Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSİL “ƏHSƏNÜT-TƏVARİX” ƏSƏRİ XV—XVI ƏSRLƏR AZƏRBAYCANININ İCTİMAİ-İQTİSADİ VƏ SİYASİ TARİXİNİN MƏNBƏYİ KİMİ 1. Dövlət quruluşu məsələləri: Tarixən məlumdur ki, XV əsrdə Azərbaycan ərazisində böyük qüdrətə malik olan Dərbəndi-şirvanşahlar (1382— 1538), Qaraqoyunlu (1410—1468) və Ağqoyunlu (1468—1501) kimi üç sülalə hökmranlıq etmiş, XVI əsrdən isə Səfəvilərin hakimiyyəti başlanmışdı. Şirvanşah I İbrahimin hakimiyyətindən başlayaraq bütün XV əsr boyu Şirvan ―öz iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünü keçirməkdə idi‖ [36, 180; 26, 395]. Şirvanşahlar ölkədə mütləq hakim hesab olunurdular. Həsən bəy Rumlu və başqa orta əsr tarixçiləri Şirvanşahı çox vaxt ―padşah, vali, hakim, sultan‖ titulları ilə adlandırmışlar [64, 184b, 195b, 197a, 98, 125a; 60, 442b; 81, 234b; 74, 79]. Kitabələr də I İbrahimin ―sultan, sultanül-əzəm‖ titulu daşıdığını təsbit edir [10, 12, 131]. Azərbaycanda 12 Monoqrafiyanın bu fəsli işlənərkən, Həsən bəy Rumlunun yaşadığı dövrün məhsulu olan əsərlərə, o cümlədən ―Təzkire-yi Şah Təhmasib‖, ―Cəvahirəl-əxbar‖, ―Təkmilətül-əxbar‖ kitablarına da müraciət edildi. Məlum oldu ki, bu əsərlər və ―Əhsənüt-təvarix‖ biri digəri üçün tarixi mənbə rolu oynamamışlar. 28 istər qaraqoyunlu, ağqoyunlu, istərsə də Səfəvi hakimiyyətinin ilk dövrlərində şirvanşahlar daim müstəqil qalmağa çalışır, asılı vəziyyətə düşməməyə səy edirdilər. Məhz buna görə də Şirvan nicbətən dinc həyat tərzi keçirmiş və onun bəzi başqa dövlətlərdən asılılığı nominal xarakter daşımışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində isə feodal araçəkişmələri, saray hərc-mərcliyi, müxtəlif ziddiyyətlər iqtisadi və siyasi həyatın normal inkişafına daim mane olmuşdur. İndi XV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda hökm sürən əsas feodal sinfi nümayəndələrinin dövlətin idarə edilməsində rolu və onların fəaliyyətinin, əsasən, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində necə əks olunması barədə məlumat verək: Şah: O, Azərbaycan feodal dövlətlərinə ümumi rəhbərlik edir və orta əsr tarixçilərinin, o cümlədən Həsən bəy Rumlunun göstərdiyi kimi, ―padşah, sultan, vali‖, bəzən də ―hakim‖ adlanırdı. XVI əsrin başlanğıcında şiə dininin Qızılbaş dövlətində yeganə dövlət və millət təriqəti qəbul edilməsi dövlət aparatının mərkəzləşdirilməsinə və mərkəzi hakimiyyətin XV əsrə nisbətən olduqca qüvvətlənməsinə gətirib çıxardı. Şəriətə görə şah ölkədəki torpaq və suyun baş mülkiyyətçisi sayılırdı; o, ölkənin ən böyük feodalı idi [52, 127, 103]. Səltənət irsən şahdan şahzadəyə keçir və beləliklə də, şahlıq özündə mütləq monarxiya xüsusiyyətini əks etdirirdi. Hökmdar hakimiyyəti altındakı yerləri yuxarı təbəqədən olan əyanlar vasitəsilə idarə edir, məmləkətin yeganə varisi sayılırdı [64, 168a, 248a; 65, 182]. XV-XVI əsrlərin məhsulu olan bəzi kitablarda, o cümlədən XVI əsr mənbəyi ―Name-yi nami‖ əsərində ali təbəqənin ―sultanlar, əmirlər, sədrlər, vəzirlər və saraya yaxın şəxslər‖ olduğu göstərilir [69, 13]. Şah mühüm məsələlərin həlli üçün dövlət başçıları ilə məşvərət edir, sədr, vəzir, hakim və başqa məsul şəxslərin rəy və təkliflərinə qulaq asırdı [64, 263a, 263b; 76, 156]. Ancaq, şübhəsiz, həlledici söz şahın olardı. O, adətən, dövlətin paytaxt adlanan əsas şəhərində yaşayır, qışlaq və yaylaq yerlərinə getməyi nəzərə alınmazsa, əsasən, müharibə vaxtı şəhəri tərk edirdi. Məsələn, qaraqoyunlu və ağqoyunlu hökmdarları Təbrizdə, I Şah İsmayıl Təbrizdə, I Şah Təhmasib Təbriz və Qəzvində, II Şah İsmayıl Qəzvində, Şəki hakimləri Şəkidə, şirvanşahlar I İbrahim, I Xəlilullah, Fərrux Yasar, II İbrahim, II Xəlilullah və Şahruq vaxtlarının çoxunu Şamaxıda keçirmişlər. Bəzən kütləvi ölümlərə səbəb olan xəstəliklərə görə də şah müvəqqəti olaraq şəhərdən çıxırdı. 841 (1437/38)-ci ildə Təbriz vilayətində taun yayıldığı üçün Cahanşah paytaxtdan çıxmış və bir müddət Bərdədə qalmışdı [64, 220b] Bir-birindən asılı olan dövlət başçıları arasında ―şərtnamə‖ yazılır və bu sənədlə birinin digərindən asılılığı nəzərə çatdırılırdı. Belə ki, 894 (1488/89)-cü ildə Fərrux Yasar və Yaqub Ağqoyunlu arasında yazılmış, şərtnamədə birinci tərəfin asılılığı aydın nəzərə çarpır: ―...Söz verirəm ki, dostun olum, səninlə yaxşı yola gedim, vəd etdiyim 5000 Təbriz tüməni [məbləğində pulu hər il] gecikdirmədən göndərim‖ [66, 624-625] 29 Şah öldükdə bir qayda olaraq çaxnaşma düşür, başqa ölkə hökmdarları, yaxud şahın övladları, xüsusilə qüdrətli əmir və yüksək vəzifə sahibləri taxtı öz xeyirlərinə ələ keçirməyə çalışırdılar [64, 248b; 65, 136, 463-475]. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|