Azərbaycan Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Texniki Universiteti Sərbəst işi N2 Fənnin adı

r, L parametrli dövrənin sabit gərginliyə qoşulması. Dövrə sabit gərginliyə

qoşulan zaman cərəyan şiddəti, tədricən öz qərarlaşmış qiyməti olan ^U

r
- ə kimi

qalxacaqdır. Nəticədə keçid cərəyanı

U

• 
  r _t
  

ilə təyin olunur.

i   Ae ^L

r

(8.9)

^{Başlanğıc şərtləri tətbiq etməklə, yəni açar vurulduğu momentdə} ^{t  0}

cərəyan

sıfırdan başlayır: qoyularaq

i _0_  0.

Buna görə də yuxarıdakı tənlikdə bu qiymət yerinə

0  ^U  A r

(8.10)

və inteqral sabiti

A   ^U

r

tapılır. Bu qiyməti sərbəst və keçid cərəyanı tənliklərində

yerinə qoymaqla sərbəst və qərarlaşmış cərəyanlar üçün

U
i_s   _r

• 
  r _t
  

_e L

 Ie

• 
  r _t L
  

(8.11)

 ^{U } 



^{ r t}  _

 _ ^{ r t} 

i _1 e ^L _ I _1 e ^L _

(8.12)

qiymətini alırıq.

^r    

Dövrənin açarı vurulmamışdan qabaq induktivlikdə gərginlik olmadığından,

burada məcburi gərginlik U_m  0

tənlik alınır:

olur. Ona görə də sərbəst gərginlik üçün aşağıdakı

u  L ^{dis s} dt

 Ue

• 
  r _t L
  

(8.13)

Həmin tənliklərin təhlili göstərir ki, dövrədə cərəyan şiddəti sıfırdan, gərginlik isə ən böyük qiymətdən başlayıb öz qərarlaşmış qiymətlərinə asimptopik olaraq yaxınlaşır. Nəzəri olaraq belə yaxınlaşma sonsuzluğa qədər davam edə bilər, ancaq

praktiki şəraitdə bu kəmiyyətlərin tez və gec qərarlaşması ^r

L

kəmiyyətindən asılıdır.

Bu kəmiyyətin əks qiyməti zaman vahidi ilə ölçüldüyü və qərarlaşmanı xarakterizə

etdiyi üçün zaman sabiti adlandırılır. Verilmiş dövrə üçün zaman sabiti

  ^L

r

ilə

işarə edilir. Zaman sabiti elə zaman fasiləsinə deyilir ki, bu müddət içərisində sərbəst cərəyan e qədər dəyişmiş olsun.

Buna görə t  

bərabər olan zaman görmək olur ki, sərbəst cərəyan:

_ t

i_s  e ^

 ^I  0,368 I

e
(8.14)

öz başlanğıc qiymətinin 0,368 hissəsinə qədər dəyişəcəkdir.

2. 
   r, L parametrli dövrənin sinusoidal gərginliyə qoşulması. Verilmiş
   

dövrənin sinusoidal gərginliyə qoşulmasından alınan keçid prosesləri sabit cərəyandan alınan proseslərdən fərqlənir. Ümumiyyətlə, dövrənin mənbəyə qoşulması momentini əlavə bir  bucağı ilə göstərməklə, qoşulmanın hansı

gərginlik altında əmələ gəlməsini bilmək mümkün olur. Ona görə gərginliyin qoşulma momentindəki qiymətini

u  U_m sin_t  _

tənliyindən tapmaq lazım gəlir. Misal üçün, açarın bağlanması   ^

2

(8.15)
momentində

əmələ gəldikdə, dövrəyə təsir edən gərginlik (t  0

alacaqdır:

olduğu üçün) ən böyük qiymətini

^u ⁰ ^{ Um}

sin ^

2

 U_m

(8.16)

  0

və ya   

^{olarsa, dövrə gərginliyin sıfır qiymətində} ^{u  0}

qoşulmuş

olur. Aydındır ki, belə gərginliklərdən alınan keçid prosesləri də müxtəlif qiymətli

olacaqdır. Şəkil 8.3-də r, L parametrli bir dövrənin sinusoidal gərginliyə qoşulması

göstərilmişdir. Dövrənin gərginliyə qoşulması momenti  ilə təyin edilir.

Qoşulma momentindən etibarən, induktivlikdə əmələ gələn maqnit sahəsinin arası kəsilmədən dəyişməsi cərəyan şiddətinin də dəyişməsinə, daha doğrusu qərarlaşmasına səbəb olacaqdır.

i
L

0

r

Шякил 8.3

Həmin dövrədə qərarlaşmış cərəyan

i_m

və ya onun maksimum qiyməti

^{ Um sin} ^{t }

z

^{ } 

(8.17)

Sərbəst cərəyan isə

I_m 

U_m

• 
  r
  

i_s  Ae ^L

_ U_m

z

(8.18)

(8.19)

olur. Beləliklə, keçid cərəyanının tənliyi

• 
  t
  

i  I_m sin_t    _  Ae ^

başlanğıc şərtlərə uyğun olaraq həll edilir. Açar bağlandıqda, yəni ^{keçid cərəyanı i} ⁰ ^{ 0 olur. Bu qiymətləri yerinə qoymaqla}

0  I_m sin_   _  a

buradan da inteqral sabiti tapılır:

A  I_m sin _   _

Buradan keçid cərəyanının ani qiyməti

t  0

(8.20)

olduqda (8.21)

(8.22)

i  I_m sin_t    _  I_m sin _

t

  _e ^

(8.23)


alınır. Bu isə bir-birinin üzərinə qondarılmış iki müxtəlif xarakterli cərəyandır. Alınan tənlikdən məlum olur ki, sərbəst cərəyanın və bundan asılı olaraq keçid cərəyanının qiyməti tamamilə  qoşulma fazasından asılıdır.

Şəkil 8.3-də

    ^3

2

momentində qoşulmuş

r, L parametrli dövrənin

qərarlaşmış, keçid və sərbəst cərəyanlarının dəyişmə qanunları göstərilmişdir. Buradan keçid cərəyanının qərarlaşma dövrünün ilk momentində, qərarlaşmış cərəyandan daha böyük qiymətlər alması görünür. Keçid cərəyanının ən böyük qiymətinə vurma cərəyanı deyilir. Şəkil 8.3-də göstərilən hal üçün vurma cərəyanı

^T zamandan azca sonra alınır: 2

^Ivur



 I_{m }1  e

_ T _

2 _{  I}
(8.24)

 

və k ilə işarə edilir.


^1 

_ T <sub>

e</sub> 2 _
kəmiyyəti - vurma əmsalı adlanır.

 

3. 
   r,
   

L parametrli dövrənin qısa qapanması. Parametrləri

r, L olan dövrə

öz-özünə qısa qapanır. (Şəkil 8.4) bu halda dövrənin induktivliyində əvvəlcədən toplanmış enerjiyə görə maqnit seli və bununla əlaqədar olan özünə induksiya e.h.q. tədriclə azalmağa başlayacaqdır. Ona görə də dövrənin cərəyanı birdən-birə sıfra düşməyib yavaş-yavaş sönür.

Qısa qapanmış dövrədə baş verən keçid prosesi ancaq sərbəst rejimdən ibarətdir, çünki bu halda

məcburi qərarlaşmış cərəyan olmur. Ona görədə ^L

• 
  t ^r
  

i  ae ^

(8.25)

tənliyində A inteqral sabiti başlanğıc şərtə görə ⁱ

i _0_  A

olacaqdır. Demək, qısa qapanan konturda

ⁱ ⁰

i

cərəyan, özünün əvvəlki qiymətindən etibarən get- ^

gedə azalmağa bəşlayacaqdır.

Dövrədə sabit gərginlik mənbəyi təsir etdikdə

0 _{ t}

U_L

^U _L ⁰ 

ⁱ ⁰ ^

U _,

r₀  r

sinusoidal gərginlik təsir etdikdə isə:

^U Шякил 8.4

olur.

Burada

ⁱ ⁰ ^{ Um sin} ^

z

^{ } 

(8.26)

z  _r  r² _  _L_2 ;   arctg ^L

₀

(8.27)

r₀  r

Beləliklə, keçid cərəyanı qısa qapanan sabit cərəyan dövrəsi üçün

Sinusoidal cərəyan dövrəsi üçün

U

i  ^U r₀  r

_ t

_e 

_ t
(8.28)

tənlikləri ilə alınır.

i  ^m sin_

z

  _e ^

(8.29)

Bunların hər ikisinin xarakteri eynidir, yəni hər iki halda dövrənin cərəyanı eksponensial qanunla sönür.

Qısa qapanan dövrənin induktivliyindəki gərginliyin sönməsi tənliyi aşağıdakı asılılıqdan tapılır:

