mirzə II Şah İsmayıl adı ilə taxta əyləşmişdi [65, 480]. Onun il yarımlıq 
hakimiyyəti  zamanı  nəzəri  cəlb  edən  hadisələrdən  biri  yuxarıda  danışdığımız 
Kavus Mirzənin üsyanı olmuşdur ki, Həsən bəy Rumlu bu xalq hərəkatı haqqında 
məlumat vermişdir. 
985  (1577)-ci  il  ramazan  ayının  13-də  (noyabrın  25-də)  sui-qəsd 
nəticəsində  öldürülən  II  Şah  İsmayılın  [65,  495]  yerinə  onun  kor  qardaşı 
Məhəmməd  Xudabəndə  taxta  çıxmışdı  [65,  500]  ki,  bu  səfəvi  hökmdarının 
hakimiyyəti  dövründə  baş  verən  hadisələr  ―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsində 
işıqlandırılmamışdır.