AZƏrbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9-cu cədvəl * № ġəxsin adı Haradan gəlmiĢdir YaĢı MəĢğuliyyəti
|
8-ci cədvəl * № ġəxsin adı Haradan gəlmiĢdir YaĢı MəĢğuliyyəti 1. Ramazan Məhəmmədov Şamaxı 40 ticarətlə məşğul olur və can vergisi verir a) qardaşı Qurban Əli - 38 b) qardaşı İbrahim - 25 c) oğlu Əhməd - 2 2. Hacı İsmayıl Sarı Əhməd Şamaxı 55 ticarətlə məşğul olur və can vergisi verir a) oğlu Ağa Mirzə - 22 b) oğlu İbrahim - 18 c) oğlu Akşin - 20 3. Səfər Hacı Qulamov Dərbənd 32 muzdurluq edir a) oğlu Həmid - 3 b)Yarməhəmməd - 1 4. Şaban Abdulhəmidov Dərbənd 52 Xırda ticarətlə məşğul olur, can vergisi verir a) oğlu Malik - 26 b) oğlu Məhəmməd Hüseyn - 6 ay 5. Məhəmməd Əli Sadıqov Dərbənddən 1714-cü ildən gəlmişdir 70 Ticarətlə məşğul olur və can vergisi 368 PSZRİ, t. 12, № 8919, səh. 77-78; 82 a) oğlu Şaban - 19 verir b)Şabanın oğlu İsmayıl - 5 ay * QAAO, fond 394, siyahı 1, iş 1025 (1744 q.) 9-cu cədvəl * № ġəxsin adı Haradan gəlmiĢdir YaĢı MəĢğuliyyəti 1. İsmayıl Əbdül Əziz Şamaxı 50 Ticarətlə məşğul olurlar a) qardaşı Yaqub və ögəy atası tacir Mövlad Verdi Şamaxı (Həştərxana 1743-cü ildə gəlmişdir) 12ay 28 2. Məhəmməd İbrahim Şamaxı 19 muzdurluqla dolanır a)qardaşı Şaban - 15 b)qardaşı Məhəmməd - 10 3. Qasım İmambəyov Təbriz (Həştərxana 1738-ci ildə gəlmişdir) 30 xırda alverlə məşğuldur a) oğulluğu Məhəmməd - 4 4. Məhərrəm Bayramov Dərbənd 25 muzdurluqla dolanır a)qardaşı İsa - 19 b)qardaşı Musa - 23 c)Musanın oğlu Mustafa - 3 ç)qaynı Həsən Camalov - 25 5. Musa Həsənbəyov Dərbənd 24 tacirdirlər a) qardaşı Mustafa - 16 6. Səfərəli Şıxməmmədov Dərbənd (Həştərxana 1714-cü ildə gəlmişdir) 54 Əvvəllər ticarət edərdi, indi isə muzdurluqla məşğuldur. a) Oğlu Kərimbəy - 4 * QAAO, fond 394, iş 1025 (1744 q.) 1747-ci ildə Nadir şah öldükdən sonra onun qılınc gücü ilə saxladığı və onsuz da parçalanmaqda olan dövlətinin tənəzzülü daha da sürətləndi. Nəticədə İranın əyalətləri hesab edilən bir çox ölkələr, o cümlədən Azərbaycan İran boyunduruğundan xilas olub müstəqillik əldə etdi. Lakin tarix səhnəsində bu zaman Azərbaycan vahid bir dövlət kimi deyil, müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqlar halında çıxış etdi 369 . Həmin dövrdən başlayaraq Azərbaycanın Rusiya ilə siyasi və iqtisadi əlaqəsi daha da möhkəmləndi. Artıq təkcə ayrı-ayrı azərbaycanlı tacirlər deyil, eyni zamanda bir çox feodallar da rus dövləti ilə yaxından əlaqə 369 F. M. Əliyev. Şimali Azərbaycan şəhərləri, səh. 3. 83 saxlamaq siyasəti yürüdürdülər 370 . Bu, o demək idi ki, Azərbaycan xalqının bir çox nümayəndələri İranın hədə-qorxusuna baxmadan Rusiya ilə yaxınlıq etmək istəyirdilər. Bunu bir sıra arxiv sənədləri də sübut edir. Doğrudur, əldə olan sənədlər Quba, Şamaxı və Bakı xanlıqlarına aiddir, lakin şimali-şərqi Azərbaycanın bu başlıca xanlıqlarındakı əhval-ruhiyyə Rusiyaya qarşı olan təmayülü aydın göstərmək üçün kifayət edər. 1749-cu ilin əvvəllərində Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqlarında olmuş rotmistr A. Çerneski həmin il aprel ayının 8-də Həştərxanda olarkən rus ordusunun kapitanı Konıtovskiyə Azərbaycanda ona, rus dövlətinin nümayəndəsi kimi göstərilən hörmət haqqında yazılı surətdə məlumat vermişdir. A. Çerneski yazırdı ki, Bakıya gələn kimi general-leytenantın göndərdiyi məktubu Bakı xanı Mirzə Məhəmməd xana verdim. Xan mənim gəlişimlə sevindi, mənə çox hörmət edərək bildirdi ki, əgər yoluma davam etməliyəmsə, o, məni məmnuniyyətlə müşayiət edə bilər, sonra o atı olmayan ruslara öz atlarından verdi və məni dənizin sahilinə qədər yola saldı. Sahildə rus gəmisində Çerkasov məni gözləyirdi. O, tez mənim üçün qayıq göndərdi və mən Çerkasovla görüşüb, onun üçün göndərilən məktubu ona verdim. Mən Bakıda on gün qaldım. Bakı xanı kazaklara mənzil verdi, onları ərzaqla və atlarını arpa-samanla təmin etmək üçün üç nəfər ayırdı. Mənim özümü isə xan öz sarayında saxladı. Mən Bakıdan gedənə kimi sarayda yaşadım 371 . Rotmistr A. Çerneski Bakıdan sonra Dərbənd və Qubada olmuşdur. Onun yazdığına görə, Quba xanı Hüseyn Əli xan demişdir ki, İran hücum edərsə o, və Bakı xanı İrana tabe olmayacaqlar 372 . Sonra Quba xanı A. Çerneskidən xahiş etmişdir ki, o, general-leytenanta bildirsin ki, əgər Rusiyadan İrana iş dalınca getmək istəyən olsa, Quba hakimi heç bir zərər toxundurmadan məmnuniyyətlə onları qəbul edib, yola salmağa hazırdır. Hazırda yollarda ruslar üçün heç bir təhlükə yoxdur 373 . Bakı, Quba, Şəki və b. xanlıqlar ilə Rusiya arasında iqtisadi əlaqələrin olması haqqında da arxiv sənədlərindən hələlik az da olsa maraqlı məlumat əldə edilmişdir. 1749-cu ildə Bakı xanlığını İran hücumu hədələdiyi bir zamanda Bakı xanı öz şimal qonşusu Rusiyaya müraciət edərək bildirmişdi ki, Bakı qalasında müqavimət göstərmək üçün taxıl azuqəsi yoxdur. Odur ki, xan öz qiymətində Bakı əhalisinə çata biləcək 374 taxıl göndərməyi və əgər dövlətin taxılı olmasa, o zaman rus tacirlərinə satmaq üçün Bakıya un aparmaqlarına icazə verməsini xahiş 370 H. B. Abdullayev. Из истории Северо-восточного Азербайджана в 60-80-х гг. XVIII в., Баку. 1958. 371 QAAO, fond 394, iş 32 (1749), vərəq 204. 372 Yenə orada, vərəq 205. 373 QAAO, fond 394, iş 32 (1749 q.), vərəq. 205. 374 Sənəddə taxılın miqdarı göstərilmir. 84 etmişdir 375 . Xan göstərmişdir ki, Bakıya un gətirən rus tacirləri öz mallarını istədikləri qiymətə sata bilərlər 376 . Qızlar şəhərindən karvan yolu ilə Azərbaycanda ticarət etmək üçün Qubaya gələn rus təbəələri qubalı Hüseyn Əli xan tərəfindən nəzakətlə qarşılanmış və xan onların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onlara silahlı dəstələr də qoşmuşdur. Hüseyn Əli xan Qızlar şəhərinin komendantı general-leytenant Devizə yazdığı məktubunda bildirmişdir ki, o, rus tacirlərini keşikçi dəstələri ilə təhlükəsiz yolla öz dostu Hacı Çələbinin vilayətinə, yəni Şəki xanlığına göndərmişdir, onlar Şəkidən Şirvana, Şirvandan isə yenə də Qubaya qayıdacaqlar. Məktubun sonunda xan bildirmişdir ki, o, rus tacirlərini bir qonaq kimi qarşılamış və onları lazım olan hər bir şeylə təmin etmişdir 377 . Beləliklə, XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanın iqtisadiyyatı ümumi tənəzzül dövrü keçirdiyi bir zamanda ticarətin arası uzun müddət kəsilməmişdir. Hətta XVIII əsrin ikinci rübündə Azərbaycanın Xəzər boyu əyalətləri Rusiyanın himayəsi altına keçdikdən sonra burada ticarət sahəsində müəyyən canlanma da hiss olunmuşdur. Doğrudur, bu zaman müvəqqəti olaraq Türkiyənin hakimiyyəti altına düşən Azərbaycan vilayətləri türk feodalları tərəfindən işğal edilmiş və xalq qarət olunmuşdur. Lakin bu Azərbaycan tacirlərinin Xəzər boyu əyalətlərinə gedişinə və ticarət etmələrinə tam mane olmamışdır. XVIII əsrin ikinci rübündə Azərbaycanın tranzit və xarici ticarətində əmələ gələn canlanmada Rusiyanın rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Rusiyanın Azərbaycanla ticarət etməsi eyni zamanda rus tacirlərini uzaq Hindistana aparıb çıxarırdı. Həştərxanda və xüsusilə Abşeronda yurd salan hindlilər Rusiya və Azərbaycanın mallarını Hindistana aparır və oradan yerli mallar gətirirdilər. Azərbaycan-rus ticarət münasibətləri siyasi əlaqələrin yaranmasına və Azərbaycanın inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Ticarət rus və Azərbaycan xalqları arasında qarşılıqlı əlaqənin yaranmasında və hər iki xalqın yaxınlaşmasında böyük rol oynamışdır. Buna görə də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan tacirləri qonaqpərvər rus xalqı ilə bir ölkədə — Rusiyada yaşamaq üçün buraya, hətta öz ailələri ilə axışıb gəlirdilər. Rus xalqının səmimiyyəti azərbaycanlılar arasında onlara hədsiz hüsn-rəğbət qazandırdı. IV FƏSĠL 375 QAAO, fond 394, iş 90 (əlavə ), vərəq 461. 376 Yenə orada. 377 Yenə orada, vərəq 306. 85 XƏZƏR TĠCARƏTĠ UĞRUNDA RUSĠYA ĠLƏ ĠNGĠLTƏRƏ RƏQABƏTĠ VƏ AZƏRBAYCAN XVIII əsrdən hələ xeyli əvvəl ingilislər xam ipək mənbələrini ələ keçirməyə, hazır mallar üçün yeni əlverişli bazar tapmağa və Şərq ilə Qərb ölkələri arasında ən rahat yol sayılan Volqa-Xəzər ticarət yolunda hakim mövqe tutmağa can atır, rus tacirləri ilə ciddi rəqabət aparırdılar. Azərbaycan və İran xam ipək mənbələri ilə çox zəngin idi. Əsas xam ipək mənbələri Gilan, Şamaxı, Gəncə, Şəki, Təbriz və Astrabadda yerləşmişdi. Azərbaycanın qədim şəhərləri — Təbriz, Şamaxı, Gəncə, Bakı, Ərdəbil Şərq ilə Qərb arasında əlverişli coğrafi mövqe tuturdu. Bu isə həmin şəhərlərin tranzit ticarətindəki rolunu və beynəlxalq bazar kimi əhəmiyyətini çoxaldırdı. Volqa — Xəzər ticarəti yolunda Azərbaycanın liman şəhərləri olan Dərbənd, Nizabad, Bakı və Lənkəranın əhəmiyyəti az deyildi. Bütün bunları nəzərə alaraq, Rusiya ilə İngiltərə arasında Xəzər ticarəti uğrunda aparılan rəqabətdə Azərbaycanın əsas mübarizə obyektlərindən biri olduğunu qeyd etmək lazımdır. İngilislər hələ XVI əsrdə Arxangelsk limanı vasitəsi ilə Volqa—Xəzər ticarət yolundan istifadə etməyi qərara almış və bu məqsədlə də ticarət şirkəti təsis etmişdilər 378 . XIX əsr tarixçisi S. Bronevskinin yazdığına görə, ingilislərin hələ o zaman əsas məqsədi İranla, xüsusilə Şirvan əyaləti və onun zəngin bazara malik olan Şamaxı şəhəri ilə ticarət aparmaqdan ibarət idi 379 . Şirvanın ingilislər üçün Xəzər dənizi ticarətində nə kimi böyük əhəmiyyətə malik olmasını C. Hanvey də qeyd edir: «O vaxt bizim şirkətin yeri Şirvan idi və bir çox ingilis təbəələri də elə bu idarədə işləyirdilər 380 . Qeyd etmək lazımdır ki, dəniz ticarətində təcrübəli olan ingilisləri Rusiyada və eləcə də Xəzər dənizində ticarət aparmağa I Pyotrun özü dəvət etmişdi. Şübhəsiz, bu da səbəbsiz deyildi. Bunu, hər şeydən əvvəl, Rusiyada sənayenin, xüsusilə toxuculuğun inkişafı tələb edirdi. Məhz buna görə də I Pyotr ingilislərə Gilan, Şirvan və Ərəşdən aldıqları xam ipəyi yalnız Volqa—Xəzər yolu ilə aparmaq şərti ilə Rusiyadan getməyə icazə vermişdi 381 . Bununla da I Pyotr xam ipəklə aparılan ticarəti Volqa—Xəzər yoluna köçürməklə Rusiyanın toxuculuq sənayesini zəruri xammalla təmin etmək, xarici tacirlərdən toplanılan gömrük hesabına dövlətin qazancını çoxaltmaq və ən nəhayət, dəniz texnikasında təcrübəli 378 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, səh. 1. 379 С. Броневский. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, II cild, М., 1823, səһ. 190. 380 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 5. 381 Yenə orada, səh. 8; M. Çulkov. Göstərilən əsəri (müqəddimə), səh. 82. 86 olan ingilislərdən gəmiçilik işlərində istifadə etmək məqsədlərini güdürdü. Məlum olduğu kimi, I Pyotrun hakimiyyətinin ilk çağlarında Rusiyanın dənizçilik texnikası Qərbi Avropa ölkələrinə, xüsusilə İngiltərəyə nisbətən aşağı səviyyədə idi. Buna görə də rus dənizçiləri Xəzərdə uzaq səfərlərə çıxmaqdan ehtiyat edərək çox zaman Nizabad limanından uzağa getmirdilər. XVIII əsrdə ilk dəfə Azərbaycan şəhərlərində Con Bel olmuşdur. O, I Pyotrun İrana göndərdiyi səfir A. P. Volınskinin dəstəsində həkim sifəti ilə çalışarkən Azərbaycanın bir çox şəhərlərində, o cümlədən Dərbənd, Nizabad, Şamaxı, Təbriz, Lənkəran, habelə Muğanda olmuşdur. Con Bel ikinci dəfə Azərbaycana 1722-ci ildə I Pyotrun qoşunlarının tərkibində gəlmişdir. Həmin səyahətlər zamanı C. Bel Azərbaycanın şəhərləri və iqtisadiyyatı haqqında zəngin məlumat toplamışdır 382 . I Pyotrun qoşunlarının tərkibində H. P. Bryus adlı başqa bir ingilis zabiti də var idi. Bryus, həmçinin 1723-cü ildə Matyuşkin tərəfindən Bakının alınmasında da iştirak etmişdir. O da Bel kimi, olduğu yerlər haqqında iqtisadi vəziyyətə dair məlumat toplamışdır 383 . Daha sonra Xəzər boyu əyalətlərdə olmuş Cems Spilman öz xatirələrində Azərbaycanın ticarətindən bəhs etmişdir 384 . Beləliklə, qeyd edilən müasirlərin təsərrüfat və ticarət haqqındakı məlumatları ingilislərin Xəzər ticarətinə olan marağını daha da artırdı. 1723-cü ildə Rusiyada Azərbaycan və eləcə də İranla ticarət edən tacirlərin şirkəti təşkil edildi. Həmin şirkətin üzvləri üçün hər biri 150 manata bərabər olan 400 aksiya tərtib edildi. Bu şirkət 40 il fəaliyyət göstərdi 385 . 1721 - 1725-ci illər arasında Rusiyada Xəzər dənizi üçün onlarca gəmi quraşdırıldı 386 . Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sonralar rus dövləti Xəzər dənizindəki fəaliyyətini xeyli zəiflətdi. Xəzər dənizi üçün Kazan və Nijni Novqorodda tikilməkdə olan gəmilər yarımçıq qaldı. A. Ştılko rusların Xəzər ticarətinin I Pyotrdan sonrakı dövrü haqqında yazır ki, Pyotr öldükdən sonra elə bir dövlət xadimi tapılmadı ki, onun Xəzərdə başladığı işləri davam etdirsin. Gəmi tikilməsi üçün buraxılan 147.000 manat puldan yalnız 80.000 xərclənmişdi 387 . I Pyotrun təklifi üzrə Xəzər dənizinin şimalında yerləşən «Четыре угол» adasında tikilən liman yarımçıq qalıb, ləpələr altında məhv olub getmişdi 388 . 382 C. Bel. Göstərilən əsəri. 383 S. B. Aşurbəyli. Göstərilən məqaləsi, səh. 63. 384 C. Spilman. Göstərilən əsəri, səh. 10 və b. 385 S. Bronevski. Göstərilən əsəri, II cild, səh. 208. 386 F. Veselaqo. Göstərilən əsəri, səh. 55; А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, СПб, 1896, səһ. 40 387 А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, səһ. 40. 388 Н. Попов. В. К. Татищев и его время, СПб, 1896, səһ. 378. 87 İmperatriça Anna İvanovna hökumətinin siyasəti onun Xəzər ticarəti və Xəzər boyu əyalətləri haqqında olan laqeydliyini tamamilə biruzə verdi. 1732-ci il Rəşt, 1735-ci il Gəncə müqavilələrinə əsasən Rusiya hökuməti vaxtı ilə I Pyotrun Rusiyaya birləşdirdiyi Xəzər boyu əyalətlərdən də əl çəkməli oldu. Bununla əlaqədar olaraq Xəzər üçun nəzərdə tutulan gəmilərin hazırlanması da yarımçıq qaldı. Anna İvanovna hökümətinin İrana güzəştə getməsini görən şah, hətta Rusiyadan Həştərxan limanındakı gəmiləri İrana satmağı və İrana gəmiçilik ustalarının göndərilməsini kobudcasına tələb etmişdi 389 . Yeri gəlmişkən göstərmək lazımdır ki, bu tələbləri İran özü deyil, bilavasitə ingilislərin təkidi ilə edirdi. Xam ipək mərkəzlərində gözü olan ingilislər rusları İran və Azərbaycandan sıxışdırıb çıxarmaq məqsədi ilə «düşməni başqasının əli ilə vur» — siyasətini yürütməyə başladılar. İngilislər İran hökümətini tədricən öz təsirləri altına alaraq, iranlıların köməyi ilə ruslara qarşı mübarizəyə başladılar. İngiltərə ilə Rusiya arasında Xəzər ticarəti uğrunda rəqabət başladı. Lakin bu mübarizə əvvəlcə birtərəfli idi. İngilislər Londonda, Peterburqun özündə və İranda rus ticarətinə qarşı qəsd hazırladıqları halda, siyasətdə çox sadəlövh olan Anna İvanovna höküməti Rusiyanın Şərq ticarətinə dəyəcək zərbəni hiss etmədi və əksinə, Rusiyada ticarət edən və ya Rusiyadan keçib İran, Zaqafqaziya və sair Şərq ölkələrinə mal aparan ingilis tacirləri üçün hər cür şərait yaratdı. İngiltərə həmin dövrdə Rusiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarətində əsas yerlərdən birini tuturdu 390 . Rusiyanın xarici ticarətində belə bir mövqe tutmaları ingilislərə 1734-cü ildə Rusiya ilə yeni ticarət müqaviləsi bağlamağa imkan verdi 391 . Həmin müqavilənin 8-si bəndi ingilislərin Rusiya ərazisindən keçib, İranla ticarət etmələri məsələsinə həsr edilmişdi. P. A. Ostrouxov yazır ki, ingilislər düz 150 ildən artıq bir müddət ərzində belə bir hüquq qazanmaq üçün can atırdılar 392 . Bu müqavilə Rusiyaya tranzit ticarətdən böyük qazanc əldə etmək ümidi verirdi. Digər tərəfdən rus tacirləri ingilislərin köməyi ilə xam ipəyin Volqa — Xəzər yolu ilə Rusiyaya daşınmasına ümid bəsləyirdilər. 1739-cu ildə Həştərxandan cənuba İngiltərənin nümayəndəsi C. Elton yola düşmüşdür. Tarix elmləri namizədi S. Aşurbəyli vaxtı ilə Rusiyada xidmət edən C. Eltonun 1740-cı ildə Nadir şah tərəfindən İrana dəvət olunduğunu və şahın təklifi üzrə onun İran üçün donanma yaratdığını öz qısa və ümumi məqaləsində qeyd edir və göstərir ki, Elton və onun yoldaşı kapitan Vudrufun hərəkətləri rus dövlətinin 389 А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, səһ. 46. 390 С. А. Покровский. Внешняя торговля и внешнеторговая политика России, М., 1947, səһ. 99. 391 Yenə orada . 392 П. А. Остроухов. Англо-русский торговый договор 1734 г.. СПб, 1914, səһ. 109; В. Лебедев. Русско-английские торговые отношения и договор 1734 г., «Ученые записки МГУ им. М. В. Ломоносова кафедра истории СССР», вып. 167, səһ. 126. 88 narazılığına səbəb olmuş və nəticədə «Rusiya kompaniyasının» əleyhinə bir sıra tədbirlər görülmüşdür 393 . Bu məsələni bir qədər dəqiqləşdirmək və genişləndirmək lazım gəlir. Rusiya ilə rəsmi müqavilə bağladıqdan sonra İran, Zaqafqaziya, Hindistan və Çinə Rusiya ərazisindən daha rahat, ucuz və yaxın yol axtaran İngiltərə 1735-ci ildə özünün məxfi agentini, dəniz kapitanı C. Eltonu Rusiyaya göndərmişdi. O, bir neçə il rusların Orta Asiyaya göndərdikləri ekspedisiyalarda iştirak etmişdi. C. Elton ekspedisiya zamanı yerli şəraiti, həmçinin Kama, Volqa və b. çayların xüsusiyyətini öyrənmiş və hətta həmin yerlərin coğrafi xəritəsini də tərtib etmişdir. Qazağıstan və Orta Asiya tərəfindən əlverişli yol olmadığına bir daha əmin olan C. Elton yeganə rahat ticarət yolu olan Xəzər dənizinə çıxmağı qərara almışdır. C. Hanveyin yazdığına görə, C. Eltonun məqsədi guya yalnız Astrabaddan Buxaraya getmək idi 394 . Əslində isə C. Elton Xəzər dənizi ticarətini qaydaya salmaq və İranı Rusiyanın əleyhinə qaldırmaqla rusları Xəzər dənizindən sıxışdırmaq məqsədi ilə İngiltərədən göndərilən rəsmi bir şəxsiyyət idi 395 . C. Elton 1738-ci ildə Orenburq ekspedisiyasından sonra Peterburqa qayıtmış və İngiltərə tacirləri ilə müəyyən danışıqlar apardıqdan sonra Munqo Qrem adlı bir ingilis taciri ilə Moskvaya gəlmiş, 1739-cu il martın 19-da Moskvadan çıxaraq, Həştərxana yola düşmüşdür. C. Elton özü yazır ki, Həştərxandan Rəştə tezliklə gəmi getmədiyi üçün biz 3 həftə burada qalmalı olduq. Bu müddət ərzində biz İran ticarətinin xarakterini və bu ticarətdə rus və erməni tacirlərinin iştirakını öyrəndik. Erməni tacirləri məqsədimizi duyub, bizə məlumat vermək istəmədilər 396 . Lakin bununla belə C. Elton Xəzər ticarətinin müəyyən məsələləri ilə tanış oldu. C. Elton Rəştə gəldikdən sonra mustofi 397 ilə söhbət zamanı bildirmişdir ki, o, bura yalnız ticarət xatirinə gəlmiş və özü ilə bir qədər ingilis mahudu gətirmişdir ki, onu yaxşı sata bilsə, şahın qarşısında İranda öz şirkətlərini təsis etmək məsələsini qoysun 398 . C. Elton həmçinin bildirmişdir ki, onu eyni zamanda həm Xəzər dənizinin sahilləri və həm də bu dənizdə üzən İran gəmiləri maraqlandırır. Əgər gəmilər yararsız olarsa, o zaman onlar İran üçün gəmi də tikə bilərlər 399 . Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nadir şah dövlətin gəlirini çoxaltmaq, müharibələrin xərcini ödəmək məqsədi ilə zorakılıqla həyata keçirdiyi bir çox tədbirlərlə yanaşı, İranın başqa ölkələrlə ticarət etməsi üçün də şərait yaratmaq 393 S. Aşurbəyli. Göstərilən əsəri, səh. 69. 394 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 9; P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 221. 395 QAAO, fond 394, iş 871 (1743 q.), vərəq 68-70. 396 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 11 397 İstifadə edilən mənbədə Mustofinin adı qeyd edilməmişdir. 398 Bax: C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 15. 399 K. Əşrəfyan. Göstərilən əsəri, səh. 184. 89 fikrində idi. Məhz bu məqsədlə də şah İranla ticarət edən bir çox ölkələrə imtiyazlar vermişdi. Nadir şahın xarici ölkələrlə ticarətə müsbət münasibət bəsləməsi C. Eltonun ümidlərini qanadlandırdı. Lakin C. Elton birdən-birə Nadir şahla görüşə bilmədi. Şah hərbi səfərdə olduğu üçün onu Məşhəd şəhərində oturan oğlu Rza Qulu Mirzə əvəz edirdi. Odur ki, C. Elton vaxt itirmədən şahzadəyə müraciət etdi. C. Elton M. Qremlə birlikdə Böyük Britaniyanın tacirlərinə də İranda imtiyazla ticarət etmək üçün səlahiyyət verilməsi haqqında 10 bənddən ibarət xahişnamə tərtib edib, Məşhəddəki şahzadə Rza Qulu Mirzəyə göndərdi 400 . Həmin xahişnamənin birinci bəndi İngiltərənin Xəzər dənizində nə kimi siyasət yürütmək istədiyini açıqdan-açığa göstərir: «Britaniya şirkətinin üzvlərinin hər zaman və məhdudlaşdırılmadan öz mallarını şahın bu dənizdə olan hər hansı bir limanına aparmağa ixtiyarları olmalıdır» və s. 401 Rza Qulu Mirzə ingilislərə müsbət cavab göndərdi. Doğrudur, C. Elton ilə Rza Qulu Mirzənin məktublarında bilavasitə Azərbaycandan danışılmırdı. Lakin C. Elton sonrakı məktublarında İranda ingilis tacirlərinin maraq göstərdikləri üç xam ipək mərkəzlərindən bəhs edərkən bunlardan ikisinin — paytaxtı Şamaxı olmaqla Şirvanı və Ərəşi göstərirdi 402 . Rza Qulu Mirzədən müsbət cavab aldıqdan sonra C. Elton M. Qremi Rəştdə qoyaraq, tezliklə özünu Peterburqa yetirdi. Burada onun səfərinin müvəffəqiyyətlə başa çatması xəbəri bütün ingilis tacirlərinin sevincinə səbəb oldu. C. Elton öz təkliflərini İngiltərənin Peterburqdakı səfiri E. Fincə yazılı surətdə bildirdi. C. Elton məktubunda yazırdı ki, ingilislər Xəzərdə möhkəmləndikdən sonra Hindistan və Çinlə də yaxından əlaqə saxlaya bilərlər 403 . C. Elton gəmiçilik sahəsində Xəzər dənizinin əhəmiyyətini 404 və ingilislərin bu ticarətdə güclü rəqiblərinin olmamasını göstərirdi 405 . O yazırdı ki, ingilislərdən başqa, heç bir xalq buranı külli miqdarda və ucuz qiymətə parçalarla təmin edə bilməz və eyni zamanda heç kəs buradan aldığı xam ipəyə bizim qədər qiymət verə bilməz 406 . Hərçənd erməni tacirlərinin nümayəndəsi patriarx bizə verilən güzəştlərin ləğv olunmasını xahiş etdi, lakin Rza Qulu Mirzə bu xahişi qəbul etmədi 407 . Britaniya tacirləri yəqin etdilər ki, nə qədər Rusiya imperiyasının 400 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 17. 401 Yenə orada. 402 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 23; Донесения и другие бумаги антлийских послов, посланцев и резидентов при русском дворе с 1740 по 3 марта 1741 года; Донесение Ед. Финча лорду Гаррингтону 1740 г. (приложение «В»), СИРИО, т. 85, səh. 129; P. A. Ostrouxov. Göstərilən əsəri, səh. 114; C. Spilman. Göstərilən əsəri, səh. 58. 403 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 24. 404 Yenə də orada, səh. 24; müqayisə et: C. Spilman. Göstərilən əsəri, səh. 39. 405 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 24. 406 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 24. 407 Yenə orada. 90 ərazisindən keçməyə və Xəzər dənizində azad üzməyə icazə verilir, onları heç vaxt bu ticarətdən sıxışdırmaq mümkün olmayacaqdır. Xəzər dənizi ticarətinin üstünlüyündən və bu ticarətdən alınacaq mənfəətdən bəhs edən C. Elton yazır ki, Gilan və Şirvan vilayətlərinin dəniz kənarında olması bizim üçün mənfəətlidir 408 . Mənə elə gəlir ki, dünyanın heç bir yerində qazanc barəsində başqa belə bir ticarətin mövcud olmasını təsəvvür etmək mümkün deyildir. İpək emal edən sənaye böyük gəlir verəcəkdir və bu ticarətin nəticəsində qızıl, qaş-daş, pambıq, zərif yun və s. qiymətli mallar əldə etmək mümkün olacaqdır 409 . Daha sonra C. Elton səfir E. Fincə bildirmişdi ki, o, iranlılarla türklərin arasında gedən rəqabətdən istifadə edərək İran və Azərbaycan ipəyinin Türkiyənin ərazisindən deyil, Xəzər vasitəsi ilə Rusiyadan Londona aparmaq üçün Rza Qulu Mirzənin razılığını almışdır 410 . C. Elton məktubunun sonunda bildirmişdir ki, rusların Rəştdə konsulxanası olduğu kimi, ingilislər də Məşhəddə öz ticarət məntəqələrini təsis etməlidilər 411 . Britaniyanın səfiri E. Finc C. Eltonun yazılı təkliflərini öz məktubu ilə birlikdə Britaniyanın dövlət katibi hersoq Nyukestelə göndərmişdir. Hətta Finc bildirmişdir ki, İrandan xam ipək alan bir ingilis taciri onu Amsterdamda sataraq 80 faiz mənfəət götürmüşdür 412 . İngiltərədən Moskvaya gətirilib, arşını 1 manat 40 qəpiyə satılan mahudu erməni tacirlərindən biri 1 manat 90 qəpiyə alıb, İrana aparmış və ingilis tacirinə 35 faiz gəlir vermişdi 413 . Beləliklə, həm idxal, həm də ixracetmə ingilislərə əhəmiyyətli qazanc əldə etməyə ümidlər verirdi. Hersoq kralın əmri ilə həmin təklifləri iri ticarət nümayəndələrinin müzakirəsinə vermişdir. Bütün tacirlər qərara alıb krala bildirmişlər ki, bu ticarət Böyük Britaniya üçün Türkiyə ərazisindən aparılan ticarətə nisbətən iki qat mənfəətlidir. Yəni bu ticarətin xərci ingilislərə 50 faiz ucuz başa gələcəkdir. Xəzər ticarətinin ingilislər üçün başqa bir üstünlüyü də var idi 414 . İspaniya və ya Fransa ilə münasibətlərin hər zaman pozulması İngiltərənin toxuculuq sənayesini xammalsız qoya bilərdi. Məhz buna görə də ingilislər belə bir vəziyyətin qarşısını almağı yalnız Volqa —Xəzər ticarət yolunun istifadəsində görürdülər 415 . İngilis tacirləri bu yolun əhəmiyyəti haqqında İngiltərə kralına yazmışdılar ki, «əgər həmin yoldan keçməyə icazə verilməsə, biz belə bir (mənfəətli) ticarətdən tamamilə məhrum olacağıq» 416 . 408 Yenə orada, səh. 23. 409 Yenə orada. 410 Yenə orada, səh. 26. 411 Yenə orada, müqayisə et: Донесение Ед. Финча лорду Гаррингтону, 1740 г. (приложение «В»), СИРИО, т. 85, səһ. 129, 140. 412 SİRİO, t. 85, səh. 69, 362. 413 P. P. Ostrouxov. Göstərilən əsəri, səh. 116 414 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 32. 415 Yenə orada. səh. 33. 416 Yenə orada. 91 Xəzər dənizi ilə aparılan ticarətin bütün üstünlüyünü qeyd etməklə bərabər, C. Elton yazır ki, bu ticarəti aparmaq üçün bizə ilk növbədə heç olmasa bir və ya iki gəmi lazım gələcəkdir. O, bu gəmilərin Kazan şəhərində quraşdırılması təklifini vermiş və göstərmişdir ki, ingilis tacirləri üçün rus dövlətində belə gəmilərin quraşdırılması üçün icazə almaq onlar üçün çox çətin olacaqdır 417 . Peterburqla London arasında aparılan danışıqların nəticəsində ingilis tacirlərinə Xəzər dənizində sərbəst üzməyə və xam ipək məhsullarını Rusiya ərazisindən İngiltərəyə aparmağa icazə verildi. İlk baxışda C. Eltonun təklifləri həm Rusiya və həm də İngiltərə üçün əlverişli idi. Odur ki, ingilislər Kazan şəhərində gəmi quraşdırmaq icazəsi almaq istədikdə rus hökuməti heç bir tərəddüd etmədən onlara razılıq verdi 418 . Lakin rus höküməti hiss etmədi ki, o, belə bir hərəkət etməklə özünün Xəzər ticarətinə ağır zərbə endirəcək və bir neçə ildən sonra bu ticarətdə ingilislərin simasında güclü rəqiblərlə qarşı-qarşıya durmalı olacaqdır. Çox güman ki, rus çinovniklərinin bəzisi belə vəziyyəti bəlkə də hiss edirlərmiş. Çünki C. Hanveyin yazdığına görə, onlar ikinci belə bir gəminin quraşdırılması üçün çox çətinliklə razılıq almağa müvəffəq oldular. Göründüyü kimi, çar hökuməti burada öz siyasi kütlüyünü büruzə vermişdir. Kazan şəhərində quraşdırılmaqda olan iki gəmi hazır olduqdan sonra C. Elton Həştərxandan İrana yola düşdü 419 . Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ingilis tacirləri əsasən rus gəmilərində Xəzər boyu əyalətlərə mal aparırdılar. Çox keçmədən ingilislər Xəzər ticarətində böyük fəallıq göstərməyə başladılar. Rus tacirlərinin əldən-ələ alıb Şamaxı, Təbriz, Bakı və yaxud da Rəşt bazarlarında üzərinə bir qədər də qoyub satdıqları ingilis və ya holland mahudunu indi artıq ingilis tacirləri özləri həmin bazarlarda satırdılar. İngilis mallarına İran bazarlarında daha çox ehtiyac hiss olunurdu. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, 1742-ci ildə rus tacirləri Xəzər boyu əyalətlərə 29.685 manatlıq mal gətirdikləri halda, ingilislər həmin ildə Xəzər sahillərinə 230.592 manatlıq mal çıxartmışdılar 420 . Maraqlı burasıdır ki, ingilis tacirlərinin Həştərxandan cənuba dörd ilin ərzində (1741, 1742, 1743, 1744-cü illər) ixrac etdikləri malın ümumi məbləği rus tacirlərinin 8 il ərzində (1737, 1738, 1739, 1740, 1741, 1742, 1743, 1744-cü illər) ixrac etdikləri malın ümumi məbləğdən 262.128 manat artıq idi 421 . Həmin rəqəmlər özü-özlüyündə 40-cı illərdə ingilislərin Xəzər ticarətində rus tacirlərini sıxışdırmalarını göstərən təkzibedilməz dəlildir. İngilis tacirlərinin Rusiya 417 Yenə orada. 418 Yenə orada, səh. 30; P. Sayks. Göstərilən əsəri, səh. 364; V. V. Lebedyev. Göstərilən əsəri, səh. 126. 419 А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, səһ. 47. 420 Ведомость об отпускных из России в Персию и о привозимых из России в Персию товаров. Письма и указы государей: ... Левашову, səһ. 91; P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 222. 421 Yenə orada. 92 ərazisindən keçib cənuba mal aparmaları tezliklə rus və erməni tacirlərinin ciddi etirazına səbəb oldu. Lakin ilk vaxtlar hökumət buna əhəmiyyət vermədisə də bir qədərdən sonra rus tacir və matroslarının Həştərxana gətirdikləri xəbərlər rus hökumətini narahat etməyə başladı. Alınan məlumatlara görə, C. Elton İranda Nadir şahla yaxınlaşmış, Xəzərin Qafqaz və s. sahillərində İran qoşunlarını lazım gəldikdə azuqə və hərbi ləvazimatla təmin etməyə və hətta İran üçün ticarət və hərbi gəmilər tikməyə söz vermişdir 422 . Belə bir məlumatın, əlbəttə, əsası var idi. Dövrün şahidi olan C. Hanveyin özü bunu etiraf edir. O yazır ki, 1741-ci ildə Nadir şah Şirvanda olarkən onun qoşunları demək olar ki, tamamilə azuqəsiz qalmışdı. Şirvan iranlılar tərəfindən o dərəcədə talan edilmişdir ki, ordunu yemək ilə təmin etmək iqtidarında deyildi. Karvan yollarından istifadə etmək qeyri-mümkün idi. Buna görə də Nadir Dərbəndə tərəf hərəkət etdi. Burada o, gəmilərə nə qədər ehtiyacı olduğunu hiss etdi. Nadirin gəmiləri olsaydı öz ordusunu dəniz vasitəsi ilə gətirilən azuqə ilə təmin edər və yerli xalqın müqavimətini qıra bilərdi. Məhz Nadir şahın belə bir arzusu bilavasitə C. Eltonun əsil məqsədinə uyğun gəldi 423 . C. Elton Xəzərdə tutduğu bütün işlərin əsil mahiyyətini gizlədib bəzi kütbaş məmurları aldadır, öz pozucu fəaliyyətini «ticarətin inkişafı» pərdəsi altında genişləndirirdi. Rus dövləti ingilislərə verdiyi səlahiyyət üçün peşiman oldu. İngilislərin Xəzər dənizində fəaliyyət göstərmələri Rusiyanın dəniz ticarətinə ağır zərbə endirdi. Bu münasibətlə Peterburqda uzun-uzadı götür-qoydan sonra Həştərxan qubernatoru V. İ. Tatişşevə 1742-ci il noyabrın 23-də göstəriş verildi ki, vaxt itirmədən Xəzər dənizi üçün yeni gəmilər tikdirsin 424 . Tezliklə on gəmi hazırlanıb suya salındı. Bundan əlavə, Kazan şəhərində daha üç gəminin quraşdırılması qərara alındı 425 . Lakin bu gəmilər say etibarilə I Pyotrun dövründə Xəzərdə üzən rus gəmilərinin onda bir hissəsini ancaq təşkil edirdi. Bu, bir tərəfdən Rusiyanın I Pyotrun ölümündən sonra Xəzər ticarətinə az əhəmiyyət verdiyini, digər tərəfdən hökumətin yenidən Xəzərdə fəaliyyətə başlamaq təşəbbüsündə olduğunu göstərir. Lakin bu barədə ingilislərlə iranlılar heç də ruslardan geridə qalmırdılar. Əksinə, başda C. Elton olmaqla İranda ingilis mütəxəssislərinin rəhbərliyi altında 422 Н. Попов. Göstərilən əsəri, səһ. 384-385; А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səһ. 47; А. П. Соколов. Астрахань о ее прошлом и настоящем. Государственный архив Астраханской области, инв. 29832, səһ. 72. 423 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, II cild, səh. 209. 424 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 378. 425 Yenə orada. 93 sürətlə gəmilər tikilirdi 426 . C. Eltonun xidmətində iranlılardan başqa, çar mütləqiyyətinin zülmündən qaçıb özünə xoş güzəran axtaran rus ustaları, dülgərləri və matrosları da var idi. Əldə edilən məlumatlara görə, hətta bir neçə rus təbəəsi müsəlmanlığı qəbul edib, İranda yaşamışdır 427 . Lakin tezliklə ruslar, hətta iranlıların çoxu ağır istismara dözməyib C. Eltonu tərk etdilər. C. Elton isə sözündən çıxanları qulaqlarından mıxlatdırır, döydürür və işgəncə verdirirmiş 428 . C. Eltonun gəmilərində işləyən rus matros və muzdurları Rusiyanın İrandakı konsulu Arapova müraciət edərək şikayətlənmişlər ki, dənizdə üzərkən C. Elton onlara içməli suyu belə doyunca vermirdi, onları yerli-yersiz döydürtdürürdü və s. 429 . İngilislərin aktiv fəaliyyəti Rusiya hökümətini daha çox təşvişə saldı və Xəzər ticarətinin müqəddəratı haqqında ciddi tədbirlər görməyə məcbur etdi. Çünki, sonralar məlum olmuşdur ki, C. Elton İrana ticarət mallarından əlavə, tikinti və digər strateji əhəmiyyəti olan mallar da daşıyırmış. 1742-1743-cü illər arasında C. Elton Rəştə hər biri 12 pud ağarlığında olan 15 sal qalay, hər biri 20 pud ağırlığında içində naməlum mal olan 40 çəllək çıxarmış və şaha göndərmişdir 430 . Belə fəaliyyəti ilə Nadir şahın etimadını qazanan və ona arxalanan C. Elton Rusiyanın qəzəbindən ehtiyat etmirdi. Rus konsulu Arapov Peterburqa bildirmişdir ki, C. Elton İranda ticarət edən rus tacirləri ilə çox kobud rəftar edir və onları İrandan sıxışdırıb çıxarmaq üçün rus tacirləri ilə iranlıların arasını vurur 431 . Daha sonra Arapov bildirmişdir ki, C. Elton üç ilin ərzində Nadir şah üçün hərəsi 34 arşın uzunluğunda olan gəmi tikəcək və İran gəmiləri üçün lövbər hazırlayacaqdır. Bu münasibətlə şah ona ildə 2.000 manat pul verməyi vəd etmişdir 432 . Peterburqa həmçinin xəbər gəlib çatmışdır ki, C. Elton İranın hərbi xadimlərini Xəzərin sahillərini öyrənmək üçün tez-tez öz gəmilərində gəzdirir. Rusların Dərbənddəki rezidenti Bratişşevin yaranan vəziyyət haqqında Rusiyaya göndərdiyi məktubları Peterburqda daha artıq narahatlığa səbəb oldu. O yazırdı ki, İranda dörd rus ticarət gəmisi müsadirə edilmişdir 433 . Konsul Arapovun Bratişşevə yazdığı məktubda eyni zamanda deyilirdi ki, C. Elton öz xüsusi gəmisini İrana satmaq fikrindədir 434 . Əlbəttə, «satmaq» məsələsinin özü C. Eltonun fırıldaqlarından biri idi. Bu, bir daha göstərir ki, C. Elton əsil düşmən fəaliyyətini 426 А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səh. 47; M. S. İvanov. Göstərilən əsəri, səh. 100-101. 427 А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səh. 47. 428 П. Юдин. Россия и Персия в конце 1712 года (из писем переводчика Братищева к канцлеру князю Черкасскому) «Российский архив» № 3, 1899, səh. 384; N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 285. 429 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 385. 430 Yenə orada. 431 N. Yudin. Göstərilən əsəri, səh. 384. 432 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 386. 433 N. Yudin. Göstərilən əsəri, səh. 384. 434 Yenə orada. 94 pərdələyir və İran üçün hazırladığı gəmiləri öz adından guya İrana satırmış kimi qələmə verir. Şübhəsiz, Peterburqda belə xəbərlər nəticəsiz qala bilməzdi. Tezliklə rus höküməti rəsmi surətdə İngiltərənin Peterburqdakı səfarətxanasına müraciət edərək C. Eltonun geri çağırılmasını və həbs edilməsini tələb etdi. Əks təqdirdə rus höküməti ingilislərin fəaliyyətini məhdudlaşdıracağını bildirdi. Peterburqdan V. N. Tatişşevə tapşırılmışdı ki, C. Elton iş dalınca Həştərxana gəlmiş olsa, onu o saat həbs etsin 435 . Əgər C. Eltonun özü Həştərxana gəlməsə, onu müxtəlif yollarla ora çağırsın və ələ keçirsin 436 . İranda olan rus konsulu Arapov da öz növbəsində bu barədə Dərbənddəki Bratişşevə tapşırıq vermişdi ki, C. Elton Dərbəndə gəldikdə onu müxtəlif üsullarla Həştərxana göndərməyə çalışsın 437 . Peterburqda, hətta C. Eltonu tutub dövlətə təhvil verən adam üçün mükafat da ayrılmışdı 438 . Lakin rus hökumətinin məqsədindən xəbərdar olan C. Elton artıq bir daha Həştərxana qayıtmadı. V. N. Tatişşevə isə yalnız C. Eltonun hərəkətlərini izləmək və ya müşahidə etmək qaldı. Bu sahədə heç bir müvəffəqiyyət əldə etməyən rus hökuməti ingilislərin şirkətini sıxışdırmağa başladı. Artıq Rusiyanın ərazisindən İrana gedən gəmi ustalarına xaricə getmək üçün pasport verilmirdi. Nəhayət, məsələ o yerə qalxdı ki, ingilislər öz parlamentlərinə müraciət etməli oldular. Tezliklə Londondan Peterburqa Vıq (Wyah) adlı bir nümayəndə göndərildi. Vıq Peterburqdan Rəştə öz agentlərindən birini göndərməli idi. Agent guya C. Eltonun fəaliyyətini təftiş etməli və onun mədaxil və məxaric dəftərini yoxlamalı idi. Vıq bunun üçün Peterburq kabinəsindən icazə aldıqdan sonra 1743-cü ildə tarixdə çox zaman səyyah kimi qələmə verilən ingilis ticarət kompaniyasının agenti C. Hanveyi Həştərxana göndərdi 439 . V. N. Tatişşev C. Hanveylə şəxsi söhbət zamanı bildirmişdir ki, əgər C. Elton həqiqətən Nadir şahın xidmətinə keçmişsə, onun bu hərəkəti Xəzər ticarətində ingilislərə çox baha oturacaq və Peterburq sarayının qəzəbinə səbəb olacaqdır. V. N. Tatişşev eyni zamanda C. Hanveyə məsləhət görmüşdü ki, C. Eltonu İrana xidmət etmək fikrindən yayındırsın 440 . V. N. Tatişşev C. Hanveyə İranın donanmaya sahib olmasının rusların Xəzər ticarəti üçün nə kimi qorxu törədəcəyini bildirdikdə, C. Hanvey cavabında demişdir: «Bu vaxtı ilə isveçlərin Baltik dənizində Rusiyanın donanmaya malik olmasına razılıq verməmələrinə, 435 N. Popo v. Göstərilən əsəri, səh. 385. 436 А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səh. 47. 437 P. Yudin. Göstərilən əsəri, səh. 47; N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 385. 438 А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səh. 47. 439 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 386; P. Sayks. Göstərilən əsəri, səh. 364-365; tarix elmləri namizədi S. Aşurbəyli yazır ki, ingilis taciri C. Hanvey ticarət məqsədi ilə Rusiyadan keçib İran və Azərbaycana getmişdir. Bax: S. Aşurbəyli. Göstərilən əsəri, səh. 69. 440 N. Popov Göstərilən əsəri, səh. 387. 95 buna mane olmalarına bənzəyir» və əlavə etmişdir ki, çox güman ki, Nadir şahla C. Eltonun Xəzər dənizindəki fəaliyyəti bir neçə gəminin tikilməsi ilə məhdudlaşacaqdır, halbuki, ruslar hər bir zaman onlarca belə gəmi quraşdıra bilərlər 441 . Müxtəlif yollarla öz nümayəldələrinin əsil təxribatçı fəaliyyətini ört- basdır etməyə çalışan C. Hanvey, nəhayət, bildirmişdir ki, C. Elton haqqında söylənilənlərin əksəriyyəti həddən artıq şişirdilmişdir və çox güman ki, bütün bunların hamısı rus konsulu Arapovun C. Eltona qarşı olan şəxsi-qərəzliyindən irəli gəlmişdir 442 . İrana yola düşən C. Hanveydən V. İ. Tatişşev eyni zamanda tələb etmişdir ki, o, yazılı surətdə söz versin ki, İranda olan ingilislərin heç biri şahın xidmətinə keçməyəcəkdir 443 . S. Hanvey yola düşdükdən sonra da İrandan C. Eltonun haqqında gələn şikayətlərin ardı kəsilmirdi. Məktublarının birində rus konsulu V. İ. Tatişşevə bildirirdi ki, matroslarından aldığı xəbərə görə, C. Elton bu yaxınlarda Xəzər dənizinin ətraflarını öyrənmək üçün çıxdığı səfərdən qayıtmışdır 444 . Buldan xəbər tutan C. Hanvey V. İ. Tatişşevə bildirmişdir ki, C. Elton bu səfərə yalnız ticarət xatirinə çıxmışdır və bunun İran şahına heç bir dəlaləti yoxdur 445 . Həmin məlumatı eşidən V. İ. Tatişşev tezliklə bu barədə Peterburqa xəbər vermişdir. V. İ. Tatişşevin Peterburqdan aldığı cavab məktubunda deyilirdi ki, C. Hanvey də C. Elton kimi eyni «ticarət şirkətinə» xidmət edir. Odur ki, onların hərəkətlərində heç bir fərq olmayacaq, C. Hanvey də C. Elton kimi fırıldaqçıdır 446 . C. Hanveyin açıqdan-açığa C. Eltonun tutduğu işləri ört-basdır etməsi bir daha göstərir ki, C. Elton İran dövlətinə özbaşına deyil, bilavasitə Londonun göstərişi ilə xidmət edirdi. Şübhəsiz, İngiltərə təkcə Xəzər ticarətini ələ keçirmək məqsədini güdmürdü. İngilislər eyni zamanda Rusiyaya siyasi cəhətdən də zərbə vurmaq niyyətində idilər. Həmin məsələləri mərhum tarixçi A. Əbdürrəhmanov tədqiq etdiyi üçün onun üzərində dayanmaq lazım gəlmir. Rus hökuməti C. Eltonun tutduğu işlərdən əbəs yerə narahat olmurdu. İrandan alınan xəbərlərdən məlum olurdu ki, 1742, 1743 və 1744-cü illərdə C. Elton adını çəkdiyimiz başqa bir ingilis mütəxəssisi Vudruf ilə birlikdə Xəzər dənizinin butün sahillərini gəzmiş, öyrənmiş və həmin dənizin xəritəsini tərtib etmişdir 447 . Başqa bir məlumatda deyilir ki, C. Elton Həştərxandan gizli surətdə 441 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 388. 442 Yenə orada. 443 Yenə orada, səh. 389. 444 Yenə orada. 445 Yenə orada. 446 Yenə orada. 447 P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 221. 96 İrana çoxlu miqdarda gəmiçilik alətləri, rus fabriklərində toxunulmuş yelkən avadanlığı və s. aparmışdır 448 . Məhz buna görə də Peterburqdan V. İ. Tatişşevə tapşırılmışdı ki, o, C. Elton və digər ingilislərin hərəkətinə dəqiq nəzarət etsin və Rusiyanın mənafeyini qorumaq məqsədi ilə hər cür bəhanə gətirib, Həştərxandan ingilis ustalarının İrana getməsinə mane olsun və həmçinin lövbər, kanat, yelkən, qatran, kanifas, bez, habelə dənizçiliyə lazım olan bu və ya digər materialların heç birini Həştərxandan İrana buraxmasın 449 . Əldə edilən məlumatlardan belə qənaətə gəlmək olar ki, ingilislərin Xəzər dənizində aşkar fırıldaq işlətmələrilə baxmayaraq, Rusiya İngiltərə ilə münasibətlərini açıqdan-açığa pozmaq fikrində deyildi. Bu da təsadüfi deyildir. Qeyd edildiyi kimi, bu, hər şeydən əvvəl, Rusiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarətində ingilislərin əsas rol oynamasından irəli gəlirdi. Digər tərəfdən Rusiya ingilislərin Şirvan, Ərəş və Gilandan aldıqları xam ipəyi Volqa — Xəzər yolu ilə deyil, Hələb — İzmir yolu ilə Qara dəniz və yaxud da İran körfəzi ilə aparmalarından ehtiyat edirdi. Bu isə Rusiyanın xammala ehtiyacı olan sənayesinə zərər vura bilərdi. Rusiya ingilislərlə mübarizə aparmağı ilk vaxtlarda Həştərxan qubernatoru V. İ. Tatişşevə və Rusiyalın İrandakı konsulu Arapova həvalə etmişdi. V. İ. Tatişşev ingilislərin İrana getmələrinə maneçilik törətdiyi kimi, Arapov da İranda C. Eltonun fəaliyyətinə az maneçilik törətmirdi. Axırda məsələ o yerə çatdı ki, C. Eltonun özü Rusiyaya məktub yazaraq Arapovdan şikayətlənməyə başladı. C. Elton yazırdı ki, Arapov ingilislərln gəmilərində işləyən rus matroslarını dilə tutaraq yoldan çıxarır, onun əleyhinə qalxmağa və yaxud da onu tamamilə tərk etməyə çağırır 450 . C. Eltonun yazdığına görə, Arapov ingilis gəmilərində işləyən rus matroslarını qanunsuz olaraq tutub saxlayır və onlar üçün C. Eltondan müəyyən məbləğ istəyir və hətta ekipajların böyük hissəsini ruslar təşkil etdiyi üçün C. Eltonun gəmilərinin ona tabe olmasını tələb edir. C. Eltonun yazdığına görə, Arapov İrandakı ingilisləri qıracağı ilə onu hədələmişdir və s. 451 Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, ingilislərin Xəzər dənizində möhkəmlənmələri eyni zamanda yerli tacirlərin mənafeyinə də toxunurdu. Onların xaricdən gətirdikləri və baha qiymətə satdıqları malları indi ingilislər ucuz qiymətə satırdılar. Odur ki, Xəzər əyalətlərinin ticarət mərkəzlərində ingilislərə qarşı müsbət rəğbət oyanmamışdı. Rus dövləti yerli tacirlərin ingilislərə olan pis münasibətindən hər vasitə ilə istifadə edirdi. Bunu yenə də C. Eltonun məktubundan müəyyən etmək olar. O yazırdı ki, Dərbəndə yan alan ingilis gəmisindən mal boşaldan matroslar yerli tacirlər tərəfindən bərk döyülmuşlər. C. 448 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 389. 449 Yenə orada. 450 Yenə orada, səh. 390. 451 Yenə orada, səh. 390, 391, 392. 97 Eltonun yazdığına görə, onları Bratişşev öyrətmişdi 452 . C. Elton eyni zamanda bildirmişdi ki, Bratişşev Dərbənd limanında dayanan ingilis gəmilərinə gələrək öz adamlarına ingilis bayrağını gəmidən çıxarmağı və qırıb dənizə atmağı əmr etmişdir 453 . C. Elton məktubunun sonunda bildirmişdir ki, Peterburqda yaşayan ingilis tacirləri İsveç kralına tabe olmadıqları kimi, o da Britaniya təbəəsi kimi özunün və ona tabe olanların hərəkətinə görə yalnız dövlətlərində yaşadığı şah və həmçinin öz kralı qarşısında məsuliyyət daşımalıdır 454 . C. Elton rusların ingilislərlə açıqdan-açığa mübarizəyə başlamalarından çox ehtiyat edirdi. Odur ki, ingilislərin Xəzərdəki fəaliyyətini Rusiyanın nəfinə olan siyasi məsələlərlə bağlamağa çalışırdı. O, məktublarından birində V. İ. Tatişşevə yazırdı ki, Türkiyənin Şərqdəki təsirinə zərbə endirmək üçün Rusiyaya mütləq başqa Avropa ölkələrinin köməyi lazımdır. Məhz bunu nəzərə alaraq mərhum imperatriçə Anna İvanovnanın nazirləri şüurlu surətdə ingilislərə Xəzər dənizində hüquq vermişdilər. Ümidvaram ki, hazırki imperatriçə də mənim İngiltərə — İran ticarətinə göstərdiyim xidmətə görə yenə də bizə belə bir icazəni verəcəkdir, çünki Xəzər ticarətinin güclənməsinin Rusiya üçün də xeyiri vardır 455 . Beləliklə, C. Elton İranda Nadir şah üçun gördüyü işləri, həmçinin İranı Rusiyanın əleyhinə qaldırmaq üçün göstərdiyi cəhdləri ticarət və yaxud Türkiyəni Şərqdən sıxışdırmaq bəhanəsi altında pərdələyirdi. Bunu, C. Hanveyin V. İ. Tatişşevə yazdığı məktub da bir daha təsdiq edir. C. Hanvey V. İ. Tatişşevi inandırmağa çalışırdı ki; «o, (Elton) ticarətin xatiri üçün şahla yaxınlıq aparır» 456 . Sonra C. Hanvey öz məktubunda bildirirdi ki, əgər Rusiya ingilislərin Xəzər ticarətinə maneçilik törətsə, onlar bu ticarəti «başqa yollarla» aparmağa məcbur olacaqlar. İpək ticarətindən əldə etdiyi gəliri itirməsindən və ümumiyyətlə, xam ipəkdən məhrum olmasından ehtiyat edən Rusiya C. Eltonun əl-ayağını dolayı vasitələrlə yığışdırmağa çalışırdı. Peterburqdan verilən əmrə görə rusların Londondakı konsulu Britaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edib, C. Eltonun yaramaz hərəkətlərindən uzun-uzadı danışdıqdan sonra Rusiyanın adından C. Eltonun İrandan İngiltərəyə geri çağrılmasını tələb etdi 457 . Lakin konsula İngiltərə nazirliyində müəyyən cavab verilmədi. Buna görə də rus hökuməti İ. V. Tatişşevə ciddi surətdə tapşırdı ki, Rusiyanın ərazisindən Həştərxan vasitəsi ilə C. Eltonun adına göndərilən malların heç birini İrana buraxmasın və ümumiyyətlə, 452 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 392. 453 Yenə orada. 454 Yenə orada, səh. 393. 455 Yenə orada, səh. 396. 456 Yenə orada, səh. 397. 457 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 396; А. П. Соколов Астрахань о ее прошлом и настоящем, ЖМВД, ч. 12 СПб 1845. Səһ. 72. 98 ingilislərin Xəzər dənizindəki gəmiləri ilə heç bir işgüzar əlaqə yaratmasın 458 . Lakin çox keçmədi ki, Rusiya bununla kifayətlənmədi. Yeni qərara görə ingilis gəmilərində yalnız komandirlər ingilislərdən ibarət olmalı idi və bu gəmilərdə yalnız elə ruslar matros sifəti ilə işləyə bilərdilər ki, onların Rusiyada arvad- uşaqları qalmış olsun və bununla da onlar nə C. Eltona, nə də şaha satıla bilməsinlər 459 . Rusiya dövləti bununla da kifayətlənmədi. Peterburqun göstərişi ilə Bratişşev və Arapov ingilislərin ticarətini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə öz adlarından çıxış edərək belə təklif irəli sürdülər ki, ingilislərin Gilana yazda bir, yayda bir, payızda iki, qışda isə Bakı limanına yalnız bir ticarət gəmisi yanaşa bilər. Daha sonra V. İ. Tatişşev Dərbənd, Bakı şəhərlərinə və Mazandarana Rusiyanın ticarət agentlərinin 460 göndərilməsini təklif etdi. Onun fikrincə, bu agentlər ingilislərin hər bir fəaliyyəti haqqında yaxından məlumat toplayıb, Peterburqa çatdırmalı idilər. Rusiyanın ingilis tacirlərinə göstərdiyi təzyiq nəticəsində, nəhayət, İngiltərənin Xarici İşlər naziri lord Travley rus hökumətinə bildirdi ki, kralın razılığı ilə C. Elton İrandan geri çağrılacaq, hətta onun adına Rusiyanın ərazisindən keçmək üçün pasport da hazırlamışdır 461 . Lakin İrandan nə C. Elton və nə də onun həmrəyi Braun qayıtmadı. Onların əvəzinə, 1743-cü ilin axırında Həştərxana C. Hanvey qayıtdı. İrandan gələn C. Hanveyi V. İ. Tatişşev çox soyuq və pis qarşıladı. Həmin hadisədən sonra C. Elton artıq açıqdan-açığa İranın himayəsinə keçib Nadir şaha xidmət etməyə başladı 462 . Bratişşev bu barədə V. İ. Tatişşevə yazırdı ki, eşitdiyimə görə Nadir şah C. Eltona hörmətli adamlara bəxş edilən xələtlərdən bağışlamış, onu İranın Xəzər donanmasının baş komandanı təyin etmiş və ona iranlılara dənizçiliyi öyrətməyi tapşırmışdır 463 . Çox güman ki, C. Elton İran üçün gəmiləri Gilandan başqa, Bakı limanında da hazırlayırmış. Çünki Bratişşav V. İ. Tatişşevə bildirirdi ki, əgər Həştərxandan onun üçün iki silahlandırılmış qekbot göndərilərsə, o, Abşerona gedib, gəmi quraşdıran C. Eltonu tuta bilər 464 . Xəzər dənizində İran sahillərinin gəmi quruculuğu üçün yararsız olduğu haqqında C. Elton özü söhbət əsnasında demişdir ki, ora nəinki böyük gəmilər, hətta kiçik şxerbotlar qurmaq üçün də yararlı deyildir 465 . Amsterdamda çıxan qəzetlərdən birinin 1743-cü il sentyabr nömrəsində dərc edilən məlumatdan aydın olmuşdur ki, C. Elton şahdan ildə 2.000 manat 458 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 397. 459 Yenə orada. 460 Yenə orada, səh. 398. 461 Yenə orada, səh. 399. 462 N. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 222; N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 389, 400. 463 N. Yudin. Göstərilən əsəri, səh. 385; N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 389. 464 N. Popov. Göstərilən əsəri, səh. 389. 465 Yenə orada, səh. 394. 99 məvacib almış, bundan əlavə, şah ona ilin müxtəlif vaxtlarında 1.500 manatlıq mükafat vermişdir. Bunun müqabilində C. Elton Nadir şah üçün bir hərbi gəmi tikmişdir 466 . Lakin ikinci dəfə Britaniyadan İrana C. Eltonun işlərini təftiş etmək adı ilə yola düşən C. Hanvey V. İ. Tatişşevə göndərdiyi məktubunda yenə də C. Eltonun İrandakı fəaliyyətini ört-basdır etməyə çalışaraq yazırdı ki, C. Eltonun üzərinə qoyulan bütün bu təqsirlərin hamısı erməni tacirlərinin uydurulmuş böhtanlarıdır 467 . Beləliklə, Rusiyanın dolayı yollarla ingilisləri Xəzər dənizindən çıxarmaq üçün gördüyü tədbirlər gözlənilən nəticəni vermədi. İngilis gəmiləri Xəzərdə üzür. İran dövlətinin hərbi gəmiləri də tikilirdi. Bu isə Rusiyanı həddən artıq narahat edirdi. Rusiya nəyin bahasına olursa-olsun İranın hərbi donanmasını məhv etmək üçün tədbirlər görürdü. 1744-cü ilin yayında Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərində baş vermiş şiddətli tufan nəticəsində Ənzəli limanında bir neçə rus, ingilis və İran gəmiləri fəlakətə uğrayaraq qərq olmuşdu. Lakin ingilis gəmilərindən birisini dalğalar sahilə atmışdı. Arapovu əvəz edən rus konsulu Bakunin həmin gəmini zəbt edib, içindəki rus matroslarını öz tərəfinə çəkmişdi 468 . Gəminin komandirləri Bleer və Braun buna qəti etiraz edərək öz tacirləri Tomson vasitəsi ilə Həştərxanda V. İ. Tatişşevə və İngiltərənin Peterburqdakı konsulu Bulf vasitəsi ilə Rusiya Xarici İşlər Kollegiyasına şikayətlə müraciət etdilər. Rusiya isə bunun cavabında Londona müraciət edərək Bleerin, Braunun və Eltonun İrandan İngiltərəyə geri çağırılmasını tələb etdi. Eyni zamanda Peterburqdan V. İ. Tatişşevə gizli surətdə bildirildi ki, ingilis losmanlarını satın alıb, onların gəmilərini hiylə ilə Həştərxana cəlb etsin. Burada isə onları müsadirə edib, ya rus tacirlərimə satsın və yaxud da sadəcə olaraq gizli surətdə yandırsın. Lakin Hanveyin verdiyi məlumata görə, V. İ. Tatişşev buna etiraz edərək Peterburq kabinəsinə bildirmişdi ki, ingilis tacirləri ilə belə sərt rəftar edilərsə, bu, Rusiyanın şöhrətini azaldar və ingilislərin ruslara qarşı ittiham yürütmələrinə səbəb ola bilər 469 . Beləliklə, Rusiyanın ingilis tacirlərinin köməyi ilə rus — İran ticarətini canlandırmaq ümidi gözlənilən nəticəni vermədi. İngilislərin Volqa — Xəzər ticarəti yolundan istifadə etmələrinin müəyyən dərəcədə xeyri də oldu. Xəzər dənizində İran üçün Avropa texnikası ilə bir neçə gəmi tikilib silahlandırıldı. Müasirlərin yazdığına görə, həmin gəmilər Xəzərdə o qədər azğınlaşmışdı ki, hətta 466 Yenə orada. 467 Yenə orada. Lakin ingilislərin əli Xəzər ticarətindən çıxandan sonra C. Hanveyin özü etiraf edir ki, C. Eltonun fırıldaqları «ingilislərin Xəzərdəki ticarətinə sağalmaz yara vurmuşdur». Bax: C. Hanvey. Göstərilən əsəri, II cild, səh. 409. 468 İ. Lerx. Göstərilən əsəri (ikinci səyahət), səh. 98. 469 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, II cild, səh. 410. 100 rus gəmilərindən onları salamlamağı tələb edir və ruslara hər cür maneə törədirdi 470 . Rus höküməti heç bir dolayı yol ilə ingilislərin əl-ayağını yığa bilməyəcəyini görüb, 1746-cı ildə onları Rusiya ərazisindən keçib İrana və Şərq ölkələrinə getmək hüququndan məhrum etdi 471 . Rus hökumətinin tədbiri ingilis ticarətinə dəyən yeganə zərbə deyildi. 1747- ci ildə Nadir şahın ölümü, ondan sonrakı feodal hərc-mərcliyi də ingilis ticarət şirkətinə ağır zərbə endirdi. Nadir şahın ölümündən sonra İranda hakimiyyət üstündə qanlı mübarizələr başladı. İran taxtı əldən-ələ keçdikcə onsuz da siyasi və iqtisadi cəhətdən sarsıdılmış İran dövləti zəiflədi və sarsıldı. Bütün bu hadisələr İranın xarici ölkələrlə olan ticarətinə də ağır zərbə vurdu. Bir çox ingilis, rus və b. ölkələrin tacirləri ölkədə başlayan üsyan və feodal ara vuruşmalarının qurbanı oldular. İran və Azərbaycanda baş verən ən böyük üsyanlardan biri özünü II Şah Təhmasibin oğlu kimi qələmə verən dəmirçi Sam Mirzənin adı ilə bağlıdır 472 . Qısa müqavimətdən sonra Sam Mirzənin adamları Rəştə daxil oldular. İ. Lerx yazır ki, üsyançılar Rəşt şəhərində konsulxanada gizlənən rus tacirlərinə toxunmadılarsa da ingilis tacirlərinin mallarını qarət etdilər. İngilislərin Rəştdə iki mal anbarını qarət edən üsyançılar əllərinə keçəni ucuz qiymətə satırdılar. Beləliklə, ingilislər Rəştdə 50.000 manatlıq mal itirdilər 473 . İ. Lerxin yazdığına görə, Rəşt şəhərində azdan-çoxdan qarət olunmalı anbarlar ingilislərə məxsus idi 474 . Şübhəsiz, İ. Lerx burada mübaliğəyə yol vermişdir 475 . İ. Lerxin yazdığına görə, üsyançılar ingilisləri rusların rezidentinin gözü qarşısında qarət etdikləri zaman rus tacirləri bundan mütəəssir olmaq əvəzinə sevinirdilər. Çünki ingilislərin Xəzər ticarətindəki əməliyyatı ruslara nisbətən xeyli artıq idi. İngilis tacirlərinin qarət olunmaları bir yana dursun, üsyançılar onlardan Nadir şahın dövründə İran hökumətinin almadığı gömrük pullarını da tələb edirdilər. İngilislər buna qəti surətdə etiraz etdikdə, şəhərin hakimi Ağa Həsən bildirmişdir ki, rəsmi müqaviləyə əsasən yalnız rus tacirlərinə gömrüksüz ticarət etmək icazəsi verilmişdir 476 . 470 A. Ştılko. Göstərilən əəsri, səh. 47. 471 P. A. Ostrouxov. Göstərilən əsəri, səh. 140; P. S. Sayks. Göstərilən əsəri, səh. 365; A. V. Lebedev. Göstərilən əsəri, səh. 127; А. П. Соколов. Астрахань о ее прошлом и настоящем, ЖМВД, ч. 12, СПб, 1845, səh. 72. S. Bronevski həmin hüququn 1747-ci ildə ləğv edilməsini iddia edir. 472 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 101. Sam Mirzənin şəxsiyyəti hələ müəyyən edilməmişdir. 473 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 101-102. 474 Yenə orada. 475 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 106. Lakin arxiv sənədlərində 1745-1748-ci illərdə rus tacirlərinə də maddi cəhətdən xeyli zərər toxunması haqqında məlumat verir. Kopıtopskinin verdiyi xəbərə görə, rus tacirlərinə həmin illərdə 158.079 manatlıq zərər dəymişdir. А. Юхт. Торговля России с Закавказьем и Персией во второй четверти XVIII в., журн. «История СССР», № 16, 1961, səһ. 133-134. 476 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 103. 101 Həm Rusiya tərəfindən 1734-cü ildə ingilislərə verilən imtiyazların ləğv edilməsi və həm də yerli bazarlarda ingilis ticarət şirkətinə bir-birinin ardınca endirilən zərbə ingilislərin Volqa — Xəzər ticarət yolundan gələcəkdə istifadə etmək ümidlərini qırdı. Bu hadisədən sonra ingilislərin Rəştdəki şirkəti tamamilə dağıldı. Şirkətin başlıca üzvlərindən Mirons və Karl Tomson 1748-ci ildə İngiltərəyə qayıtmalı oldular. Daha sonra öz borclarını toplamaq məqsədi ilə İranda qalan digər ingilislər də Rusiyadan keçib, İngiltərəyə geri döndülər 477 . İngilislərdən təkcə C. Elton inad göstərib İranda Lənkərud şəhərində qalmaqda idi. Çox güman ki, o, İngiltərəyə Volqa— Xəzər dəniz yolu ilə qayıtmaqdan ehtiyat edirdi, digər tərəfdən İran dövlətində baş verən feodal ara vuruşmaları, üsyan və qiyamlar C. Eltona qısa müddət ərzində İranda topladığı var-dövləti Fars körfəzi və ya Qara dəniz vasitəsi ilə İngiltərəyə aparmağa imkan vermirdi. Odur ki, C. Elton soyuqqanlıq göstərərək İranda qalmalı oldu. Lakin 1750-ci ildə o, sui-qəsd nəticəsində öldürüldü 478 . İ. Lerxin yazdığına görə, Nadir şahın ölümündən sonra İranda baş vermiş feodal ara vuruşmaları, özbaşınalıq, həmçinin Rusiyanın ingilisləri Volqa — Xəzər yolundan istifadə etmək hüququndan məhrum etməsi, nəhayət, ingilislərin Xəzər boyu əyalətlərdən geri dönmələri İranın ticarətinə böyük zərbə endirdi. Lakin bu zərbə əsasən ingilis tacirlərinə də dəymişdi. Yeri gəlmişkən göstərmək lazımdır ki, ingilislərin şirkəti təsis ediləndən sonra İrana 172.623 funt-sterlinq məbləğində mal gətirilmiş və 93.375 funt-sterlinq məbləğində mal ixrac edilmişdi. Nadir şahın ölümündən sonra baş verən qarətlər nəticəsində 80.000 funt-sterlinq miqdarında mal itmişdi 479 . Bundan sonra rus gəmiləri Xəzər dənizində daha artıq fəaliyyət göstərməyə başladı. İ. Lerx rus gəmilərinin Gilana, Bakı və Dərbəndə çoxlu mal gətirdiyinin şahidi olmuşdur 480 . Beləliklə, yuxarıda şərh edilən materialların əsasında belə bir qənaətə gəlmək olar ki, XVIII əsrin birinci yarısında Xəzər dənizi ticarəti uğrunda Rusiya ilə İngiltərə arasında aparılan rəqabət, nəhayət, ingilislərin məğlubiyyəti ilə nəticələnmişdir. 477 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 349-350. 478 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 12; А. Штылко. Волжско-Каспийское судоходство в старину, P. Butkov. Göstərilən əsəri, I cild, səh. 22. 479 C. Hanvey. Göstərilən əsəri, səh. 350; P. Sayks. Göstərilən əsəri, səh. 365; C. Hanveyin yazdığına görə, ingilislərə 1744-cü ildə də böyük zərbə dəymişdi. Həmin il ingilis tacirlərinin Astrabaddan Məşhədə gedən zəngin karvanları qarət olunmuşdu. C. Hanvey. Göstərilən əsəri, II cild, səh. 108. 480 İ. Lerx. Göstərilən əsəri, səh. 108; А. Штылко.Волжско-Каспийское судоходство в старину, səh. 47. |