AZƏrbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1-ci cədvəl № Ġllər Satılan ağ, qara neft və neft məmulatından alınan gəlir Tacirlərdən alınan dükan pulu və gömrük 1 10. VIII. 1723-cü ildən 12. I. 1725-ci ilə qədər 25 449 man. 25 1/2 qəp. 1797 man. 17 3/4 qəp. 2 12. I. 1725-ci ildən 1. II. 1726-cı ilə qədər 3 228 man. 81 qəp. 1087 man 87 1/4qəp. 3 1. II.1276-cı ildən 1.I.1727-ci ilə qədər 11 793 man. 29 ¾ qəp. 1811 man. 50 3/4 qəp. 311 М. Мельгунов. Поход Петра Великого в Персию, «Русский вестник», т. 110, 1874. 312 ЦГАДА, кабинет Петра I, отд. II, кн. 94, vərəq 308. 313 Е. С. 3евакин. Прикаспийские провинции в зпоху русской оккупации XVIII века, Изв. Об-ва абследования и изучения Азсрбайджана, № 5, Bakı, 1927, səһ. 132. 314 АВПР, ф. Сношения России с Персией, siyahı 77/1, iş 1 (1726 г.), vərəq 23. 315 Yenə orada. 66 4 1727 15 983 man. 84 3/4 qəp. 2 085 man. 50 1/2 qəp. 5 1728 15 597 man. 49 qəp. 1 905 man. 30 qəp. 6 1729 10 922 man. 85 1/4 qəp. 1542 man. 84 qəp. 7 1730 15 981 man. 20 3/4 qəp. 2022 man. 48 1/4 qəp. Cədvəldən göründüyü kimi, 1723-1725-ci illərdə sonrakı illərə nisbətən Bakıda daha artıq neft və neft məmulatı satılmışdır. Bu, bir daha onu göstərir ki, I Pyotrdan 316 sonrakı dövrlərdə rus höküməti Xəzər ticarətinə lazımi əhəmiyyət verməmişdir. Maraqlı burasıdır ki, çar hökuməti, hətta bu ticarəti tamamilə qadağan etmək fikrinə də düşmüşdü. Bunu aşağıdakı dəlildən də görmək mümkündür. Həştərxan quberniyasının qubernator müavini İ. İ. Zaxarov 1730-cu ildə Dövlət Xarici İşlər Kollegiyasının adından Rusiyanın işğal etdiyi Xəzər boyu əyalətlərə və həmçinin Buxara və Xivə şəhərlərinə karvan və dəniz yolu vasitəsi ilə rus və xarici ölkə tacirlərinin mal aparmalarını qadağan edən əmr vermişdi 317 . Halbuki Azərbaycan Moskva manufakturasının böyük bir hissəsini xam ipəklə təmin edirdi. Məhz buna görədir ki, bir ildən sonra rus dövləti Xəzər boyu əyalətlərlə keçmişdə aparılan ticarəti bərpa etmək haqqında qərar çıxarmağa məcbur oldu 318 . Tezliklə Xəzər boyunca zəbt olunmuş «İran torpaqlarına» və əyalətlərinə karvan və dəniz yolu ilə mal aparıb ticarət etmək istəyən rus və digər ölkələrin tacirlərinə Həştərxan quberniyası dəftərxanasından pasport 319 verilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul edildi. Həmin il hərbi kollegiya «iranlılardan alınmış qalaları təmir etmək» haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Lakin, görünür, bu təmir işləri çox da böyük deyilmiş. Çünki qərara əsasən təmir işlərinə yalnız 3000 manat sərf etmək nəzərdə tutulmuşdu 320 . Dəniz yolu karvan yollarına nisbətən təhlükəsiz olduğu və ucuz başa gəldiyi üçün Rusiya dövləti hələ Xəzər boyu əyalətləri ələ keçirməzdən əvvəl bir sıra ticarət gəmiləri tikdirmişdi. XVIII əsrin 20-ci illərində Xəzər dənizində üzən böyük gəmilərin, demək olar ki, hamısı rus dövlətinə mənsub idi. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, bu ticarətdə yalnız Rusiya dövlətinin təbəələri iştirak edirdilər. Dövrün rəsmi sənədlərindən məlum olur ki, azərbaycanlı tacirlərin şəxsi gəmiləri olmadığı halda, onlar Rusiya ilə ticarətdə heç də başqa xalqların 316 I Pyotr 1725-ci ilin yanvar ayında ölmüşdür. 317 QAAO, fond 389, siyahı 1, iş 261 (1731), vərəq 167. 318 QAAO, fond 389, siyahı 1, iş 261 (1731), vərəq 167. 319 Burada «pasport» xarici ölkəyə getmək üçün verilən vəsiqə mənasındadır. 320 QAAO, fond 394, siyahı1, iş 185 (1731), vərəq 1. 67 nümayəndələrindən geridə qalmırdılar. Onlar rus gəmi sahiblərinə yol xərci vermək şərti ilə öz mallarını Xəzərin istədikləri limanına apara bilirdilər. Şübhəsiz, azərbaycanlılar ən çox Həştərxan və qismən də Ənzəli limanına mal çıxarırdılar. Arxiv sənədləri əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, bəzi hallarda Rusiyaya mal gətirən azərbaycanlı tacirlər orada uzun müddət qalmalı olurdular. Belə hallarda onlar özləri ilə birlikdə ailələrini, hətta kiçik yaşlı uşaqlarını da aparırdılar. Həştərxan Dövlət Vilayət arxivindən əldə edilən maraqlı bir sənəd bunu bir daha təsdiq edir. Bu sənəd «Həştərxan quberniyası dəftərxanasından şimalı rus şəhərlərində ticarət etmək üçün pasport verilmiş Bakı və Salyan tacirlərinin siyahısı» 321 adlanır. Həmin siyahıda Bakı və Salyandan öz arvad-uşaqları ilə birlikdə Həştərxana gəlmiş və buradan da şimal şəhərlərinə mal aparmaq istəyən 60 nəfərdən artıq azərbaycanlı tacirin adı vardır. Hərçənd sənəddə həmin tacirlərin Həştərxana nə qədər və necə mal gətirdikləri göstərilmir, lakin belə bir qənaətə gəlmək olar ki, öz ailəsi ilə uzaq yerə səfərə çıxan tacir heç də xırda alverçi deyildir. Digər tərəfdən bu sənəd göstərir ki, azərbaycanlılar da rus, hind və ya erməni tacirləri ilə yanaşı, Xəzər ticarətində yaxından iştirak edirdilər. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, rus işğalı dövründə Xəzər ticarətində Zaqafqaziya, İran və hind tacirləri əvvəllərə nisbətən daha çox fəallıq göstərirdilər 322 . Zaqafqaziya və xüsusilə Azərbaycandan Rusiyaya müxtəlif ticarət malları aparılırdı. Əlbəttə, yuxarıda dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, ticarət malları arasında əsas yeri ipək təşkil edirdi. Azərbaycandan ipək müxtəlif şəkillərdə, o cümlədən xam ipək, sap, qurudulmuş, rənglənmiş, bişirilmiş hallarda, həmçinin toxunulmuş ipək və yaxud yarıipək parçalar — məxmər, zərbafta, qənavat, mov, qaytan, qurşaq, atlas və s. şəkildə ixrac edilirdi. Moskva bazarlarında Həştərxandan gətirilmiş mallara, «yaşıl Şamaxı movlarına» və yaxud «müxtəlif boyalarla rənglənmiş Şamaxı ipəyinə» tez-tez təsadüf etmək olardı 323 . Ümumiyyətlə, Xəzər vasitəsi ilə Həştərxana gətirilən ipək üç növdə olur və adətən istehsal edildiyi yerlərin adı ilə «Gilan ipəyi», «Şamaxı ipəyi» və «Gəncə ipəyi» adlandırılırdı 324 . İpək və ipək məmulatından sonra ixrac edilən mallar arasında pambıq və pambıq parçalar ikinci yeri tuturdu. İxrac edilən kənd təsərrüfatı məhsulları arasında yun məmulatı da müəyyən əhəmiyyət kəsb edirdi. 321 Список бакинских к сальянских купцов, которым выдан паспорт в Астраханской губернской канцелярий для торговли в верховые Российские города в 1729 г., ГААО, fond 394, siyahı 1, iş 163, vərəq 2-3. 322 QAAO, fond 391, siyahı 1, (1733), iş 283, vərəq 1. 323 Е. Н. Кушева. Торговля Москвы в 30-40-х годах XVIII в., «Исторические записки», № 23, 1947, səh. 68. 324 А. Юхт. Восточная торговля России в 30-х годах XVIII в., и роль в ней армянских купцов, «Изв. АН Арм. ССР», № 8, 1956, səh. 48. 68 Azərbaycandan Rusiyaya qoyun, keçi, dəvə yunu və bu yunlardan hazırlanmış baş örpəkləri, yun corablar və s. ixrac edilirdi 325 . Azərbaycandan eyni zamanda xaricə ağ neft, müxtəlif ölçülü ipək və yun xalçalar, mis, sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış müxtəlif əşyalar, gön və dəri, düyü, şərab, quru meyvə, ədviyyat və s. aparılırdı. Azərbaycan vasitəsi ilə Rusiyaya həmçinin İran və hind malları da gətirilirdi. 1732-ci ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanılan Rəşt müqaviləsinə əsasən Xəzər boyu əyalətlər Kür çayına qədər İrana qaytarıldıqdan sonra Azərbaycanın, xüsusilə Bakı şəhərinin Rusiya dövləti üçün ticarət əhəmiyyəti daha da çoxaldı. Hər iki dövlət Rəşt müqaviləsində ticarət məsələlərinə böyük yer vermişdi. Müqavilənin üçüncü bəndində deyilir ki, İranın hər bir vilayət və əyalətlərinə gələn və bu yerlərdən keçib Hindistana mal aparıb və oradan mal gətirən rus dövlətinin təbəələrindən heç bir gömrük alınmayacaq və rus tacirlərinə bu yerlərdə sərbəst ticarət etmək üçün hər cür şərait yaradılacaqdır. Müqavilənin dördüncü bəndində isə Rusiya İran dövləti tacirlərinin Rusiyada normal ticarət etmələri üçün şərait yaradacağına söz vermişdi 326 . Həştərxan Dövlət Vilayət arxivində həmin illərə aid Azərbaycan tacirlərinin və həmçinin Azərbaycan vasitəsi ilə xarici ölkə tacirlərinin apardıqları ticarət haqqında bir sıra maraqlı sənədlər vardır. Lakin bu sənədlər həmin dövrdə aparılan ticarətin hamısını əhatə etmir. Ən dolğun sənədlər 1735-ci ilin noyabr ayına aiddir. 1735-ci il noyabr ayında Bakı vasitəsi ilə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərindən, İran və Hindistandan Həştərxana azərbaycanlı, hind və rus tacirləri aşağıdakı malları gətirmişdilər (2, 3, 4, 5, 6-cı cədvəllər). 325 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (этюд из истории восточной торговли), журн. «Наш край», Астрахань, № 2, 1927, səh. 66. 326 Т. Юзефович. Договоры России с Востоком, СПб, 1869. 69 2-ci cədvəl Tacir Tacirin adı Malın miqdarı Malın adı Malın qiyməti Alınan gömrük 6 ədəd Miyana kəşan qurşağı 12 man Hər bir manatdan 5 qəp. Hesabı ilə 17 man. 56 qəp 20 ədəd Cənamaz 26 man 30 ədəd Darayi 26 man. 3 noyabr 1735-ci il Mixaylov 21 ədəd Birrəngli naxışlı kətan 18 man. 90 qəp. 31 ədəd Yarıipək parça 34 man. 10 qəp 6 ədəd Köynəkli parça 4 man. 80 qəp 171 ansır** Müxtəlif rəngli ipək 229 man. 50 qəp. **Ansır ölçü vahididir (1 funt və yaxud 1 1/3 funta bərabərdir). Misal gətirilmiş cədvəllər, qeyd edildiyi kimi, yalnız 1735-ci ilin noyabr ayına aiddir. Göründüyü kimi, bir ayın ərzində Bakıdan Həştərxana o dövrün pulu ilə 5.330 manatlıq mal gətirilmişdir. Sonrakı illərə aid Azərbaycan şəhərlərindən Həştərxana gətirilən malların adı və miqdarı haqqında material olmasa da, həmin illərdə Xəzər boyu vilayətlərindən dəniz vasitəsi ilə Həştərxana gətirilən malların qiyməti haqqında mötəbər məlumat vardır. 1737-1744-cü illər arasında İran və Azərbaycandan Həştərxana və Həştərxandan da əks istiqamətə aşağıdakı məbləğdə mal aparılmışdır 327 . (Bax: 7-ci cədvəl). 327 Ведомость об отпускных из России в Персию и о провозимых в Персию товаров; 1 марта 1746 году из кабинета при именном ее императорского Величества Высокодержавного рукою подписанном указе в Москве получено. Письма и указы государей..., səһ. 91 70 3-cü cədvəl * Tarix Tacirin adı Malın miqdarı Malın adı Malın qiyməti Alınan gömrük 3 noyabr 1735-ci il Rmjes Jeluyev 4 tay tumac 150 man Hər manatdan 5 qəpik hesabı ilə 73 man. 60 qəp. 4 ədəd Köhnə xalça 8 man 47 tay Qırmızı tumac 170 man. 50 qəp. 140 funt Müxtəlif rəngli dəri 189 man. 13 ədəd Şəffaf duvaq 15 man. 60 qəp. 3 kosyak *** Nadir şəffaf ipək parça 12 man. 13 funt Yaşıl və açıq çəhrayı rəngli ipək 55 man. 12 ədəd İpək və yarıipək parça 22 man. 80 qəp. 8 ədəd Kiçik Təbriz yeratı **** 4 man. 83 kosyak Alabəzək Təbriz parçası (ipək) 166 man. 1 ədəd kasa 3 man. 340 parça Bez (xüsusilə Mazanadaran və Nişapur bezi) 95 man. 35 qəp. 1 (orta) ədəd ipək parça 4 man. 50 qəp. 1 (kiçik) ədəd ipək parça 20 man. 50 qəp. 20 funt Rənglənmiş ipək 27 man. 8 kosyak qanovuz 89 man. 54 kosyak - 215 man. 4 ədəd Yarıipək Gilan parçası 9 man. 16 ədəd Zərbafta 180 man. * QAAO. fond 394, siyahı 1. iş 539, vərəq 78. ** Çox güman ki, bu ad dəftərxana işçiləri tərəfindən təhrif olunmuşdur. ***Parça (uzunluğu 24 metr). 71 **** ―Yerat‖ sözü hələ müəyyən edilməmişdir. 1735-ci ilin noyabr ayında Bakıdan Həştərxana gətirilən malların miqdar və qiymətini nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 1737-1744-cü illər arasında dənizlə Həştərxana gətirilən malların böyük bir hissəsi Azərbaycan şəhərlərindən ixrac edilmişdir. Həştərxana gətirilən malların bir hissəsi Həştərxanın özündə satılır, mübadilə olunur, digər hissəsi isə Moskva, Peterburq və Arxangelsk vasitəsi ilə Hollandiyaya, İngiltərəyə və b. Qərbi Avropa ölkələrinə aparılırdı. Cədvəllərdən göründüyü kimi, Rusiyaya gətirilən malların əksəriyyəti tərkib etibarı ilə rəngarəng olmaqla bərabər, coğrafi adlarla da müşayiət olunurdu. 4-cü cədvəl * Tarix Tacirin adı Malın miqdarı Malın adı Malın dəyəri Alınan gömrük 21 noyabr 1735-ci il Şamaxı taciri Qurban İmanov 34 kosyak İpək parça zolaqlı 64 man. 60 qəp. Hər manatdan 5 qəp. hesabı ilə 29 man. 74 qəp. 5 parça Təbriz ipəyi 11 man. 4 parça Bakı bezi 2 man. 40 qəp. 4 kosyak Alabəzək ipək parça 7 man. 60 qəp. 375 funt Rənglənmiş ipək 506 man. 22 noyabr 1735-ci il Yakovlev 52 parça Alabəzək Təbriz ipəyi 88 man. 40 qəp. 10 man. 4 qəp. 79 ədəd Şamaxı ipəyi 102 man. 70 qəp. 7 parça Kətan basma çiti 6 man. 30 qəp. 2 ədəd Bafta 3 man. 40 qəp. * QAAO, fond 394, siyahı 1, iş 539, vərəq 28, 65. Hind və ya rus tacirlərinin gətirdikləri mallar arasında çoxlu miqdarda «Təbriz ipəyi»nin, «Şamaxı movu»nun və s. olması, başqa sözlə desək, Xəzər vasitəsi ilə Rusiyaya müxtəlif ölkələrdən axışıb gələn tacirlərin malları arasında çoxlu Azərbaycan mallarının olması Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynamasını göstərirdi. Cədvəldəki malların siyahısından göründüyü kimi, Rusiyaya gətirilən malların əksəriyyətini xam ipək, yarıipək parça və ipək məmulatı, həmçinin pambıq, pambıq parça, dəri, mis və s. təşkil edirdi. Məlumdur 72 ki, Azərbaycandan ixrac edilən hazır parçalar arasında əsas yeri ipək və qismən də pambıqdan toxunulmuş müxtəlif parçalar, o cümlədən qənovuz, darai, mov, kisəyi, düvaq, zərbafta, qurşaq, bez, basma çit, burmet, toxunma haşiyə və s. parçalar tuturdu. Bütün bu parçalar İranın bir sıra şəhərləri ilə yanaşı, Azərbaycanın Şamaxı, Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Təbriz kimi ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərində istehsal edilirdi 328 . 5-ci cədvəl * Tarix Tacirin adı Malın miqdarı Malın adı Malın dəyəri Alınan gömrük 23 noyabr 1735-ci il Hindli Larmidas Dalayev 6 pud 15 Funt 7 pud Mis, pambıq 35 man, 50qəp. 17 man 2 man. 62 qəp. 25 noyabr 1735-ci il Hindli Devizas Tolsaram 14 ədəd Xalça 606 man. 25 qəp. 30 man. 31 qəp. 2 ədəd Kisəyi 5 ədəd Palaz 2 parça Basma çit 242 ədəd Mazandaran bezi 48 parça Şamaxı movu 20 ədəd Örtük 29 ədəd İpək parça 7 ədəd Şamaxı qurşağı 30 parça Köynəklik ipək 14 kosyak Ensiz alabəzək ipək 3 ədəd Enli zərbafta 58 parça Basma kətan çiti 8 ədəd Köynəklik növ 37 parça (enli və ensiz) Bakı bezi 250 ədəd Nişapur bezi 1 (kiçik) kosyak Alabəzək ipək parça 200 parça Pambıq örtük 18 ədəd Hamar bez 5 kosyak Toxuma haşiyə 328 A. Yuxt «Восточная торговля...» məqaləsində əsassız olaraq Təbriz və Ərdəbil şəhərlərini İran şəhərləri kimi vermişdir. Bax: həmin məqalə, səh. 49. 73 8 ədəd Gümüşü sapla toxunulmuş örtük * QAAO, fond 394. siyahı 1. iş 539, vərəq 38, 39, 89, 91, Qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan və İrandan ixrac edilən xammalların təkcə rus ticarəti üçün deyil, həmçinin rus sənayesi üçün də böyük əhəmiyyəti var idi. Buna görə də Həştərxandan Moskvaya gətirilən ipəyin əksəriyyətini birinci növbədə ipək istehsalı müəssisələrinin sahibləri alırdılar 329 . Moskva ipək müəssisələri ipəyə o qədər maraq göstərirdilər ki, bəzən gətirilən ipəklə kifayətlənməyib, xam ipək almaq üçün öz agentlərini Xəzər boyu vilayətlərə göndərməli olurdular 330 . 6-cı cədvəl * Tarix Tacirin adı Malın miqdarı Malın adı Malın dəyəri Alınan gömrük 25 noyabr 1735-ci il Hindli Tolarame Hebaquyev 306 kosyak Alabəzək Təbriz ipəyi 1301 man. 85 man. 65 man. 9 qəp. 113 ədəd Təbriz duvaqı 68 parça Təbriz ipəyi 3 kosyak Zərbasma 6 kosyak Kətan basma çiti 1 parça Bez 1 ədəd İpək parça 3 ədəd Xalça 15 parça Bakı bezi 10 parça Hamar bez 50 kosyak Yarıipək alabəzək parça 96 ədəd Enli duvaq 30 kosyak Alabəzək ipək parça 25 ədəd Ensiz kətan 2 pud 2 funt Mis 58 parça Mazandaran bezi 25 2 ədəd Bakı bezi 8 parça Təbriz basma çiti 160 ədəd Təbriz duvaqı 108 kosyak Alabəzək Təbriz ipəyi 329 Y. N. Kuşyeva. Göstərilən əsəri, səh. 69. 330 А. Семенов. Изучение исторических сведений о Российских внешней торговле и промышленности, Г. I, СПб, 1859, səh. 226. 74 noyabr 1735-ci il Jequ Sitalov 329 parça Təbriz ipəyi 842 man. 20 qəp. 42 man. 11 qəp. 3 kosyak Ensiz alabəzək Təbriz ipəyi 1 ədəd Pərdə (örtük) 1 ədəd Burmet 20 ədəd Pambıq örtük * QAAO, fond 394, siyahı 1. iş 539. vərəq 87, 88, 91, 92. Sovet tarixçisi J. H. Kuşyeva bir çox zəngin arxiv sənədlərinə əsaslanaraq yazır ki, XVIII əsrin 40-cı illərində «Şamaxı və İrandan gətirilən ipək Moskva fabriklərinin tələbini tamamilə ödəyirdi» 331 XVIII əsrin ortalarında Qərbi Avropa ölkələri vasitəsi ilə gətirilən xam ipəyin Rusiyada iki dəfə baha satılmasını nəzərə alaraq, o zaman Azərbaycan və İrandan gətirilən ipəyin Moskva ipək müəssisələri sahibləri üçüp nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini daha aydın təsəvvür etmək olar. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|