AZƏrbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSĠL XARĠCĠ VƏ TRANZĠT TĠCARƏT Xarici ticarət başqa ölkələr kimi, Azərbaycanın da xarici dövlətlərlə əlaqə yaratmasında və onun beynəlxalq miqyasa çıxmasında əsas rol oynayan amillərdən biri olmuşdur. Məhz xarici ticarət sayəsində Azərbaycan XVIII əsrin birinci yarısında müstəqil dövlət olmadığı halda, bir çox Qərb və Şərq dövlətlərində zəngin bir ölkə kimi tanınmaqda idi. Azərbaycanın ərazisindən keçən Qərb ilə Şərq ticarətinin əsas yolları Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdəki əhəmiyyətini xeyli artırmışdı. Azərbaycan şəhərlərindən müxtəlif ölkələrin, o cümlədən Rusiyanın, İngiltərənin, Fransanın, Almaniyanın, Polşanın, Hollandiyanın, İsveçin, habelə Hindistanın, İranın, Türkiyənin 231 tacirlərinin gəlib keçmələri və onların bu şəhərlərdə aylarla qalıb ticarət etmələri 232 bunu bir daha təsdiq edir. Lakin Azərbaycanın başqa Şərq ölkələrinə, xüsusilə İran, Türkiyə və həmçinin Orta Asiyaya nisbətən, Rusiya ilə iqtisadi əlaqəsi daha ardıcıl və yaxın olmuşdur. Hələ xeyli qədimdən kök salmış bu iqtisadi münasibətlər XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq azərbaycanlıların rus xalqının nümayəndələri ilə daha yaxından tanış olmasında və geniş xalq kütlələri arasında Rusiyaya qarşı təmayülün artmasında böyük rol oynamışdır. Buna görə də həmin məsələnin təhlili istər-istəməz həm elmi, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Lakin XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan - rus ticarət münasibətləri, demək olar ki, xüsusi bir elmi məsələ kimi hələ də tədqiq edilməmişdir. Doğrudur, respublikamızda bu barədə lazımi sənədlərin olmaması, mövcud olan materialların pərakəndəliyi və yaxud da həmin materiallara nadir hallarda təsadüf olunması tədqiqatçının işini xeyli çətinləşdirir. Lakin Moskva, Leninqrad və Həştərxan arxivlərindəki bir sıra sənədlər və eləcə də müasirlərin qeydləri və konsulların məktubları əsasında Azərbaycanı İrandan ayırmaq şərti ilə sırf rus — Azərbaycan ticarət münasibətləri haqqında bir qədər konkret fikir söyləmək mümkündür. Düzdür, istər Moskva və Leninqrad, istərsə də Həştərxan arxivlərindəki sənədlərdə əsasən Rusiya 231 «Выдержки...», səh. 34. 232 M. Çulkov. Gəstərilən əsəri, səh. 610. 47 tacirlərinin ayrı-ayrı Azərbaycan tacirləri ilə apardıqları ticarətdən bəhs edilir. Lakin bu ticarətdən danışdıqca, istər-istəməz, Azərbaycanın da Rusiya ilə ticarətindən danışmaq lazım gəlir. Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, hələ XVII əsrin sonunda bütün Səfəvi dövlətində başlamış iqtisadi tənəzzül XVIII əsrin birinci yarısında ölkənin təsərrüfat həyatının bütün sahələrində olduğu kimi, öz mənfi təsirini ticarətdə də göstərmişdi. Bununla belə ilk mənbələrdən aldığımız məlumatlardan aydın olur ki, Azərbaycan özünün tutduğu coğrafi mövqeyi sayəsində Qərb ilə Şərq arasında aparılan tranzit ticarətdə əsas yerlərdən birini tuturdu. Azərbaycanın zəngin xammala, təbii sərvətlərə, rahat tranzit yollarına və ilin hər bir fəslində gəmilərin daldalana biləcək Bakı və Lənkəran kimi limanlara malik olması onu həmişə özündən qat-qat qüvvətli qonşu dövlətlərin diqqət mərkəzinə çevirmişdir. Məhz buna görədir ki, İran Səfəvi dövləti dərin siyasi və iqtisadi tənəzzül keçirdiyi bir halda, tərkibinə qılınc gücü ilə daxil edilmiş Azərbaycan, Şərq ilə Qərb arasında, ilk növbədə isə Rusiyanın Şərq ölkələri ilə apardığı ticarətdə həm xammal bazası və həm də magistral ticarət yolu kimi əhəmiyyətini hələ də itirməmişdi. Söz yox ki, Səfəvi dövlətində təsərrüfatın bütün sahələri dərin tənəzzül keçirdiyi bir vaxtda Azərbaycan təkcə özünün daxili qüvvəsi ilə belə bir mövqe tuta bilməzdi. Burada rus dövlətinin bir vasitəçi kimi rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. XVII əsrin axırları və XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya Qərbi Avropa və Şərq ölkələri ilə daha fəal ticarət əlaqələri yaratmaq siyasəti aparmağa başlamışdı. Bunu, hər şeydən əvvəl, I Pyotrun hakimiyyəti illərində Rusiyada həyata keçirilən bir sıra yeniliklər tələb edirdi. Bu yeniliklər ölkənin iqtisadiyyatının yeni yüksəliş mərhələsinə qalxması üçün həlledici rol oynamalı idi. Lakin bununla belə Rusiya hələ də texniki və iqtisadi cəhətdən geridə qalmaqda idi. Məhz buna görə də I Pyotr bu geriliyi aradan qaldırmaq və ölkədə sənayeni inkişaf etdirmək məqsədi ilə bir sıra ciddi tədbirlər görməyə başlamışdı. Məlum olduğu kimi, sənayenin inkişafı bilavasitə xammal bazasından asılıdır. Lakin Rusiyada sənayenin bəzi sahələri, xüsusilə toxuculuq, metaləritmə və s. sahələri üçün ölkə daxilində lazımi dərəcədə xammal ehtiyatı yox idi. Artmaqda olan manufaktur sənayesini zəruri xammalla təmin etmək üçün I Pyotrun həyata keçirmək istədiyi tədbirlərdən başlıcası xammalla zəngin olan Şərq ölkələri ilə Rusiyanın ticarət münasibətlərini daha da möhkəmləndirməkdən ibarət idi. Şərq ölkələri arasında Rusiya üçün başqa ölkələrə nisbətən Zaqafqaziya, xüsusilə Azərbaycan və eləcə də İran daha çox əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu da təsadüfi deyildi. Məlum olduğu kimi, Azərbaycanın bir çox əyalətlərində, eləcə də Gilanda külli miqdarda xam ipək istehsal edilirdi. Artmaqda olan rus toxuculuq sənayesinə də elə bu lazım idi. Başqa sözlə desək, əgər I Pyotrdan əvvəlki dövrdə Şərq ölkələri ilə ticarət Rusiya üçün əsas etibarı ilə tranzit xarakteri daşıyırdısa, indi xüsusilə Volqa — Xəzər ticarət gəmiçiliyini canlandırmaq yolu ilə bu ticarət 48 başlıca olaraq artmaqda olan rus sənayesinə xidmət etməli idi. Məhz buna görə də Rusiya Xəzər dənizi ticarət yolundan Şərq ölkələri ilə ticarətdə geniş istifadə etmək 233 , əvvəllər Xəzərdə hakim mövqe tutan İranı sıxışdırmaq və bu münasibətlə də Xəzər dənizinə yeganə hakim olmaq üçün tədbirlər görərək bu fikri həyata keçirmək üçün əlverişli bir fürsət axtarırdı. Doğrudur, Rusiya dövləti Xəzər dənizi vasitəsi ilə Şərq ölkələri ilə hələ I Pyotrdan əvvəl də ticarət aparırdı. Dəniz vasitəsi ilə həmçinin Şərq tacirləri, o cümlədən hindlilər, farslar, azərbaycanlılar, ermənilər və b. tacirlər də tez-tez Rusiyaya mal gətirir və oradan da lazımi şeylər aparırdılar 234 . Lakin bunu qənaətbəxş saymaq olmazdı. I Pyotr Volqa-Xəzər ticarətindan böyük gəlir əldə edə biləcəyini nəzərə alaraq Xəzər ticarətini qaydaya salmağı, hətta Xəzər dənizini özünün «daxili gölünə» çevirməyi qərara almışdı. Ona hələ hakimiyyətinin ilk günlərində gördüyü tədbirlər böyük ümidlər verirdi. XVII əsrin lap axırlarında Xəzər dənizi vasitəsi ilə Azərbaycandan keçib getmək şərti ilə Hindistana tacir S. Malenkinin başçılığı altında nümayəndə heyəti göndərilmişdi 235 . Lakin beşillik səfərdən qayıdan S. Malenki Şamaxı şəhərində qəflətən ölmüş və onun bütün sənədləri itib batmışdır. Onun prikazçiklərindən Andrey Semyonov isə S. Malenkinin yerli hakimlərlə apardığı söhbətlər haqqında məlumat verə bilməmişdir. Çünki A. Semyonovun dediyinə görə, S. Malenki danışıqlara öz prikazçiklərini dəvət etmirmiş 236 . Bundan sonra I Pyotr Xəzər dənizinin limanlarını öyrənmək üçün 1700-cü ildə Həştərxandan dəniz vasitəsi ilə cənuba rus dənizçi zabitlərindən Meyeri göndərmişdir. Görünür, Meyer səyahət zamanı Bakının gəmilər üçün təhlükəsiz daldalanacaq, təbii liman və həmçinin ticarət üçün əlverişli bir bazar olmasını nəzərə alaraq yerli hakimlərdən Bakı limanına rus gəmilərinin azad daxil olmasına icazə verilməsini tələb etmişdir. Lakin o zaman Bakıda hökmranlıq edən İran hakimləri bu tələbi rədd etmişlər 237 . Lakin sonralar bəzi üzürlü səbəblərə görə I Pyotr Xəzər dənizinə sahib olmaq məsələsini bir qədər təxirə salmalı oldu. Məlumdur ki, XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya İsveçlə müharibə aparırdı. Eyni zamanda 1705-ci ildə Həştərxanda hökumətə qarşı böyük qiyam başlamışdı 238 . Bu qiyam 2 il davam etmiş və şəhərin ticarətinə böyük zərbə 233 В. Пичета. Торговля и промышленная политика в России XVIII в. Книга длл чтения по истории нового времени, т. XII, 1911, səһ. 619. 234 Е. Спиридонов. Экономическая политика и зкономическая взгляды Петра I, M., 1952, səһ. 219. 235 V. Komarov. Göstərilən əsəri, səh. 554; Ə. Quliyev. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri tarixindən, Bakı, 1959, səh. 16-20; 236 P. Komarov. Göstərilən əsəri, səh. 554-555; Tarix elmləri doktoru Ə. N. Quliyev «Azərbaycan - Rusiya münasibətləri tarixindən» adlı kitabında yazır ki, S. Malenkinin başçılıq etdiyi... elçilər heyəti Azərbaycandan keçib Hindistana getmiş və burada müvəffəqiyyətlə danışıq aparmışdır (səh. 19). 237 L. Lokhart. Göstərilən əsəri, səh. 62. 238 А. Штылко. Астраханская торговля в старину, Астрахань, 1909, səһ. 24; А. Чернов. Астраханское восстание в 1705-1707 гг., «Исторические записки», № 64, 1959, səһ. 211. 49 endirmişdi 239 . İki il sonra 1709-cu ildə Həştərxanda böyük yanğın baş vermişdir. Yanğın zamanı bir çox karvansaralar və mallar yanmış və itmişdi 240 . Lakin rus dövlətinin müharibə aparması və ya daxili məsələlərlə məşğul olması Xəzər dənizi vasitəsi ilə Rusiyaya gələn bir sıra ölkələrin, xüsusilə Azərbaycan, Hindistan və İran tacirlərinin axınının qarşısını ala bilməmişdir. Sovet tədqiqatçılarından N. Q. Kukanova özünün çox da böyük olmayan, lakin «XVII əsrin axırı və XVIII əsrin əvvəllərində rus - İran ticarət münasibəti» adlı zəngin məqaləsində 241 arxiv sənədlərinə əsaslanaraq həmin vaxtlarda Rusiyaya axışıb gələn tacirlərin adını çəkmiş və konkret misallar gətirmişdir. N. Q. Kukanova inqilabdan əvvəlki tarixçilər kimi, səhv olaraq «İran» məfhumu altında o zaman Səfəvi dövlətinin tərkibində olan bütün ölkə və vilayətləri nəzərdə tutur. Belə olduqda Rusiyanın Xəzər dənizi vasitəsi ilə apardığı ticarətdə bir çox ölkələr kimi, Azərbaycanın da siması görünmür. Halbuki Rusiyanın ipəyə olan ehtiyacı da, rus gəmilərinin Xəzərdə sığınacaq tapdığı limanlar da, rus tacirlərinin axışıb gəldiyi əsas şəhərlər də, Rusiyadan cənuba gedən magistral karvan yolları da Azərbaycana mənsub idi. Ona görə də rus - İran ticarət münasibətlərindən danışarkən həmişə Azərbaycan tacirlərinin və ümumiyyətlə, müxtəlif xalqların nümayəndələrinin Azərbaycanda əldə edib satmaq üçün apardıqları mallar nəzərdən çıxarılmamalıdır. Bir də ki, bu və ya digər xalqların nümayəndələrinin Azərbaycanda əldə edib satmaq üçün apardıqları xam ipək və s. malların xarici bazarlarda satmalarına, daha doğrusu, Azərbaycan malları ilə Rusiyada ticarət etmələrinə yalnız Azərbaycanın xarisi və tranzit ticarəti kimi baxmaq lazımdır. Çünki çox zaman Azurbaycan tacirləri Həştərxan, Moskva, Peterburq və b. şəhərlərlə ticarətə bilavasitə özləri girişməyib, bunu dəllallar vasitəsi ilə həyata keçirirdilər. Şübhəsiz, bu da əsassız deyildi. Bunu, hər şeydən əvvəl, azərbaycanlı tacirlərin əksəriyyətinin rus dilini və ya qeyri-xarici dili bilməmələrindən irəli gələn bir səbəb kimi izah etmək lazımdır. Digər tərəfdən məlumdur ki, XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətində olan feodalların əksəriyyəti müsəlman idi. Xristian təbəələr, ruhanilər istisna olmaqla, əsasən kəndlərdə rəiyyət və rəncbər, şəhərlərdə isə sənətkar və xırda alverçi kimi çalışırdılar. Məhz belə xırda alverçilər öz malikanələrindən ayrılmağa ehtiyat edən, xristian aləmi ilə yaxından tanış olmayan müsəlman feodalların ipək və s. xammallarını alıb, xarici bazara çıxarır və beləliklə də, tacir olurdular. Lakin bir sıra tarixi sənədlərdən aydın olur ki, artıq XVIII əsrin əvvəllərində azərbaycanlı və iranlı tacirlərin özləri də xaricə mal aparmağa başlamışdılar 242 . 239 A. Çernov. Göstərilən əsəri, səh. 211. 240 А. Штылко. Астраханская торговля в старину, Астрахань, 1909, səһ. 24; 241 Н. Г. Куканова. Русско-иранские торговые отношения в конце XVII-нач. XVIII в., «Исторические записки», № 57, 1956. 242 ÇQADA, fond 77, iş 1 (1711 - 1713 illər.), vərəq 330. 50 Lakin xarici ölkə tacirləri Azərbaycanda və eləcə də Azərbaycan tacirləri Rusiya və xarici ölkələrdən gətirdikləri malları asanlıqla istədikləri qiymətə sata bilmirdilər. Məhz elə həmin məsələ dövlətlər arasında narazılığa və bu barədə uzun-uzadı danışıqlar aparmağa səbəb olurdu. 1712-ci ildə İran hökuməti Fəzlulla bəyin başçılığı altında Moskvaya böyük səfarət göndərdiyi zaman səfir Rusiyanın dövlət kansleri qraf Qolovkinə İran təbəələrindən 22 tacirin şikayətini təqdim etmişdi. Tacirlər onların Rusiya şəhərlərində yerli hakimlər tərəfindən sıxışdırılmalarından şikayətlənirdilər. Səfir eyni zamanda çox təkidlə şahın dəllalları vasitəsi ilə satmaq üçün göndərdiyi mallarının Arxangelsk şəhərindən xaricə buraxılmasına və gömrüksüz satılmasına icazə verilməsini xahiş etmişdi 243 . Rusiya İran dövlətinin xahişlərinə əməl etmiş və öz növbəsində şikayətlənərək göstərmişdi ki, Culfa (İsfahan yaxınlığındakı yeni Culfa şəhəri nəzərdə tutulmuşdur) tacirlərinin xahişlərinə görə Şamaxıda ruslara xam ipək satmaq qadağan edilmişdir. Hətta 1712-ci ildə tacir İlyas İsayevin (çox güman ki, bu şəxs ya Kazan tatarlarından və yaxud da kalmıq olmuşdur) öz adamları ilə birlikdə Şamaxıdan pul ilə aldığı xam ipək zorla ondan geri alınmış, özünü köməkçiləri ilə birlikdə uzun müddət həbsdə saxlamışlar. İ. İsayev yalnız yazılı surətdə İran dövlətinin heç bir yerində pulla xam ipək almayacağına söz verdikdən sonra həbsdən azad olmuşdur 244 . Rusiya dövləti həmçinin təklif etmişdi ki, Culfa erməniləri Gilandan aldıqları ipəyi xarici ölkələrə Türkiyə vasitəsi ilə deyil, Xəzər dənizi vasitəsi ilə Rusiyadan aparsınlar. Göründüyü kimi, Rusiya Şərq ölkələri ilə ticarət münasibətləri yaratmaqda iki məqsəd güdürdü: həm xaricə aparılan ipəkdən Rusiya şəhərlərində ticarəti canlandırmaqla eyni zamanda gömrük toplanılsın və həm də özünün imkişaf etməkdə olan toxuculuq sənayesini xam ipəklə təmin edə bilsin. Lakin yuxarıda qeyd edilən tədbirlər gözlənilən nəticəni vermədi. Xam ipək ticarətində görkəmli rol oynayan yerli tacirlər Xəzər boyu əyalətlərdən topladıqları ipəyin çox hissəsini yenə də Türkiyə torpaqlarında satırdılar. Rus tacirləri yenə də Xəzər boyu əyalətlərdə, xüsusilə xam ipəklə zəngin olan Azərbaycan şəhərlərində yerli hakimlərin özbaşınalıqlarının qurbanı olurdular. Bu isə rus dövlətinə hərtərəfli zərər vururdu. Odur ki, I Pyotr hər cür vasitə ilə Xəzər boyu vilayətlərinin sərvətini Xəzər dənizi və Volqa çayı vasitəsi ilə Rusiyaya cəlb etmək üçün tədbirlər gördü. Əlverişli şəraitin olmaması I Pyotrun bu barədə İran höküməti ilə yaxından danışıqlar aparmaq işini ləngitdi. Lakin tezliklə bu iş üçün fürsət ələ düşdü. 1712-ci ildə rus tacirlərinin Şamaxıda qarət olunması və Şah Soltan Hüseynin əfqan qəbilələrinə qarşı çıxmaq və xalq üsyanlarını boğmaq üçün rus 243 N. Q. Kukanova. Göstərilən əsəri, səh. 234. 244 ÇQADA, fond 77, iş 1 (1713-1714 illər), vərəq 244. 51 dövlətindən kömək almaq məqsədi ilə I Pyotra müraciəti imperatorun İrana A. P. Volınskinin simasında səfir göndərməsi işini sürətləndirdi. I Pyotrun A. P. Volınskiyə verdiyi təlimatda əsas yerlərdən birini ticarət məsələləri tuturdu. Təlimatın 6-cı bəndində A. P. Volınskiyə tapşırılırdı ki, o, İranla ticarət münasibətlərini qaydaya salmaq üçün şah hökuməti ilə müqavilə bağlasın, Hindistanla ticarətin təsis edilməsinin mümkün olmasını, hindlilərlə iranlıların nə kimi mallarla ticarət etmələrini və onların nəyə daha çox ehtiyacları olduğunu öyrənsin 245 . Təlimatın 7-ci bəndində tələb olunurdu ki, A. P. Volınski nə kimi vasitə ilə olursa-olsun İranın bütün əyalətlərində rus təbəələrinin gömrüksüz ticarət etmələri üçün şahın razılığını alsın 246 . Rus dövlətinin İran hökuməti qarşısına qoyduğu təkliflər əsassız deyildi. Həqiqətən normal ticarətin aparılmasına bir çox səbəblər maneçilik törədirdi. Bu səbəblərdən biri də, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yerli hakimlər tərəfindən rus tacirlərinin hüquqlarının məhdudlaşdırılmasından ibarət idi. A. P. Volınski Səfəvi dövlətinə səfəri zamanı yolunu əsas etibarı ilə rus tacirlərinin daha çox ticarət etdikləri Azərbaycan şəhərlərindən salmış və Nizabadda, xüsusən, Şamaxıda rus təbəələrinin yerli hakimlər tərəfindən sıxışdırıldığının şahidi olmuşdur. O yazır ki, rus gəmiləri Nizabada gəldikdə yerli hakimlər rus tacirlərindən qeyri-qanuni pul almadan onları Şamaxıya buraxmırdılar. Müqavimət göstərən tacirin malları isə zorla Nizabadda saxlanılırdı. Bu isə tacirə böyük ziyan vura bilərdi. Odur ki, rus tacirləri tələb olunan məbləği verməyə məcbur olub, tezliklə özlərini zəngin bazarı olan Şamaxıya çatdırırdılar. Şamaxıda isə tacirləri başqa cür soyurdular. Qoyulan qaydaya görə əsnəbi tacirlərdən heç birinin bəylərbəyinin icazəsi olmadan malını satmağa ixtiyarı yox idi. Şəhərə gətirilən mallar əvvəlcə bəylərbəyinin adamları tərəfindən gözdən keçirilir, ən yaxşıları seçilir və çox ucuz qiymətləndirilirdi. Hələ bunlar bir tərəfə dursun, bəylərbəyi çox zaman malları nisyə götürür və borcunu yarım il və ya daha çox saxlayırdı, bəzən o, borcunu bir şərtlə qaytarırdı ki, tacir ona hər bir manata 10 qəpik güzəştə getmiş olsun. Yalnız bəylərbəyi mal seçdikdən sonra tacirə öz mallarını satmağa icazə verilirdi. Rus tacirlərinin gətirdiyi mallar çox nadir hallarda nəğd pula satılırdı. A. P. Volınski yazır ki, tacirlərimiz mallarını əksər hallarda nisyə verirdilər. Çox zaman nisyə mal alan şəxs müəyyən vaxtdan sonra pul əvəzinə yenə də həmin malı qaytarırdı. Belə hallarda rus tacirlərinə böyük zərər toxunmuş olurdu. Əks təqdirdə tacir ya alıcıya güzəştə gedib malını satır və ya malı tamamilə itib batırdı. Əgər həmin tacir bu barədə məhkəməyə 245 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, səh. 200. 246 Yenə orada. 52 şikayət etsəydi, o zaman malının ümumi məbləğinin 10 faizini qazıya verməli idi 247 . Əlbəttə, rus tacirləri belə haqsızlığın əleyhinə çıxmaya bilməzdilər. Onlar dəfələrlə öz hökümətlərinə müraciət edib bu hərc-mərcliyin qarşısını almağı xahiş etmişdilər. Məhz buna görə də İrana yola düşən A. P. Volınskiyə tapşırılmışdı ki, rus tacirlərinin yerli hakimlər tərəfindən sıxışdırılması hallarına son qoyulması haqqında şahın sarayında məsələ qaldırsın 248 . Qeyd edildiyi kimi, Şah Soltan Hüseyn iradəsiz və bacarıqsız bir hakim olduğu üçün bütün dövlət işlərini baş vəzir Fətəli xan öz əlinə almışdı. Odur ki, A. P. Volınski İsfahanda bilavasitə şahla deyil, baş vəzirlə danışıqlar aparmalı oldu. A. P. Volınski Fətəli xana aşağıdakı məzmunda müqavilə mətni təklif etmişdir. 1. İran ermənilərinə Rusiyada kilsə açmaq ixtiyarı verildiyi, həmçinin romalı iezuitlərin və başqalarının İran torpağında qanuni kilsələri olduğu üçün, ruslara da İranda kilsə inşa etməyə icazə verilməlidir. 2. Rus tacirlərinə İranın bütün vilayətlərində sərbəst ticarət etmək üçün icazə verilməlidir; İran təbəələri Rusiyada sərbəst ticarət etdikləri kimi, rus tacirləri də Gilanda və İran dövlətinin bütün əyalətlərində əldə etdikləri xam ipək və digər malları maneəsiz surətdə Rusiyaya aparmalıdırlar. 3. 1667 və 1673-cü illərin müqavilələrinə əsasən, Culfa erməni kompaniyası İranın bütün vilayətlərində hasil olan xam ipəyin hamısını və digər malları satmaq üçün Rusiyaya gətirməlidir. Türkiyəyə və başqa yerlərə gedən ticarət yollarına əhəmiyyət verilməməli və həmin kompaniyaya əmr edilməlidir ki, ticarətini yalnız Rusiya dövləti ilə aparsın, halbuki hazırda onlar (Rusiyaya) çox az ipək gətirirlər. 4. Dağıstan feodallarından bəzilərinin rus torpağına basqınları zamanı tutduqları əsirlər və xüsusilə Xəzər dənizinin İran sahillərində fəlakətə uğramış rus gəmilərində olan soldat və tacirlər həbsdən azad edilib (Rusiyaya) qaytarılsın. 5. Xəzər dənizinin sahillərindəki Nizabad və Dərbənd limanları dayaz olduğu üçün busalar 249 çox zaman torpağa oturur, ona görə də busalardan istifadə etmək əlverişli deyildir. Onların çoxu dənizdə itib batır. İndi dənizdə hər iki dövlətin ticarəti üçün gəmilər daha əlverişlidir, çünki onların dənizdə oturumu busalara nisbətən dərindir. Buna görə də Əlahəzrət şah buyurmalıdır ki, (tufanlı) havalarda gəmilərin dayanması üçün başqa yer axtarılsın və orada da ticarət müəssisəsi təsis 247 A. P. Volınskinin jurnalı; səh. 9. 248 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, səһ. 201; П. П. Мельгунов. Очерки по истории русской торговли в IX—XVIII вв. М., 1905, səһ. 249. Rus tacirlərinin qarət olunması və öldürülməsi haqqında bax: Письма и указы государей; Императора Петра Великого, императрицы Екатерины I, императора Петра 11, императрицы Анны Ивановны, императрицы Елизаветы Петровны и персидского шaxa Тахмасиба к аншефу, сенатору орденов свитого апостола Андрея первозванного и свитого Александра Невского кавалеру Василью Яковлевичу Левашеву, М., 1808, səһ. 10. 249 Busa bütöv bir ağacdan oyulmuş burnu iti, dalı kəsik, döşəməsi isə dairəvi olan qayıqdır. Bu qayıqlar bir növ yerli qayıqlardan səndalları xatırladır. 53 edilsin. Həmçinin əmr edilsin ki, orada tacirlər üçün karvansara tikilsin, əks təqdirdə həm rus və həm də digər tacirlərə böyük zərər dəyə bilər. Müqavilənin 6-cı bəndində bir çox şəhərlərdə, xüsusilə Şamaxıda və Nizabad limanında rus tacirlərinin yerli hakimlər, gömrükxana məmurları və borclarını verməyən tacirlər tərəfindən sıxışdırılmalarından, ərizəyə 250 əsasən alınan gömrüyün ağırlığından (hər tüməndən 1 manat), şahın icazəsinə baxmayaraq, Şamaxıda ipək alan rus tacirlərinin sıxışdırılmalarından, Rusiyada İran tacirlərindən alınan gömrükdən fərqli olaraq burada daha artıq və qanunsuz gömrük alınmasından, Şamaxıda işləyən Kazan tatarlarından şahın xəzinəsi üçün qanunsuz vergi toplanılmasından bəhs edilirdi 251 . A. P. Volınskinin İranın baş vəziri Fətəli xana təqdim etdiyi təkliflər 21 bənddən ibarət idi. 8-ci bənddən 21-ci bəndə kimi olan təkliflər əsasən rus tacirlərinin sıxışdırılmalarından, onların qarət olunmalarından, verdikləri borclarını geri ala bilməmələrindən, habelə yerli hakimlər, tacirlər, dəllallar və dilmanclar tərəfindən edilən haqsızlıqdan danışılırdı. A. P. Volınski bütün bu narazılıqların qarşısını almaq üçün Səfəvi dövlətində rus tacirlərinin mənafeyini qorumaq məqsədi ilə rus tacirlərinin daha çox alver etdikləri ticarət mərkəzlərinin birində konsulxana təsis etmək məsələsini irəli sürmüşdü 252 . A. P. Volınskinin İran dövlətinə təqdim etdiyi təkliflər hökumət tərəfindən közdən keçirilmiş və əsasən qəbul olunmuşdur. Lakin İran hökuməti də öz növbəsində baş vəzir Fətəli xanın sədarəti altında təkliflərini hazırlayıb A. P. Volınskiyə vermişdir. Səfir həmin təklifləri özü qayıtmazdan əvvəl Rusiyaya göndərmişdir. Eyni zamanda İran dövləti Rusiya ilə ticarət əlaqələrini qaydaya salmaq məqsədi ilə lazımi tədbirlər görmüşdür. Bu xüsusda şah on bənddən ibarət bir fərman vermişdir. Fərmanın I, II və III bəndlərinə əsasən Nizabada gələn rus tacirləri öz mallarını orada satmaq istəməsələr yerli hakimlər onları məcbur etməməli, yüklərini zorla açmamalı, yollarına davam etmək istədikdə onlara karvan tutmaqda və b. hallarda hər cür vasitə ilə kömək etməli, onlardan qanundan kənar gömrük almamalı idilər. Həmçinin yerli hakimlərdən tələb olunurdu ki, onlar Nizabaddan Şamaxıya gedən rus ticarət karvanlarının silahlı dəstələrlə müşayiət olunmalarını təmin etsinlər. Həmin dəstələr yol boyu rus tacirlərinə tabe olmalı və rusların əmin-amanlığı üçün məsuliyyət daşımalıdırlar. Fərmanın IV bəndində Şirvan bəylərbəyindən tələb olunur ki, Şamaxıya gələn rus tacirlərinə öz mallarını satmaqda maneçilik törətməsin, onların mallarının qiymətini aşağı salmasın, zorla onlardan pulsuz mal almasın. Rus tacirləri 250 Mətndə «челобитная» yazılmışdır. Həmin sözün mənası «yazılı ərizə» deməkdir. Çox güman ki, həmin ərizə bu və ya digər şəhərə mal aparmaq məqsədi ilə icazə almaq üçün yazılmış ərizələrdən imiş. Belə ərizələrdə tacir eyni zamanda özü ilə satmağa apardığı malların siyahısını da yazırdı. 251 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, səh. 202. 252 Пункты предложенные А. П. Волынским эхтимадевлету 1717г. Bax: V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 42. 54 Şamaxıda sıxışdırıldıqda, təhqir və qarət olunduqda, öz borclarını geri almaq üçün məhkəməyə müraciət etdikdə onlardan dəhyek (pulun onda biri) alınmasın və onlara hər cür kömək edilsin. Fərmanın V bəndində yerli tacirlərdən tələb olunur ki, aldıqları borc və nisyə malın dəyərinin qaytarılması üçün vaxt müəyyən edilsin. Əgər yerli tacir borcunu vaxtında qaytara bilməsə, 1000 tümənə hər ay bir tümən faiz əlavə etməlidir. Nisyə alınmış mal xeyli vaxt saxlanıldıqdan sonra yiyəsinə qaytarıldıqda tacirə mütləq lazım olan faiz verilməlidir. Fərmanın VI bəndində deyilir ki, öz malını Şamaxıda və ya başqa yerdə satmaq istəməyən rus tacirlərinə başqa şəhərlərə getməyə icazə verilməli və onlardan nə xərc və nə də rahdari alınmalıdır. Onlar yalnız öz mallarını satdıqda gömrük verməlidirlər. Fərmanın VII bəndi rus tacirlərinə Şirvan və Şamaxıdan xam ipək almaqda maneçilik törədilməməsini, VIII bəndi rus tacirlərinə çoxlu ziyan vuran yerli dilmancların fırıldaqlarına son qoyulmasını, IX bəndi başqa tacirlərə nisbətən rus tacirlərindən çox gömrük alma hallarını aradan qaldırmağı və ən nəhayət, X bəndi Şamaxıdan Nizabada gedən rus ticarət karvanlarının tacirlərin hesabına atlı dəstələrlə müşayiət olunmalarını, yolda oğurlanmış və ya itmiş rus mallarının tapılıb tacirə qaytarılmasını, dənizdə baş verən tufan zamanı Şirvan, Gilan və Mazandaran sahillərində kənara atılan rus mallarına əl vurulmamasını və yiyələrinə qaytarılmasını tələb edirdi 253 . Həmin fərmanın surəti bütün ticarət mərkəzlərinə, xüsusilə Şirvan və Gilan hakimlərinə göndərilmiş və İranın Rusiya ilə ticarət müqaviləsi bağlaması haqqında onlara xəbərdarlıq edilmişdir 254 . İran şahının fərmanında əks olan məsələlərin heç biri yersiz deyildi. Qeyd edildiyi kimi, həqiqətən, Şamaxıda rus tacirləri İran məmurları tərəfindən çox sıxışdırılırdılar 255 . Lakin buna baxmayaraq, rus tacirləri başqa şəhərlərə nisbətən Şamaxıya daha artıq axışıb gəlirdilər. Məhz elə buna görə də təsadüfi deyildir ki, A. P. Volınski rus tacirlərinin Şamaxı bazarına göstərdikləri marağı və eyni zamanda onların yerli hakimlər tərəfindən sıxışdırılmalarını nəzərə alaraq, rus dövlətinin ilk konsulxanasını başqa yerdə deyil, Şamaxı şəhərində təsis etmək məsələsini qaldırmışdı 256 . Konsulxananın əsas vəzifəsi rus tacirlərinin mənafeyini qorumaqdan, onların yerli tacirlərlə olan mübahisələrini həll etməkdən və s. ibarət olmalı idi. Əldə olan 253 PSZRİ, t. V (1713-1719 illər.), SPb, 1830, səh. 500-503; V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 43; P. Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 5-6; А. Шт ы лко. Астраханская торговля в старину, Астрахань, 1909, səһ. 25; С. Броневский. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, II cild, М., 1823, səһ. 200. 254 P. Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 5; V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 202. 255 A. P. Volınskinin jurnalı, səh. 9. 256 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 203. 55 sənədlərdən aydın olur ki, Şamaxıda konsulxana təsis edilməzdən əvvəl, tacirlər arasında mübahisə və ya narazılıq baş verdikdə onlar çox zaman dilmancların köməyinə müraciət edərlərmiş. V. Ulyanitski yazır ki, Şamaxıda və başqa şəhərlərdə tacirlərdən xüsusi «dilmanc pulları» toplanılırdı 257 . Lakin dilmancların ticarətin gedişinə köməkdən çox zərəri dəyirdi. Dilmanclar bir çox hallarda mübahisələrin baş verməsinə və həmçinin tacirlərin maddi cəhətdən zərər çəkmələrinə səbəb olurdular. Çünki dilmanclar əsasən yerlilərdən olduqları üçün çox zaman mübahisələri yerli tacirlərin xeyrinə həll etməyə çalışırdılar. Bəzi hallarda gəlmə tacirlərdən bir neçə dəfə «dilmanc pulu» alınırdı. A. P. Volınski şikayətlənərək yazırdı ki, Şamaxıda «dilmanc pulu» verən tacirlərdən haqsız olaraq başqa şəhərlərdə də həmin məbləği alırdılar 258 . Buradan elə bir qənaətə gəlmək olar ki, «dilmanc pulu» da rahdari və ya mizan vergiləri ilə yanaşı olaraq dilmancların xidmətindən istifadə edib-etməmələrindən asılı olmayaraq əcnəbi tacirlərdən mütləq vergi kimi alınarmış. Lakin Şah Soltan Hüseynin 1717-ci ildəki fərmanına əsasən «dilmanc pulu»-nun eyni tacirdən bir neçə dəfə məcburi surətdə alınması qadağan edildi 259 . Çox güman ki, Şah Soltan Hüseyn həmin fərmanı A. P. Volınskinin şikayətindən sonra vermişdir. Deyilənlərdən aydın olur ki, «dilmanc pulu» əcnəbi tacirlərdən zorakılıqla alınan gömrüklərdən biri imiş. A. P. Volınski İsfahandan Peterburqa qayıdarkən uzun müddət Şamaxıda olmuşdur. O, Şamaxı bəylərbəyisi ilə söhbət zamanı demişdir ki, şahın əmrinə görə rus tacirləri heç bir «dilmanc pulu» verməməlidirlər. Onlar ildə 1000 manatdan artıq «dilmanc pulu» verdikləri halda, bu işdən zərərdən başqa xeyir görməmişlər 260 . Şübhəsiz, dilmancların tacirlərə az da olsa köməyi dəyirdi. Onlar rus, Azərbaycan və fars dillərini bilməyən tacirlər arasında vasitəçi olurdular. Lakin rus dövləti dilmancların fəaliyyətini qiymətləndirməməkdə, hər şeydən əvvəl, öz mənafeyini güdürdü. Bu da İran dövlətinin vilayətlərində rəsmi konsulxanalar təsis etməyə nail olmaqdan ibarət idi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, A. P. Volınski rus tacirlərinin mənafeyini qorumaq məqsədi ilə İran dövlətinin ərazisində konsulxana təsis etmək məsələsini qaldırmışdı. Uzun danışıq və məktublaşmadan sonra Şah Soltan Hüseyn 1720-ci ildə konsulxananın təsis olunmasına icazə verdi 261 . İndi qarşıda konsulxananın hansı şəhərdə təsis edilməsi məsələsi dururdu. Azərbaycan və İranın bir çox şəhərlərini gəzmiş A. P. Volınski ticarət sahəsində Azərbaycan şəhərlərinin üstünlüyünün və rus tacirlərinin Azərbaycanda ticarətdən 257 Yenə orada. 258 A. P. Volınskinin jurnalı, səh. 9. 259 Перевод указов Шаховых, которые действо имеют жалованных для коммерции в Персии, оные за печатью шахова (1717), АКАК, т. II, доп. к I тому, Tiflis, səһ. 1089. 260 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 203. 261 M. Çulkov. Göstərilən əsəri, səh. 102; А. Штылко. Астраханская торговля в старину, Астрахань, 1909, səh. 25. 56 daha çox gəlir əldə etdiklərinin şahidi olmuşdu. Buna görə də onlar Şamaxıda və ya Bakıda yerli hakimlər tərəfindən sıxışdırıldıqları halda belə həmin şəhərlərlə ticarət əlaqələrini kəsmək fikrində deyildilər. Əksinə, Şamaxıya daşınıb gələn yüksək keyfiyyətli Azərbaycan ipəyi, Bakı nefti və şəhərin zəngin bazarı xarici ölkə tacirlərinin, o cümlədən rusların diqqətini həmişə özünə cəlb edirdi. Odur ki, A. P. Volınski konsulxananın Şamaxı şəhərində təsis olunmasını təklif etmişdi 262 . Şamaxı şəhərinin konsulxana üçün əlverişli olması haqqında A. P. Volınski Xarici İşlər Kollekiyasında da məlumat vermişdi 263 . A. P. Volınski, hətta Şamaxıya kimin konsul göndərilməsini müəyyənləşdirməyi təklif etmişdi. Tezliklə rus hökuməti qvardiya kapitanı S. Baskakovu konsul təyin edib, Şamaxıya göndərmək üçün hazırlıq gördü. Nəzərdə tutulan Şamaxı konsulxanası təkcə Azərbaycanda deyil, eyni zamanda İranın bütün şəhər və vilayətlərində rus tacirlərinə istiqamət verməli və həmçinin onların mənafeyini qorumalı idi. Lakin tezliklə İran hökuməti konsulxananın Şamaxı şəhərində təsis olunmasına qəti etiraz edərək bildirdi ki, konsulxana yalnız İranın paytaxtı İsfahanda yerləşməlidir. Əlbəttə, məsələnin şah höküməti tərəfindən belə qoyulması aydın idi. Çox güman ki, Şah Soltan Hüseyn rus tacirlərini İsfahan şəhərinə cəlb etmək və burada ticarəti canlandırmaq məqsədini güdürdü. Lakin I Pyotr İran dövlətinin təklifinin tamamilə əksinə çıxdı və bildirdi ki, konsulxana ilk növbədə tacirlərin mənafeyini qorumaq üçün lazımdır, rus tacirlərinin əksəriyyəti isə Şamaxı şəhərində ticarət edir, odur ki, konsulxana elə şəhərdə təsis olunmalıdır ki, orada qızğın ticarət getmiş olsun. Uzun danışıqlardan sonra İran dövləti ilə Rusiya belə qənaətə gəldilər ki, İsfahan paytaxt olduğu üçün konsulxana da orada yerləşdirilsin, Şamaxıda isə həmin konsulun müavini otursun 264 . İran dövlətinin paytaxtı İsfahana ilk rus konsulu Semyon Abramovu, Şamaxıya isə konsul müavini və ya konsulun canişini adı ilə A. Baskakovu göndərmək qərara alındı. Bu münasibətlə Xarici İşlər Kollegiyası 1720-ci il dekabrın 21-də İran dövlətinə xüsusi məktub göndərdi. Həmin məktubun Azərbaycana aid olan hissəsində deyilirdi ki, rus tacirləri əsas etibarilə Şamaxıda ticarət edirlər, lakin rus dövlətinin nümayəndəsi olmadığından orada bir çox qayda- qanunsuzluq baş verir, buna görə tacirlərimiz, Şamaxı ticarətini idarə etmək və tacirlərin mənafeyini qorumaq üçün tacir Aleksey Baskakovu konsul Abramovun canişini seçmişlər. A. Baskakov baş verən hər bir mübahisəli məsələni həll etmək üçün bəylərbəyi və ya digər yerli hakimlərin köməyinə müraciət etməli, onlar da bu işdə ədalətli olmalıdırlar. Lakin o, yerli hakimlərdən kömək ala bilməsə, məktub vasitəsi ilə bu barədə İsfahandakı konsul S. Abramova məlumat verməlidir. S. 262 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 43. 263 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 205. 264 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 205; V. Komarov. Göstərilən əsəri, səh. 553. 57 Abramov da öz növbəsində şahın hüzurunda məsələ qaldırmalı və həmin məsələnin həllinə nail olmalıdır. A. Baskakovun - rus ordusunun qvardiya kapitanının bir tacir kimi qələmə verilməsi və onun Şamaxıya konsul müavini təyin edilməsi bir qədər dəqiqlik tələb edir. Qvardiya kapitanı A. Baskakovun tacir adı ilə konsul müavini və ya canişini «seçilməsi» ticarətdən çox siyasi məqsəd daşıyırdı. Məsələ burasındadır ki, 1718-ci ildə üçillik səfərdən qayıdan A. P. Volınskinin topladığı məlumatlar I Pyotra Xəzər boyu əyalətləri asanlıqla zəbt edə biləcəyinə böyük ümidlər verirdi 265 . Odur ki, I Pyotr nəzərdə tutduğu yürüşə hazırlıq münasibəti ilə bir sıra tədbirlər həyata keçirirdi. Bu tədbirlərdən biri də cənuba gedən yolların ordunun gedişi üçün rahat olub-olmadığını müəyyən etməkdən ibarət idi. Bunu bir çox tarixi sənədlər — A. Baskakov Şamaxıya gələrkən onu müşayiət edənlərin arasında dörd nəfər geodezistin olması 266 həmçinin I Pyotrun Həştərxana qubernator təyin edilmiş 267 A. P. Volınskiyə verdiyi əmr bir daha sübut edir. Əmrdə deyilirdi: «Konsul müavini vəzifəsinə elə zabit seçilməlidir ki, quru yolla Şamaxıya gedib geri qayıtdıqda yolların ordunun hərəkəti üçün nə dərəcədə rahat olub-olmadığını öyrənə bilsin və eyni zamanda Şamaxıda tacir adı ilə yaşayanları nəzərdən keçirsin» 268 . A. Baskakovun özünə verilmiş məxfi təlimatdan da eyni qənaətə gəlmək olar. «Terekdən Şamaxıya və oradan da Abşeron və Gilana gedən yollar öyrənilməli və ordunun hərəkəti üçün rahat olub-olmaması müəyyən edilməlidir. Yerlərdəki vəziyyətlə də yaxından tanış olmaq lazımdır» 269 . Həmin məsələlərin öyrənilməsi rus dövləti üçün böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Rus dövləti hər cür vasitə ilə türklərin Zaqafqaziyanı ələ keçirmək təhlükəsinin qarşısını almağa çalışırdı. Deməli, A. Baskakov Şamaxı şəhərinə eyni zamanda bir hərbi kəşfiyyatçı kimi də göndərilmişdi. Lakin I Pyotr bu məsələni hər cür vasitə ilə pərdələməyə çalışırdı. Bunu A. Baskakovun Şamaxıya ezam edilməsi haqqında I Pyotrun Şah Soltan Hüseynə göndərdiyi məktubundan müəyyən etmək olar. Məktubda deyilir ki, A. P. Volınski ilə Etimad-üd-Dövlə arasında aparılan danışıqlara əsasən Şamaxıya «ticarətdə mahir olan Aleksey Baskakov» göndərilir 270 . A. Baskakovun Şamaxıya ezam edilməsi haqqında Şirvan bəylərbəyisinə də müvafiq məktub göndərilmişdi. Məktubun müəllifi olan kansler qraf Q. İ. 265 Д. Корсаков. А. П. Волынский (Биографический очерк), «Древняя и новая Россия», т. I, 1877, səһ. 84. 266 ЦГАДА, кабинет Петра I, отд. I, кн. 30, vərəq 125-126. 267 D. Korsakov. Göstərilən əsəri, səh. 85-89. 268 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 209. 269 Yenə orada, səh. 210; S. Solovyov. Göstərilən əsəri, səh. 35. 270 Грамота от царского величества к шаху персидскому. Bax: V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 44; М. Çulkov. Göstərilən əsəri, səһ.103, 113; А. Ştılkо. Göstərilən əsəri, səһ. 25; ЦГАДА, кабинет Петра Великого, отд. I, кн. 30, vərəq 125-126. 58 Qolovkin də yerli hakimlərdən A. Baskakova müstəqillik verməyi tələb etmiş və A. Baskakovun Şamaxıya yalnız ticarət xatirinə gəlməsini göstərmişdir 271 . Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, A. Baskakovun Şamaxı şəhərinə göndərilməsi bir daha Şamaxının zəngin ticarət şəhəri olmasını və həmçinin Rusiyanın Azərbaycanda öz ticarət əməliyyatını möhkəmlətmək məqsədini güddüyünü, XVIII əsrin birinci yarısında bir çox tarixçilərin «rus— İran ticarəti» dedikdə bu ticarətdə əsas yerlərdən birini Azərbaycan şəhərlərinin tutmasını və rus tacirlərinin əsasən Azərbaycanda məskən salmasını sübut edən təkzibedilməz dəlillərdən biridir. Heç də təsadüfi deyildir ki, A. P. Volınski və I Pyotrun kabinəsi «rus—İran ticarətini» qaydaya salmaq məqsədi ilə konsulxananın məhz Şamaxı şəhərində təsis olunmasını təkid edirdilər. Maraqlı burasıdır ki, hətta İsfahana konsul göndərilən S. Abramova verilən təlimatın bir çox bəndləri də Şamaxıdan bəhs edirdi. S. Abramova tapşırılmışdı ki, Şamaxıdakı konsul müavinin işinə daima nəzarət etsin, onunla mütəmadi surətdə məktublaşsın 272 , bir çox şəhərlərdən, o cümlədən Şamaxıdan Türkiyəyə aparılan ipəyin hamısının Rusiyaya göndərilməsinə nail olsun və həmin tacirlərə bildirsin ki, rus dövləti onlara gömrük və s. barədə xeyli güzəştə hazırdır 273 . Şamaxıya göndərilən konsul müavini A. Baskakova aşağıdakı məzmunda təlimat verilmişdi: 1. Şamaxı və Nizabadda işə başlayan zaman özünü İranda olan başqa ölkələrin tam hüquqlu konsulları kimi aparmalı və imperatorun hakimiyyəti və gücünə arxalanaraq rus təbəələrinin mənafeyini qorumalı; 2. Şamaxıda hansı Qərbi Avropa tacirlərinin ticarət etdiklərini, oraya nə kimi mallar gətirdiklərini və hansı yollarla gətirdiklərini öyrənməli; 3. Öz mallarını Türkiyə torpaqlarına aparıb satan tacirləri Rusiya bazarlarına cəlb etməli və bildirməli ki, Rusiyaya gedən yol qısa, rahat və ucuz başa gəlir, rus dövləti gömrük barəsində xeyli güzəştə gedəcəkdir; 4. Ölkədə işlədilən pullar, çəki və ölçü vahidləri haqqında məlumat toplayıb, ticarət kollegiyasına verməli; 5. İsfahandakı konsul S. Abramov ilə müntəzəm surətdə məktub vasitəsi ilə əlaqə saxlamalı; 6. Rus təbəələri ilə yerli tacirlər arasında baş verən mübahisələri ədalətlə həll etməli; 7. Konsul müavini mübahisəli mühüm bir məsələni həll etməzdən əvvəl rus tacirlərinin Şamaxıda və Nizabadda olan başçılarını toplamalı, sonra isə məsələni əksəriyyətin nəfinə həll etməlidir, mübahisə edənlər konsul müavini daxil olmaqla, müzakirədə iştirak etməlidirlər; 8. İsfahandakı konsul öldükdə onu Şamaxıda yaşayan müavini əvəz etməlidir; 9. Əgər Şamaxıdakı konsul müavini ölərsə, onu adlı-sanlı rus tacirlərindən iki nəfəri müvəqqəti əvəz edib, bu barədə ticarət kollegiyasına xəbər verməlidir; 10. Nizabada rus dövlətinin gəmiləri yanaşdıqda konsul müavini özünü Nizabada yetirməli və gəmilərin boşaldılması və ya yüklənməsinə şəxsən 271 Письмо Шемахинскому хану от канцлера гр. Головкина о консуле Баскакове. Bax: V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 44; M. Çulkov. Göstərilən əsəri, səh. 105. 272 M. Çulkov. Göstərilən əsəri, səh. 107; V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 45. 273 M. Çulkov. Göstərilən əsəri, səh. 208. 59 nəzarət etməlidir. Əgər konsul özü gələ bilməzsə, bu iş üçün iki nəfər və ya daha çox etibarlı tacirlərdən göndərə bilər: 11. Gəmilərin yüklənməsi və ya boşaldılmasını asanlaşdırmaq məqsədi ilə Nizabadda çoxlu miqdarda yastı oturacaqlı qayıqlar saxlanılmalıdır və s. L. Baskakova verilən təlimat 21 bəiddən ibarət idi. Lakin yerdə qalan bəndlərdə ümumi məsələlərdən bəhs edildiyi üçün onun üzərində dayanılmayacaqdır 274 . İstər S. Abramov və istərsə də A. Baskakova verilən təlimatların məzmunlarından belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Rusiya konsul və konsul müavininin vasitəsi ilə özünun ticarət sahəsindəki Şərq siyasətini həyata keçirməyə can atırdı 275 . Konsulxana nümayəndələri Azərbaycan və İranın təsərrüfat xüsusiyyətini yaxından öyrənməli, Səfəvi dövlətinin xarici ölkələrlə İran körfəzi vasitəsi ilə və eləcə də Türkiyə ilə olan ticarət əlaqələrinin Xəzər dənizinə köçürülməsinə nail olmalı idilər. Beləliklə, Rusiya Avropa ilə Şərq ölkələri arasında aparılan ticarətdə bir vasitəçi kimi çıxış etməyə çalışırdı. Bunun isə, göstərildiyi kimi, Rusiya üçün həm böyük təsərrüfat və həm də siyasi əhəmiyyəti vardı: bir tərəfdən Şərq ilə Qərb arasında aparılan ticarətin sayəsində Rusiyanın daxili bazarları zənginləşəcək, gömrükxananın gəliri artacaq, digər tərəfdən isə Qərbi Avropa və Şərq ölkələri tranzit ticarəti sayəsində Rusiyadan asılı vəziyyətdə qalacaqdılar. Məhz buna görə də I Pyotr nəyin bahasına olursa-olsun Xəzər dənizi vasitəsi ilə aparılan ticarəti ələ keçirmək və sahil boyu şəhərlərdə möhkəmlənmək siyasətini yürüdürdü. Lakin I Pyotr beynəlxalq vəziyyət ilə əlaqədar olaraq hələlik açıq siyasət yürüdə bilmirdi. Lakin bu ona heç də Xəzər dənizinin sahillərini öyrənməyə mane olmurdu. 1717-ci ildə I Pyotrun təklifinə görə donanma poruçiki fon Verden 276 və 1719-cu ildə isə leytenant F. Soymonov Xəzər dənizinin limanlarını, körfəzlərini, sahillərini və habelə Xəzərə axan çayların xüsusiyyətlərini öyrənmək məqsədi ilə ekspedisiyaya çıxdılar. İmperatorun əmrinə görə bu ekspedisiyaların yığdığı məlumatlara əsasən Xəzər dənizinin mükəmməl xəritəsi tərtib olunmalı idi. Nəhayət, 1721-ci ildə nəzərdə tutulan xəritə hazır oldu 277 F. Soymonov və fon Verdenə Xəzər sahillərini 274 Инструкция данная из Государственной коммерц-коллегии определенному в Шемахию и в Низовую вице-консулу Алексею Баскакову. Bax: V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 45; M. Çulkov. Göstərilən əsəri, səh. 113-120. 275 P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 6. 276 V. Komarov. Göstərilən əsəri, səh. 564. 277 В. Могутов. Редкое и достопамятное известие, о выбывшей из России в Великую Татарию экспедиции под именем посольства. СПб, 1777, səһ. 40; А. Соколов. Астрахань, о ее прошлом и настоящем, ЖМВД, т. XII, СПб, 1845, səһ. 62: А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, СПб, 1896, səһ. 35; P. Butkov. Göstərilən əsəri, 1 cild, səһ. 6; А. P. Volınskinin verdiyi məlumata görə, I Pyotr Xəzər dənizinin xəritəsini çəkməyi hələ o, 1715-ci ildə İrana yola düşməzdən əvvəl bir neçə dənizçi zabitlərə tapşırmışdı. Bax: Оправдание о персидском деле. См.: Чтение в императорском обшестве истории и древностей российских при Московском Университете, в 60 öyrənmək kimi əsas məsələdən başqa, ticarət məsələləri ilə də yaxından tanış olmaq tapşırılmışdı. Məhz buna görə də onlar, xüsusilə F. Soymonov Azərbaycana və İrana mal aparan tacirlərlə söhbət etmiş və onlardan müəyyən məlumat toplamışdı. Rus tacirlərinin əksəriyyəti İranda ticarət edən tacirlər üçün şirkət yaradılmasını təklif etmişdir. Onların fikrincə, əsas şirkət Həştərxanda yerləşməli, İsfahanda, Tiflisdə, Şamaxıda, Astrabadda və Rəştdə isə bu şirkətin filialları açılmalıdır. Rus tacirləri həmçinin təklif etmişlər ki, İrana əsas etibarilə buğda unu və mahud aparılmalı, oradan isə ipək, pambıq və düyü gətirilməlidir. F. Soymonovun fikrincə, Xəzər dənizində mal daşınması üçün ən əlverişli nəqliyyat vasitəsi uzunluğu 60-70 fut olan qukar 278 və qaliot 279 tipli gəmilər olmalıdır. Nizabad limanı isə belə gəmilər üçün yararlı deyildir. Məhz buna görə də o, təklif etmişdir ki, Kür çayının ağzında yeni ticarət limanı salınsın və beləliklə, Kür çayı bütün Şirvanın və eləcə də Gürcüstanın ticarət arteriyasına çevrilsin. Kür çayı vasitəsi ilə Xəzər dənizinə axışıb gələn ticarət malları gəmilərlə Volqa çayı vasitəsi ilə Rusiyaya, oradan isə Qərbi Avropa bazarlarına çıxarılmalı idi. F. Soymonovun fikrincə, Ənzəli İranla ticarətdə ikinci dərəcəli liman olmalı idi 280 . I Pyotr eyni zamanda Astrabadı ələ keçirdikdən sonra Hindistan ilə də normal ticarət ələqələri yaratmağı nəzərdə tutmuşdu 281 . Rus dövləti Kür çayının ağzında salınacaq limanı tədricən Rusiyanın bütün Şərq ölkələri ilə apardığı ticarətin düyüm nöqtəsinə çevirməyi qərara almışdı 282 . Rusiya hökuməti 1717-ci ildə İran ilə bağladığı ticarət müqaviləsinə böyük ümidlər bəsləyirdi. Lakin müqavilənin hər iki dövlət tərəfindən təsdiq olunmasına baxmayaraq, bu, Rusiyanın gözlədiyi nəticəni vermədi; əvvələn, müqavilədə I Pyotrun tələb etdiyi əsas məsələ, yəni Culfa ticarət şirkəti üzvlərinin İran və Azərbaycanda əldə etdikləri xam ipəyi ya Rusiyaya satmalı və ya xaricə yalnız Rusiyanın ərazisindən aparmaları haqqındakı tələb şah tərəfindən qəbul edilməmişdi. Şah bildirmişdi ki, tacirlər öz mallarını istədikləri yerə də aparmalıdırlar, bu onların şəxsi mənafeyindən asılıdır 283 . Culfalıların Aralıq dənizi tərəfə meyl göstərmələrinə səbəb onların Qərbi Avropa mallarını, xüsusilə mahudun bilavasitə avropalı tacirlərdən nisbətən ucuz qiymətə almalarından irəli gəlirdi. Həştərxanda isə onlar həmin malları rus tacirlərindən baha qiymətə almalı olurdular. Digər tərəfdən İran hökuməti rus статье «Дело Салитеева, Архимандрита Казанского монастыря», кн. 3, М., 1868, səһ. 111. 278 Qukar (hollandca hoeker) iki dor ağacı, enli burnu və dal tərəfi dairəvi olan ticarət gəmisidir. 279 Qaliot (italyanca galeotta) çox da böyük olmayan iki dor ağaclı və iti burunlu ticarət gəmisidir. 280 Ф. Л. Соймонов. Описание Каспийского моря... яко часть истории государя императора Петра Великого, СПб, 1763, сəһ. 333—337; A. Bakıxanov. Göstərilən əsəri, səh. 106. 281 A. Bakıxanov. Göstərilən əsəri, səh. 106. 282 N. Q. Kukanova. Göstərilən əsəri, səh. 247. 283 V. Ulyanitski. Göstərilən əsəri, II hissə, əlavə 42. 61 gəmilərinə Nizabaddan başqa, digər bir limanda daldalanmağa icazə vermirdi. Bu isə ticarətin genişlənməsinə xeyli maneçilik törədirdi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, 1717-ci il müqavilənaməsinin maddələrinin həyata keçirilməsinə şah özü razılıq versəydi də, Səfəvi dövlətində baş verən hərc-mərclik onsuz da buna mane olacaqdı. Beləliklə, Rusiya ilə İran arasında bağlanılmış ilk ticarət müqaviləsi yalnız kağız üzərində qaldı. Qeyd edildiyi kimi, I Pyotr cənuba doğru yürüşə elə A. P. Volınski İsfahandan qayıtdıqdan sonra hazırlıq görməyə başlamışdı. Bununla əlaqədar olaraq o, A. P. Volınskini Həştərxan quberniyasının qubernatoru təyin etmişdi. P. Butkov I Pyotrun yürüşünün əsil mahiyyətinə varmadan yazır ki, A. P. Volınski «Rus sərhədlərinin əmin-amanlığı üçün» 284 tədbirlər görmüş və məhz bu məqsədlə də tezliklə yürüşə başlamağı təklif etmişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, P. Butkovun müddəaları birtərəflidir. Çünki I Pyotru cənuba doğru yürüşə başlamağa sövq edən bir neçə başqa səbəb var idi. I Pyotr əfqan qəbilələrinin İrana soxulmasını, Şamaxı şəhərində rus tacirlərinin mallarının qarət edilməsini, Səfəvi dövlətini bürümüş üsyanları yatırmağı bəhanə edərək yürüşə başladı. Türklər də bu zaman Zaqafqaziyanı ələ keçirməyə çalışırdılar 285 . Türklərin Zaqafqaziyanı tutmaları və Xəzər dənizinə gəmi salmaları Rusiyanın Şərq ticarətinə və cənub sərhədlərinin əmin-amanlığına ağır zərbə endirə bilərdi. Belə şəraitdə I Pyotrun yürüşə başlaması Rusiyanın mənafeyinə tamamilə uyğun gəlirdi 286 . Bu yürüşün Rusiya dövləti üçün böyük iqtisadi əhəmiyyəti var idi. I Pyotrun fikrincə, cənuba doğru yürüş etməklə o, Rusiyanın mövqeyinin Xəzər dənizinin qərb sahillərində möhkəmlənməsinə, Xəzər boyu əyalətlərdə yetişdirilən ipəyin hamısının Rusiyaya daşınmasına, həmçinin oradakı təbii sərvətləri ələ keçirməyə nail olacaqdı, çünki Rusiyada artmaqda olan sənayeni, xüsusilə toxuculuq sənayesini inkişaf etdirmək üçün ölkə daxilində kifayət qədər xammal yox idi. Xəzər boyu əyalətlər, xüsusilə Azərbaycan zəruri xammal ilə zəngin idi. Rusiyanın inkişaf etməkdə olan ipəkçilik və başqa sənayesinin Azərbaycan ipəyinə, faydalı xammalına böyük ehtiyacı var idi. Buna görə də I Pyotr ilk növbədə xammal ilə zəngin olan əyalətləri ələ keçirmək və həmin yerlərin sərvətinə sahib olmaq məqsədini güdürdü. I Pyotr eyni zamanda Xəzərin əsas limanlarını ələ keçirməklə dəniz ticarətində yeganə hakim olmağa can atırdı. Bu cəhətdən Fransanın Peterburqdakı səfiri de Kampredonun öz kralına yazdığı məktub çox maraqlıdır 287 . Pyotrun zənnincə, o, Xəzər dənizində aparılan bütün ticarəti ələ keçirəcək və bu ticarətdən külli miqdarda gəlir əldə edə biləcəkdir 288 . 284 P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 6. 285 Yenə orada. 286 Ф. Ф. Веселаго. Очерки о русской морской истории, т. I, СПб, 1875, səh. 375. 287 СИРИО, т. 49, СПб, сəһ. 384 288 С. Идаров. Значение Индии в политике России. «Руский вестник», кН. 6, 1884, səh. 487-553. 62 I Pyotr Xəzər boyu əyalətlərə sahib olduqdan sonra buranın sərvətindən həm ölkənin daxilində istifadə etməyi və həm də xarici bazara çıxarmağı nəzərdə tutmuşdu 289 . I Pyotrun Xəzər boyu əyalətlərin, xüsusilə Azərbaycanın xammal və təbii sərvətinə böyük maraq göstərməsini yürüş başa çatdırılandan sonra gördüyü tədbirlər bir daha sübut edir. Rus qoşunları Xəzər boyu əyalətləri tutduqdan sonra I Pyotr təbii sərvətlərdən ilk növbədə mis yataqlarının kəşf edilməsi göstərişini vermişdi 290 . Pyotrun bu barədəki fikrini bilən Qarabağ erməniləri ona Qarabağda gümüş, mis, qurğuşun və dəmir filizinin mövcud olması haqqında məlumat vermişdilər 291 . I Pyotr Xəzər dənizinin sahillərini zəbt edən rus qoşunlarının komandanı, briqada generalı Levaşova bildirmişdi ki, konsul S. Abramovun və İran səfiri İsmayıl bəyin verdiyi məlumata görə, bir çox şəhərlərin ətrafında, xüsusən Ərdəbildə külli miqdarda faydalı qazıntılar, o cümlədən qurğuşun yataqları vardır. Onu axtarmaq və istismar etmək lazımdır 292 . A. P. Volınskinin dəstələrinin üzvlərindən olan C. Belin verdiyi məlumata görə, Təbriz ətrafı mərmərə bənzər ağ daşlarla zəngin idi. Bu daşların tikinti üçün yararlı olub-olmamasını yoxlamaq üçün hələ 1720-ci ildə Həştərxan qubernatoruna təklif edilmişdi ki, Təbrizə adam göndərib, həmin daşların xüsusiyyətini öyrənsin 293 , Rus qoşunları Xəzər sahillərini ələ keçirdikdən sonra Levaşov Peterburqa Təbriz daşı göndərmişdi. Bu daş adi mərmərdən heç də seçilmirdi 294 . Xəzər boyu əyalətlərin faydalı qazıntıları arasında ən mühüm yerlərdən birini neft tuturdu. II fəsildə neftdən bir qədər ətraflı məlumat verilmişdir. Lakin yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, rus qoşunları 1723-cü ildə Matyuşkinin başçılığı altında Bakını aldıqda Bakıdan 10-20 verstlik bir məsafədə 88 neft quyusu və 53 neft anbarına təsadüf etmişdilər 295 . Peterburqa qayıtmaq ərəfəsində olan Matyuşkin sentyabr ayında I Pyotrdan bir məktub almışdı. Həmin məktubda I Pyotr yazır: «Əmr et ki, Bakıdan ağ neft toplasınlar, onu ya göndər və ya özünlə gələndə gətir 296 . 289 Инструкция бригадиру Левашову об управлении новоприобротенных от Персии провинции по Каспийскомү морю, ПСЗРИ, т VII (1723-1727 гг), СПб, 1830, səһ.114. 290 V. Komarov. Göstərilən əsəri, səh. 606. 291 A. Ezov. Göstorilən əsəri, səh. 379. 292 Письма и указы государей: ...В. Левашову. Göstərilən əsəri, səһ. 21; Инструкция бригадиру Левашову об управлении новоприобретенных от Персии провинции, по Каспийскому морю, ПСЗРИ, т. VII (1723-1727 гг ) СПб, 1830, səһ.114. 293 C. Bel. Göstərilən əsəri, səh. 71. 294 V. Lıssov. Göstərilən əsəri, səh. 18. 295 Yenə orada, səh. 22. 296 Инструкция, когда даст бог Баку возьмем, что чинит. Bax: V. Komarov. Göstərilən əsəri, əlavə, səh. 604. 63 Matyuşkin yenidən Peterburqdan Xəzər boyu əyalətlərə qayıdarkən Pyotr ona ikinci dəfə tövsiyə etmişdir ki, «min pud və ya mümkün qədər ağ neft göndərsin» 297 . Neftin Rusiyaya göndərilməsini və I Pyotrun yenidən «nə qədər mümkünsə» neft istəməsi artıq o zaman Rusiyada Bakı neftinə ehtiyac hiss olunduğunu göstərir. I Pyotrun dövründə Rusiyada inkişaf edən sənaye sahələrindən biri də kükürd istehsalı idi. Lakin bu sənaye üçün əsas xammal olan şora artmaqda olan tələbatı lazımınca ödəmirdi. Məhz buna görə də I Pyotr Levaşova verdiyi göstərişlərin birində əldə edilmiş Xəzər boyu əyalətlərində eyni zamanda şora yataqları üçün kəşfiyyat aparmağı tapşırmışdı 298 . I Pyotrun hakimiyyəti illərində Rusiyanın toxuculuq sənayesində ipəkçilik olduqca zəif inkişaf etmişdi. Kustar karxanalarda toxunulan ipək məmulatı heç də rus dvoryan və zadəganlarının ehtiyacını ödəmirdi 299 . Avropadan alınan ipək isə Rusiya üçün çox baha başa gəlirdi 300 . Ölkə daxilində ipəyə olan ehtiyacı ödəmək və bu sahədə Rusiyanın xarici ölkələrdən asılılığını ləğv etmək məqsədi ilə I Pyotr Rusiyada ipək manufaktur sənayesi yaratmaq təşəbbüsünü irəli sürmüşdü. Bu məqsədlə o, ilk növbədə Rusiyaya xaricdən toxunulmuş parçaların gətirilməsini qadağan etmiş, hətta Rusiyada ipəkçiliyin inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar yaradıb, bir sıra güzəştlərə də getmişdi 301 . Hətta belə məlumat vardır ki, I Pyotr Ukrayna, Həştərxan və digər cənub şəhərlərdə tut ağaclarının əkilməsi, baramaçılığın inkişaf etdirilməsi əmrini vermişdi. 1725-ci ildə Matyuşkin Peterburqa bildirir ki, Bakıdan tutulmuş «şübhəli» adamlardan Sadıq Şirbət və onun 30 nəfər «yoldaşı» mahir ipəkçidirlər. Əgər etiraz edilməzsə, onları ipəkçiliyi inkişaf etdirmək üçün Ukraynaya göndərmək olar 302 . Lakin Matyuşkinin təşəbbüsünün nə yerdə qaldığı barədə hələ heç bir məlumat əldə edilməmişdir. I Pyotrun ipəkçiliyə verdiyi qiyməti bununla izah etmək olar ki, o, tut ağaclarını xarab edən və ya qıranlara ölüm cəzası verilməsini əmr etmişdi 303 . Dövlət tərəfindən ipəkçiliyin inkişafı üçün şərait yaradılmasına baxmayaraq, Rusiyanın sərt iqlimi buna mane oldu. Terek rayonlarında yetişdirilən ipək isə keyfiyyətcə Xəzər boyu əyalətlərindən gətirilən ipəkdən xeyli aşağı idi 304 . I Pyotrun tədbirləri və göstərişləri ipəkçiliyin Rusiya sənayesi və zadəganları üçün 297 Yenə orada, səh. 606. 298 PSZRİ, t. VII, səh. 114. 299 П. Любомиров. Очерки по русской промышленности, М., 1947, səh. 110-111; P. Lıssov. Göstərilən əsəri, səh. 26. 300 О позволении вывозе парчу из Европейских Государств, ПСЗРИ, т. V, səһ. 694. 301 Заботы Петра Великого о щелководстве, «Русский вестник», т. 100, 1872, səһ. 472. 302 АВПР, ф. Сношения России с Персией, siyahı 77/1, iş 5 (1725), vərəq 359. 303 Заботы Петра Великого о шелководстве, səһ. 472. 304 И. Крылов. Цветущее состояние Всероссийского государства, СПб, 1876, səһ. 32. 64 nə qədər əhəmiyyətli olduğunu sübut edən dəlillərdəndir. I Pyotrun Rusiyanın cənub rayonlarında baramaçılığı inkişaf etdirmək haqqında gördüyü tədbirlər boşa çıxdı. Əvvəllərdə olduğu kimi Rusiyanın ipəkçilik sənayesi bilavasitə xaricdən gətirilən xammaldan asılı vəziyyətdə qaldı. Məhz buna görə də təsadüfi deyildir ki, I Pyotr Xəzər boyu əyalətlərə yürüşə hazırlaşarkən, xüsusilə ipəkçilik rayonlarını ələ keçirməyi nəzərdə tutmuşdu. Xəzər boyu əyalətlərdə ipək ən çox Şirvan və Gilanda hazırlanırdı. A. P. Volınski yazırdı ki, əhali Şirvanda daha çox ipəkçiliklə məşğul olur. Xüsusilə dəniz və çay kənarlarında elə kənd tapılmaz ki, orada ipəkçilik inkişaf etməmiş olsun 305 . I Pyotr Xəzər boyu əyalətləri ələ keçirdikdən sonra topladığı xam ipəyi Qərbi Avropa ölkələrinə, o cümlədən İngiltərəyə, Hollandiyaya, Fransaya, Polşaya və digər ölkələrə də ixrac etməyi nəzərdə tutmuşdu 306 . I Pyotrun dövründə Xəzər rayonları Rusiyanın tərkibinə daxil edildikdən sonra rus tacirləri Azərbaycanda öz ticarətlərini daha da fəallaşdırmışdılar. Lakin 1724-cü il İstanbul müqaviləsinə görə Azərbaycanın zəngin ticarət mərkəzlərindən olan Şamaxı, Təbriz və başqa şəhərlərin türklərin əlinə keçməsi ilə əlaqədar olaraq rus tacirləri xarici ölkəyə, o cümlədən Azərbaycanın daxili şəhərlərinə mal aparmaqdan ehtiyat etdilər. Lakin arxiv sənədləri həmin dövrdə Təbrizdən və Şamaxıdan bir çox tacirlərin Həştərxana mal aparmaları haqqında məlumat verir 307 . I Pyotr Rusiyanın ələ keçirdiyi Xəzər boyu vilayətlərdə təsərrüfat həyatını və xüsusilə ticarəti bərpa etmək üçün bir çox tədbirlər həyata keçirmişdi. I Pyotrun 1723-cü ildə «Rusiya ilə ticarətin bərpa edilməsi və ermənilərə Rusiyaya köçməyə icazə verilməsi» 308 haqqındakı fərmanı belə tədbirlərdən biri idi. Həmin ilin sentyabr ayında Senat yeni bir qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən bütün Şərq ölkələri tacirlərinə əvvəllərdə olduğu kimi adi qaydada gömrük vermək şərti ilə Həştərxana mal gətirmək və aparmaq icazəsi verildi 309 . Xəzər boyu əyalətlərdəki rus qoşunlarının ordu briqadiri Levaşova Psterburqdan göndərilən əmrdə tapşırılmışdı ki, «Erməniləri Xəzər boyu əyalət və şəhərlərə, xüsusilə Bakıya, Dərbəndə, Gilana və Mazandarana köçürtsün və onlarla elə rəftar etsin ki, onlardan şikayət eşidilməsin» 310 . I Pyotr eyni zamanda İranda yaşayan erməniləri də Xəzər ticarətinə cəlb etmək üçün onlara müraciət etmişdi. Xəzər boyu əyalətlərlə daha sıx ticarət aparmaq məqsədi ilə I Pyotrun həyata keçirdiyi tədbirlərdən biri də aksioner 305 F. Soymonov. Göstərilən əsəri, səh. 37-38. 306 N. Kukanov. Göstərilən əsəri, səh. 251. 307 АВПР, ф. Сношения России с Персией, siyahı 77/1, iş 4 (1726), vərəq 93. 308 Собрание актов, относящихся к образованию истории армянского народа, I hissə, М., 1883, səһ. 43. 309 PSZRİ, t. VII, səh. 115. 310 Письма и указы государей... В. Я. Левашову, М., 1808, səһ. 272; АВПР, ф. Сношения России с Арменией, fond 100, siyahı 160/4, iş 8 (1724 г.) vərəq 1, АВПР, Ф. Сношения России с Персией, siyahı 71/1, iş 5, vərəq 1. 65 şirkətinin təşkili idi. I Pyotrun vaxtında hər birinin qiyməti 150 manat olan 4 min aksiya buraxılmışdı. Həştərxan tacirləri bu şirkətə 50 min manat pul qoymuşdular 311 . Həmin şirkətin fəaliyyəti haqqında hələlik heç bir məlumat əldə edilməmişdir. Lakin 1723-cü ildə Həştərxana gətirilən malların miqdarından müəyyən etmək olar ki, aksioner şirkətinin fəaliyyəti ilk vaxtlarda səmərəli olmuşdur. 1723-cü ilin baharında Bakı, Dərbənd və Ənzəli şəhərlərindən 140 tay və iki bağlama xam ipək, 55 tay və 64 bağlama işlənmiş ipək, 131 tay və 192 bağlama parça gətirilmişdir 312 . Xəzər ticarətinin sonrakı illərə aid vəziyyəti haqqında hələ lazımi material əldə edilməmişdir. Lakin tarix elmləri namizədi Y. S. Zevakinin sırf arxiv sənədləri əsasında yazdığı «Xəzər boyu əyalətləri XVIII əsrdə rus işğalı dövründə» adlı məqaləsində tərtib etdiyi cədvəllər əsasında elə qənaətə gəlmək olar ki, Xəzər boyu əyalətlərdən (Rusiyaya birləşdirildikdən sonra) alınan gəlir tədricən çoxalmışdır 313 . Doğrudur, Y. S. Zevakinin tərtib etdiyi cədvəl bir o qədər dəqiq deyildir. Məsələn, onun yazdığına görə 1723-cü il avqustun 10-dan 1725-ci il yanvar ayının 12-nə qədər keçən vaxt ərzində Bakıda neft və neft məmulatı satılışından 25.449 manat 25 1/2 qəpik gəlir, tacirlərdən isə 1.797 manat 171 3/4 qəpik dükan pulu və gömrük alınmışdır. Lakin əldə edilən arxiv sənədində isə 1723-cü il avqustun 11-dən 1725- ci il avqustun 1-nə Bakıda neft satışından 36 çervon, 16.638 manat 95 1/4 qəpik gömrük alınmışdır 314 . Həmin vaxt ərzində Bakıdan toplanılan ümumi ticarət gömrüyü isə 49 çervon 24.058 manat 43 1/2 qəpiyə 315 bərabər olmuşdur. Göründüyü kimi, Bakıda Y. S. Zevakinin göstərdiyindən daha artıq gəlir toplanılmışdır. Sonrakı illər haqqında başqa dəqiq material olmadığı üçün aşağıda Y. S. Zevakinin tərtib etdiyi cədvəl verilir (1-ci cədvəl). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|