Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan
istifadə edən orta əsr tarixçiləri Tariximizin iki əsr hadisələrini əhatə edən ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin yazılışı zamanı Həsən bəy Rumlu onlarca tarixi mənbədən faydalanmışdır. Tədqiqatçılardan Ç.N. Seddon, F. Sümer və Ə. Nəvayi vaxtilə Həsən bəy Rumlunun müraciət etdiyi bəzi tarixi mənbələrin adını qeyd etmişlər [120, 309 – 311; 56, XIII; 66, 24]. Ç.N. Seddon fikrinin sübutu üçün salnamədən götürdüyü bir parçanı ―Həbibüs-siyər‖ və ―Həşt behişt‖ əsərlərindəki müvafiq cümlələrlə müqayisə etmişdir [120, 309 - 310]. Əsərini yazarkən Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi məxəzlər özünün qeyd etdiyinə görə bunlardır: ―Tarix-i torki-yi rumi‖ yaxud ―Tarix-i torki‖, ―Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn‖, ―Rövzətüs-səfa‖, ―Tarix-i Dövlətşahi‖, ―Tarix-i Həsən padşah‖, ―Həbibüs-siyər‖, ―Tarix-i aləmara‖. Salnamədə yeri gəldikcə adı çəkilən bu mənbələrdən Həsən bəy Rumlunun necə faydalandığına diqqət yetirək: 1. ―Tarix-i torkiyi rumi‖ yaxud ―Tarix-i torki‖. Həsən bəy Rumlu tərəfindən belə adlandırılan mənbəyə ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində yalnız türk sultanları ilə əlaqədar hadisələrin izahı zamanı müraciət edilir. Müəllif cəlayirilər dövlətinin 4-cü hökmdarı olan Sultan Əhmədin (hakimiyyət illəri: 1382 – 1410) öldürülməsi ilə əlaqədar onun tərcümeyi-halını şərh edir və Teymurun (hakimiyyət illəri: 1370- 1405) təqibindən qaçıb sultan Bəyazidə (hakimiyyət illəri: 1389 – 1402) sığınan cəlayiri şahının bəzi xüsusiyyətlərinin təsvirində bu əsərə əsaslanmışdır [66, 74]. II sultan Məhəmmədin (hakimiyyət illəri: 1444 – 1481) fəthlərindən danışarkən də ―Tarix-i torki-yi rumi‖ ―Əhsənüt-təvarix‖in əsas mənbəyi olmuşdur [66, 320]. Türk sultanları ilə bilavasitə əlaqəsi olan məsələlərin birində Həsən bəy Rumlu yenidən, əsaslandığı mənbənin ―Tarix-i torki‖ olduğunu bildirir [66, 542]. 877 (1472/73)-ci il ağqoyunlu-osmanlı müharibəsi zamanı Uzun Həsənin II Sultan Məhəmməd tərəfindən məğlub edilməsi səbəblərindən biri məhz ―Tarix-i torki‖-yə əsasən izah edilmişdir [66, 542]. Ehtimal ki, yuxarıda adları çəkilən ―Tarix-i torki-yi rumi‖ və ―Tarix-i torki‖ eyni əsərlər olmuş və ―Əhsənüt-təvarix‖də iki ad altında getmişdir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Ç.N. Seddon və Ə. Nəvayi türklərlə əlaqədar hadisələrin təsviri zamanı Həsən bəy Rumlunun müraciət etdiyi mənbənin ―Həşt behişt‖ olduğunu göstərmişlər [120. 310; 65, 31]. Fikrimizcə, ―Tarix-i torki‖ və ―Tarix-i torki-yi rumi‖ Həkiməddin İdris ibn Hüsaməddin Məhəmməd Əli Bidlisinin ―Həşt behişt‖ əsəridir. SSRİ, Türkiyə, İran və başqa ölkələrdə həmin əsərin onlarca əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Osmanlı sultanlarının həyat və fəaliyyətindən bəhs edən ―Həşt behişt‖ kitabı 908 (1502/03) – ci ildə tamamlanmışdır [43, 1257 - 1260]. 20 Göstərməliyik ki, Həsən bəy Rumlu ―Həşt behişt‖-dən istifadə edərkən, oradan əxz etdiyi hadisələrin təsvirini yığcam verməyə çalışmışdır. Sübut üçün aşağıdakı iki parçanın müqayisəsi kifayətdir: ―Əhsənüt-təvarix‖ : ―Nədimi ona dedi: Biz ki, rum padşahının ölüsündən (qorxub) belə qaçırıq, əgər onun özü gəlsəydi, vəziyyətimiz necə olacaqdı?‖ ―Həşt behişt‖ : ―Belə nəql edilir ki, zarafat etmək və lətifə danışmaqda cəsarətli olan onun bir nədimi Bursadan sürətlə geri qayıdan vaxt yolüstü Məhəmməd bəyə demişdir: ―Ey şücaətli şəhriyar, sən ki al-e osmanın bir ölüsündən belə qaçırsan, əgər həmin xanədanın diri bir üzvü gəlsəydi neylərdin?‖ 7 2. ―Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn‖. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Xorasan dövlətlərinin siyasi tarixinin əks etdirilməsində bu əsərin Həsən bəy Rumluya müəyyən köməyi olmuşdur. Şirvanşah I İbrahimin Təbrizə girməyi (808/1406-may ayı), onun şəhəri tərk etməyi (həmin ilin iyun ayı), Qara Yusifin Təbrizi ələ keçirməyi (yenə də həmin ilin iyunu), onun teymuri Əbubəkrlə döyüşü (809/1406/07), Sultan Əhməd Cəlayirinin öldürlməsi (813/1410), qaraqoyunlu Cahanşahın siyasi fəaliyyəti, onun öz oğlanları Pirbudaq və Həsənəli ilə düşmənçiliyi, Sultan Əbu Səid (hakimiyyət illəri: 1451 – 1468) və Uzun Həsən arasındakı döyüş (872/1468) hadisələri hər iki əsərdə təxminən eyni cür təsvir edilmişdir; lakin ―Əhsənüt-təvarix‖də faktlar daha boldur. Deməli, Həsən bəy Rumlu bu hadisələrin təsviri vaxtı başqa mənbələrdən də faydalanmış və yalnız Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin qeydləri ilə kifayətlənməmişdir. Fikrimizin sübutu üçün göstərməliyik ki, ―Mətləüs-sədeyn...‖ əsərində Qara Yusif və Sultan Əhməd Cəlayiri arasında 813, (1410)-cü ildə baş verən müharibə çox qısa təsvir edilmişdir. Cahanşahı Qara Yusifin böyük oğlu kimi göstərən Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin məlumatı [80, 269a] Həsən bəy Rumlu və başqa müəlliflər tərəfindən təkzib olunmuşdur [64, 245b; 98, 119a; 30, 32]. Əksər mənbədə Qara Yusifin böyük oğlunun Pirbudaq olduğu göstərilməsi Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin bu səhvini aşkara çıxarır. 873 (1468/69)cü ildə Uzun Həsənin əsir aldığı Sultan Əbu Səidin məhz Şirvan qazisinin təhriki ilə öldürülməsi barədə olan məlum fakt ―Mətləüs- sədeyn...‖də yoxdur [80, 322a], lakin Həsən bəy Rumlu bu məsələnin qabarıq şəkildə nəzərə çatdırır [64, 163a]. Bunlara baxmayaraq, ―Mətləüs-sədeyn...‖in bizim müəllifə böyük təsiri olduğundan o, bəzən həmin əsərdən götürdüyü məlumatları ya eyni ilə, yaxud da cüzi dəyişikliklə öz salnaməsində vermişdir. Məsələn: ―Əhsənüt-təvarix‖ : [64, 164a] ―O vaxt Şirvan padşahı Fərruz Yasar, rəcəbin 4-də düşmənçiliyə başlayıb, gəmiləri öz tərəfinə çəkdi və cığatay qoşunun böyük bir dəstəsini qarət etdi‖ ―Mətləüs-sədeyn...‖ : ―Bu vaxt, rəcəbin 4-də şirvanşah düşmən oldu və gəmiləri o biri tərəfə çəkib, həmin qalib qoşunun çoxlu adamını qarət etdi‖. 7 Misal Ç.N. Seddonun məqaləsindən götürülmüşdür [Bax: 120]. 21 Faruq Sümer ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖yə yazdığı müqəddimədə ―Əhsənüt- təvarix‖in IX cildinin ən mühüm mənbəyinin ―Mətləüs-sədeyn...‖ olduğunu göstərmişdir [56, VIII]. 3. ―Rövzətüs-səfa‖. Bu kitab Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi mənbələrdən biridir. Bizim müəllif əsasən, Xorasan şahları və onların varisləri haqqında ümumi məlumat verərkən həmin kitaba müraciət edir [64, 226a]. Lakin göstərmək lazımdır ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri haqqında ötəri məlumat verilən ―Rövzətüs-səfa‖dan fərqli olaraq, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin bütün bir cildi bu dövlətlərin tarixinə və onların qonşu ölkələrlə münasibətlərinə həsr edilmişdir. XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixini yazarkən, Həsən bəy Rumlunun ən çox istifadə etdiyi mənbələr, əsasən, ―Mətləüs-sədeyn...‖ və ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ olmuşdur. Bu əsərlərə nisbətən ―Rövzətüs-səfa‖ dövr tarixi baxımından ikinci dərəcəli mənbə olduğundan (bu kitabda teymuri Xorasan dövlətini tarixi müfəssəl şərh edilmişdir) ―Əhsənüt-təvarix‖lə onun təsvirləri arasında yaxınlıq azdır. Buna görə də, Mirxond və Həsən bəy Rumlunun əsərlərinin müqayisəsi barəsində az danışmağı lazım bildik. 4. ―Tarix-i Dövlətşahi‖. Həsən bəy Rumlunun belə adlandırdığı əsər Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabıdır. ―Əhsənüt-təvarix‖də çoxlu şer parçaları verilmiş, habelə onlarca şairin tərcümeyi-halı işıqlandırılmışdır. Bu işdə Dövlətşah Səmərqəndinin məlum əsərinin Həsən bəy Rumluya köməyi dəymişdir. Azərbaycanlı şair Şah Qasim Ənvar [64, 224b, 225b; 73, 346 - 352] və Cahanşah Həqiqinin tərcümeyi-halından bəzi məlumatlar [64, 168a, 169a, 175a; 73, 457 - 461], onların şerlərindən parçalar məhz ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabından götürülüb ―Əhsənüt-təvarix‖ə daxil edilmişdir. 5. ―Tarix-i Həsən padşah‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında tarixi bir mənbə kimi böyük əhəmiyyəti olan əsərlərdən biri də Əbubəkr Tehraninin Həsən bəy Rumlu tərəfindən ―Tarix-i Həsən padşah‖ adlandırılan [64, 213b] ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ əsəridir. 1962 – 1964-cü illərdə Türkiyədə nəşr edilən iki hissədən ibarət bu kitabın tərtibçilərindən biri olan F.Sümer yazır: ―Həsən bəy Rumlu ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖-dəki məlumatı bəzən eyni ilə, bəzən qısaltmaq, cümlə və ibarələri dəyişdirmək, ədəbi mahiyyətdə olan mənsur və mənzum yerləri tam atmaqla əsərinə artırmışdır‖ [56, XXII]. Doğrudan da, bu fikrin sübutu üçün aşağıdakı müqayisə kifayətdir: ―Əhsənüt-təvarix‖ : [64, 188b] ―Cəllad onun qanını tökməyə hazırlaşdı. (O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. ―Kitabi Diyarbəkriyyə‖ : [56, 279 - 280] ―Cəllad onun qanını tökməyə hazırlaşdı. (O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. Göründüyü kimi, bu misalların hər ikisi eynidir, lakin hər iki müəllifin cümlələrindəki maraqlı cəhət ―arıq‖ sözünün yazılışıdır. Bu söz Əbubəkr Tehrani 22 tərəfindən (―əruq‖), Həsən bəy Rumlu tərəfindən isə (―arıq‖) şəklində yazılmışdır ki, bu da azərbaycanlı müəllifin başqa əsərlərindən götürdüyü sözləri təshih etməsinə bir misaldır. Cahanşahın 862 (1457/58)-ci ildə Xorasana hərbi yürüşü [64, 192a, 193a; 56, 347 - 353], onun oğlu Həsənəlinin yenə həmin ildə həbsxanadan çıxaraq Təbriz taxtını ələ keçirməyi [64, 188a – 189a; 56, 358 - 359], Cahanşahın qətlindən sonra hakimiyyətə çıxmaq uğrunda şahzadə və əmirlərin mübarizəsi [64, 169a – 165b; 56, 434 - 439] və əsasən, Uzun Həsənlə əlaqədar məlumatların izahında ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖nin Həsən bəy Rumluya müstəsna köməyi dəymişdir. 6. ―Həbibüs-siyər‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in X cildindəki hadisələrin bir hissəsinin (xüsusilə I Şah İsmayılın siyasi fəaliyyətinin) təsvirində ―Həbibüs-siyər‖ kitabının da dövrün tarixi mənbəyi kimi əhəmiyyəti olmuşdur. Hakimiyyət uğrunda son Ağqoyunlu şahlarının mübarizəsi [65, 13- 14, 16 – 17, 19 – 22; 84, 440 - 446], Səfəvi dövlətini təşkilində I Şah İsmayılın rolu, onun Şirvan, Şəki və qonşu dövlətlərlə münasibətləri və s. başqa məsələlər ―Həbibüs-siyər‖ə əsasən qələmə alınmışdır. Lakin bizi müəllif Xandəmirə nisbətən əhəmiyyəti o qədər çox olmayan hadisələrin təsvirini yığcam göstərməyə çalışmışdır. Bu fikrin sübutu üçün aşağıdakı misal münasibdir: ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 109] ―O həzrətin şərafətli babasını torpaqdan çıxarıb, tabuta qoydular və əcdadının məqbərəsində dəfn etdilər. Çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmişdi‖. ―Həbibüs-siyər‖: [84, 502 - 503] ―O həzrətin pak bədənini 22 il keçdikdən sonra qəbirdən çıxardılar və tabuta qoyaraq, əcdadının işıqlı məqbərəsinə apardılar. İndi, çoxlu vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmiş və rəngi solmamışdı‖. Bu və ya digər hadisəni ―Həbibüs-siyər‖dən götürən Həsən bəy Rumlu həmin əsərə tənqidi münasibət də bəsləmişdir ki, bu haqda bir qədər əvvəl danışıldı 8 . 7. ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖. Şah İsmayılın həyatını qələmə alarkən, Həsən bəy Rumlu anonim müəllifin ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖ əsərindən də əsas məxəz kimi istifadə etmişdir [62] 9 . Bizim müəllif 906 (1501)-cı ildə Bakı qalasının qızılbaşlar tərəfindən alınmasını bu əsərdən əxz etmiş, hadisəni bir qədər ixtisarla öz salnaməsinə daxil etmişdir. Bundan başqa, qızılbaşların Şirvana 1506 və 1509-cu illərdəki yürüşləri də bu kitabdan götürülmüşdür. Dövrün digər mənbələrində təsadüf olunmayan maraqlı bir fakt da nəzəri cəlb edir ki, bu, XV əsrin sonu—XVI əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu dövlətinin dağılmağa başlaması nəticəsində Azərbaycan və İranda 12 feodal hakimin özlərini 8 Bax: Əsərin I fəsli, səh. 17 - 18 9 Bu mənbənin fotosurətini istifadəmizə verdiyi üçün tarix elmləri doktoru O. Ə. Əfəndiyevə minnətdarıq. 23 müstəqil elan etməsi və hakimiyyəti əllərinə alması faktıdır. Bu, yalnız ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖ və ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərlərində verilmiş, həmin hakimlərin adları, həmçinin onların tabeliyində olan yerlər bir-bir göstərilmişdir [62, 77b— 78b; 65, 62]. Həsən bəy Rumlu bu əsərdən istifadə edərkən anonim müəllifin məlumatlarını mümkün qədər ixtisarla köçürməyə çalışmışdır. Məsələn, Qızılbaşlarla osmanlılar arasında 1514-cü ildə baş verən Çaldıran döyüşü anonim müəllifdə 16 səhifədə [62, 245b—253a] Həsən bəy Rumluda isə 6 səhifədə yazılmışdır [65, 143—149]. Anonim müəllifdən Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyini əyani olaraq aşağıdakı misaldan görmək olar: ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖: [62, 65a] ―Süleyman şöhrətli xaqan Hüseyn bəy Lələ, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əbdi bəy Şamlu, Xadim bəy Xüləfa və Qara Piri bəy Qacar kimi məğlubedilməz dövlətin sütunlarını çağırıb onlara dedi ki, Azərbaycan paytaxtını istəyirsiniz, ya Gülüstan qalasını? Onlar dedilər ki, Azərbaycanı. O həzrət buyurdu ki, dünən gecə dinin imamlarından və yəqinlik yolunun göstəricilərindən biri mənə dedi ki, əgər Azərbaycanı istəyirsənsə, Gülüstan qalasının mühasirəsindən əl çək. Bu üsulla Azərbaycan paytaxtına gedilməlidir‖. ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 47] ―İskəndər şöhrətli xaqan Hüseyn bəy Lələ, Abdal bəy Dədə, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əbdi bəy Şamlu və Xadim bəy kimi məğlubedilməz dövlətin sütunlarını çağırıb onlara dedi ki, Azərbaycanı istəyirsiniz, ya Gülüstan qalasını? Onlar dedilər: Azərbaycanı. O həzrət buyurdu ki, dünən gecə yanıma dinin imamlarından və yəqinlik yolunun göstəricilərindən (biri) gəlib (dedi ki,) əgər Azərbaycanı istəyirsənsə, Gülüstan qalasının ətəyindən qalx. Bundan sonra o həzrət Azərbaycana yollandı‖. 8. ―Tarix-i aləmara‖. Uzun Həsən tərəfindən böyük oğlu Sultan Xəlilin vəliəhd təyin edilməsi məsələsinin izahında Həsən bəy Rumlu bu əsərə istinad etmiş [64, 140b], bir daha ―Tarix-i aləmara‖ haqqında danışmamışdır. Lakin 927 (1520/21)-ci il hadisələrinin ―Ölümlər‖ bölməsində həmin əsərin müəllifinin Xacə Mövlana-yi İsfahani olmağı barədə Həsən bəy Rumlunun məlumatı vardır [65, 174] Göstərmək lazımdır ki, ―Tarix-i aləmara‖—―Tarix-i aləmara-yi Əmini‖ əsəri, Xacə Mövlana-yi İsfahani isə Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunəcidir [43, 848]. Məlum olduğu kimi, bu əsərin farsca nüsxəsi SSRİ-də yoxdur, lakin V. F. Minorski onu ingilis dilinə çevirmiş və nəşr etmişdir. Təəssüf ki, Paris və İstambulda saxlanılan bu əsərin fars mətni əlimizdə olmadığından ondan istifadə edə bilmədik. Buna görə də, Həsən bəy Rumlunun bu əsərdən nə dərəcədə faydalandığı müəyyənləşdirilmədi. Beləliklə də, ―Əhsənüt-təvarix‖ qələmə alınarkən, Həsən bəy Rumlunun müraciət etdiyi tarixi mənbələr onun öz qeydlərinə əsasən müəyyənləşdirildi, lakin 24 göstərməliyik ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında başqa mənbələrin də rolu olmuşdur. Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi ehtimal olunan əsərlərdən biri də Qazi Əhməd Qəffarinin ―Tarix-i cahanara‖ kitabıdır [120, 311] 10 . ―Tarix-i cahanara‖ və ―Əhsənüt-təvarix‖in müqayisəsi göstərir ki, Qazi Əhməd Qəffarinin kitabı Həsən bəy Rumlu üçün tarixi mənbə rolu oynamışdır, lakin hadisələrin təsviri ―Əhsənüt-təvarix‖də daha genişdir. Məsələn, I Şah Təhmasibin 1540-cı ildə Gürcüstana hücumu ―Əhsənüt-təvarix‖də 3 səhifədə [65, 296—298] ―Tarix-i cahanara‖da isə cəmi bir sətirdə [88, 294] təsvir olunmuşdur. Yenə həmin Səfəvi şahının 1546-cı ildə Gürcüstana olan ikinci yüruşü ―Əhsənüt-təvarix‖də iki səhifə [65, 316—317], ―Tarix-i cahanara‖da iki sətir [88, 23—24], 1551-si ildə baş verən 3-cü yürüş ―Əhsənüt-təvarix‖də 5 səhifə: [65, 351—355], ―Tarix-i cahanara‖da 1 sətir [88, 300], 1554-cu ildə olan 4-cu yürüş isə birinci əsərdə 11 səhifə [65, 379—389], ikinci kitabda iki sətir [88, 302] yer tutmuşdur. Bundan əlavə, Azərbaycanla əlaqədar olan bəzi hadisələr ―Əhsənüt- təvarix‖ də əhatə edildiyinə baxmayaraq, ―Tarix-i cahanara‖da yoxdur. Məsələn, 944 (1537/38)-cü ildə Şirvanda qızılbaşlara qarşı baş verən qələndər dərvişin üsyanı [65, 282], 954 (1547/48)-cü il-də yenə də Şirvanda olan Bürhan Mirzənin üsyanı [65, 326—327], 961 (1553/54)-ci ildə Şirvanı ələ keçirmək üçün Türkiyədən gələn Qasım Şirvaninin Şirvan hakimi Abdulla xan Ustaclu ilə olan müvəffəqiyyətsiz döyüşü [65, 382—383] ―Tarix-i cahanara‖ əsərində verilməmişdir. Lakin bunlara baxmayaraq, Həsən bəy Rumlu, fikrimizcə, Qazi Əhməd Qəffarinin kitabından istifadə etmişdir. Belə ki, aşağıdakı cümlələr ―Əhsənüt-təvarix‖in daha bir mənbəyini aşkar edir: ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 412] ―Dinin pənahı olan şah Sultan Bayazidlə bağda gəzirdi. Özünü dinin pənahı olan şaha çatdırıb dedi: ―İki kəlmə vacib sözüm var‖. ―Tarix-i cahanara‖: [88, 305] ―Alihəzrət və Sultan Bayazid Səadətabad bağında seyrə çıxmışdılar. Özünü onun xidmətinə çatdırıb, yavaşdan dedi: ―İki kəlmə vacib sözüm var‖. Göstərmək lazımdır ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ özü də başqa tarixi əsərlərin yazılmasından ötrü dəyərli bir mənbə olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖ə böyük qiymət verən İskəndər bəy Münşi təvazökarlıqla yazmışdır: ―Rumlu tarixçisi mərhum Həsən bəy o həzrətin (I Şah Təhmasibin—Ş. F.) zamanında ―Əhsənüt-təvarix‖ adlı elə bir kitab yazmışdır ki... bizdə elə yazmaq bacarığı yoxdur‖ [58, 46]: Ümumiyyətlə, İskəndər bəy Münşi ―Əhsənüt-təvarix‖ə tez-tez müraciət etmişdir: ―Əhsənüt-təvarix‖ də yazılmışdır ki...‖ [58, 31]. ―Tarixçi Həsən bəy 10 Ç.N. Seddon bu haqda yazır: ―Ola bilsin ki, Həsən bəy Rumlu Qazi Əhməd əl-Qəffarinin ―Cahanara‖ əsərindən də faydalanmışdır, lakin bu qəti deyildir‖ [120, 311]. 25 Rumlu ―Əhsənüt-təvarix‖də yazıb ki...‖ [58, 32], ―Əhsənüt-təvarix müəllifinin sözünə əsasən...‖ [58, 38] və s. Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar olan bir sıra hadisələr, məsələn, 945 (1538/39)-ci ildə I Şah Təhmasibin Şirvanşah Şahrux üzərinə qoşun göndərməyi və Şirvanın müstəqilliyinin sonu [65. 285—290; 58, 80—82], 947 (1540/41), 953 (1546/47), 958 (1551/52) və 961 (1553/54)-ci illərdə bu Səfəvi şahının gürcülər üzərinə etdiyi hərbi səfərlər [65. 296—298. 316—317. 351—355, 379—382; 58,84—85. 85. 85—87, 87—88], yenə onun 958 (1551/52)-ci ildə Şəkiyə hücumu və Dərviş Məhəmməd xanın öldürülməsi [65, 348—351; 58, 82—83], 981 (1573)-ci ildə bitən Təbriz xalq kütlələrinin üsyanı [65, 455—457; 58, 117— 118] və s. məsələlər məhz ―Əhsənüt-təvarix‖in sayəsində ―Tarix-i aləmara-yi Abbasi‖ əsərində işıqlandırılmışdır, lakin I Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşünun təsviri Həsən bəy Rumluda daha müfəssəldir. Şəxsən bizim müəllifin də iştirak etdiyi bu yürüş qələbə ilə bitdikdən sonra səfəvi şahının Gəncə və Yevlaxa səfəri [65, 317] İskəndər bəy Münşi tərəfindən göstərilməmişdir. Habelə 972 (1564— 65)-ci ildə I Şah Təhmasib tərəfindən ləğv olunan tamğa vergisinin ümumi məbləğini [65, 428] ―Tarix-i aləmara-yi Abbasi‖ müəllifi qeyd etməmişdir, lakin ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində bu münasibətlə yazılan iki misra şeri İskəndər bəy Münşi əsərinə köçürmüşdür [65, 428; 58, 123]. Hər iki əsərdəki bəzi cümlələrin yaxınlığını aşağıdakı misalla nəzərə çatdırmaq olar: ―Tarix-i aləmara-yi Abbasi‖ [58, 80] ―Bir qələndər oğlan iddia etdi ki, mən Şeyxşahın oğlu Sultan Məhəmmədəm. Onun başına çoxlu qoşun toplandı. Salyanı tutub, oradan Şamaxıya gəldi‖. ―Əhsənüt-təvarix‖:[ 65, 282] ―Şirvanda bir qələndər iddia etdi ki, mən Şeyxşahın oğlu Sultan Məhəmmədəm. Çoxlu qoşun toplayıb Salyanı tutdu və oradan Şamaxıya gəldi‖. ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsi Qazi Əhməd Quminin ―Xülasətüt-təvarix‖ əsərinin yazılışı üçün də tarixi mənbə rolu oynamışdır, lakin ―Əhsənüt-təvarix‖də orijinal məlumatlara daha tez-tez rast gəlirik. Belə ki, Heydər Səfəvi və Sultan Yaqub Ağqoyunlunun ölüm hadisələrini Həsən bəy Rumlu başqa müəlliflərdən fərqli vermişdir. Məsələn, Sultan Heydərin 893 (1488)-cü ildə Şirvanşah Fərrux Yasarla döyüş zamanı yaralanıb öldüyünü bütün mənbələr təsdiq edir, lakin Həsən bəy Rumlu onun öz döyüşçüsü tərəfindən öldürüldüyünü bildirib yazır: ―Gizli qalmasın ki, ona dəyən ox düşmənləri tərəfindən yox, Sultan Heydərin öz qoşunundan atılmışdı. Həmin döyüşdə olan adamların bir dəstəsi söylədi ki, o həzrətin əmirlərindən Şahsuvar Lənkəraninin atası bu işi edibdir‖ [66, 618]. Yaxud, Sultan Yaqubun təsadüfən anası Səlcuqşah bəyimin əli ilə öldürülməsinin təsviri [64, 126b] ―Xülasətüt-təvarix‖ əsərində heç yoxdur. Belə misalların sayını artırmaq olar, lakin şübhə yoxdur ki, Qazi Əhməd Qumi ―Əhsənüt-təvarix‖ dən istifadə etmişdir. Onun özü də‖Xülasətüt-təvarix‖in E. Qlassen nəşrinin başlanğıcında bunu etiraf edir. 26 İndi, hər iki müəllifin bir cümləsinə nəzər yetirək: ―Xülasətüt-təvarix‖: [108, 63] ―Döyüş hazırlığından sonra cəlal meydanının o atlısı cəng şeypurunun səsi altında... atını cövlana gətirdi‖. ―Əhsənüt-təvarix‖: [66, 617] ―Döyüş hazırlığından sonra cəlal meydanının o atlısı... atını cövlana gətirdi‖. ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsindən bəhrələnən əsərlərdən biri də müəllifi məlum olmayan və XVII əsrin əvvəllərində yazılan ―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖ kitabıdır [83]. Bu əsəri nəşr edən Əsgər Müntəzirsahibin özü bu haqda yazır: ―Bu kitabın məxəzlərindən biri Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəridir‖ [83, 16]. Hər iki kitabı oxuduqca, doğrudan da, ―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖ əsərinin mənbələrindən birinin ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğu nəzərə çarpır. Məsələn: ―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖: [83, 624 - 625] ―Rəiyyət və əlinin altındakı adamlarla ədalətlə ömür sürürdü. O həzrətin qorxusundan heç bir döyüşçü xalqa zülm etmirdi‖. ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 182] ―Rəiyyət və əlinin altındakı adamlarla ədalətlə ömür sürürdü. Onun qorxusundan xalq zülm edilmirdi‖. XVII əsrdə yaşayan tarixçi Şeyx Məhəmməd Bəqa Səxaranpuri də ―Miratül-aləm‖ əsərini yazarkən, ―Əhsənüt-təvarix‖dən tarixi bir mənbə kimi istifadə etmişdir 11 . ―Miratül-aləm‖ hadisələri olduqca yığcam əks etdirən ümumtarix əsəridir. I Şah Təhmasibin hərbi səfərləri, xüsusilə onun osmanlı sultanı Süleymanla etdiyi müharibədə [92, 243 - 244], II Şah İsmayılın hakimiyyətə çıxarılması zamanı şahzadə və əmirlərin mübarizəsi [92, 244 - 245] və b. hadisələrin təsvirində ―Əhsənüt-təvarix‖in təsiri duyulur. Həsən bəy Rumlunun səhifələr sərf etdiyi hadisələri Səxaranpuri bir neçə sətirdə izah etməklə kifayətlənmişdir. Aşağıdakı müqayisə hər iki müəllifin cümlələri arasındakı yaxınlığı göstərir: ―Miraşül-aləm‖: [92, 245] ―Qövs bürcündə qorxunc bir quyruqlu ulduz göründü‖. ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 495] ―Qövs bürcündə uzunluğu fələk qövsünün yarısı boyda olan qorxunc bir quyruqlu ulduz göründü‖. Cünabadinin ―Rövzətüs-səfəviyyə‖ əsərində də ―Əhsənüt-təvarix‖in təsiri hiss olunur. Oradakı tayfa və müxtəlif əmirlər arasında olan mübarizə [97, 244, 257, 259, 263, 264], özbək xanı Übeydin Xorasana etdiyi hərbi yürüşlər [97, 287 - 295], Şirvan hadisələri [97, 360 – 362, 393 – 405, 434 - 438] ―Əhsənüt- təvarix‖dəki müvafiq hadisələrə oxşar tərzdə qələmə alınmışdır. 953 (1546/47)-cü 11 Bu əsərin müəllifinin Mir Bəxtəvər xan adlı bir şəxs olması barədə yanlış fikir vardır. (Bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün bax: Ч. А. Стори. Персидская литература, переработал и дополнил Ю. Э. Брегель, ч. I, M., 1972, səh 440 – 441). C. İbrahimov da Mir Bəxtəvər xanın müəllifliyini təsdiq etmiş və onun XV – XVI əsrlərdə yaşadığını göstərmişdir [30, 4]. Halbuki Mir Bəxtəvər xan 1685-ci il fevralın 19-da vəfat etmişdir. (Bax: Ç. A. Stori. Göstərilən əsəri, səh. 441. 27 ildə I Şah Təhmasibə qarşı Əlqas Mirzənin üsyanına aid gətirilən aşağıdakı misalın oxşarlığı bu əsərdə olan onlarca yaxın cümlədən yalnız biridir. ―Rövzətüs-səfəviyyə‖: [97, 394 - 395] ―Ona and içirsinlər ki, bu gündən sonra addımını ədəb... yolundan kənara çıxarmasın‖. ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 315] ―Ona and içirdilər ki, daha addımını tabeçilik yolundan kənara çıxarmasın‖. Beləliklə, məlum olur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in qələmə alınmasında ondan əvvəl yaranan onlarca kitabdan tarixi mənbə kimi istifadə olunmuş və ―Əhsənüt- təvarix‖in özü də başqa əsərlərin yazılmasından ötrü dəyərli mənbə olmuşdur 12 . Həsən bəy Rumlunun salnaməsində olan müəyyən hissələrin yuxarıda adları çəkilən tarixi mənbələrdəki müvafiq parçalarla müqayisəsi nəticəsində belə bir fikrə gəlmək olar: bizim müəllif də başqa tarixçilər kimi əsasən siyasi hadisələrə üstünlük vermişdir. Həsən bəy Rumlu da başqa salnaməçilərin yazı ənənəsinə uyğun olaraq öz əsərini təsviri səpgidə qələmə almışdır. Lakin onu başqa müəlliflərdən fərqləndirən əsas cəhət, yeri gəldikcə, hadisələrə öz şəxsi, orijinal münasibətini bildirməsidir. Salmanənin IX cildinin kompilyativ xarakter daşımasına baxmayaraq, orada da müəllifin hadisələrə və onların iştirakçılarına münasibətini görmək olur. Ən əsaslısı isə budur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindəki hadisələr başqa farsdilli orta əsr məxəzlərinə nisbətən daha dolğun şəkildə əks etdirilmişdir. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|