Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 12,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
136
137
138
139
140
141
Şəkil 4. İrəvan bölgəsində Azərbaycan türklərinə məxsus qədim başdaşı. 142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
161
Şəkil 30. Qədim İrəvan xalçası * . Azərbaycan türklərinə məxsus bu qədim İrəvan xalçası da ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılaraq internet saytında ―Erməni xalçası‖ kimi təqdim olunub. 162
Şəkil 31.İrəvanda azərbaycanlılara məxsus bədii parça nümunəsi Şəkil 31.İrəvanda azərbaycanlılara məxsus bədii parça nümunəsi * Azərbaycan türklərinə məxsus nümunələri erməni tərəfindən təhrif olunaraq ―erməni bədii parçaları‖ kimi təqdim olunur. 163
Şəkil 32.İrəvanda azərbaycanlılara məxsus bədii parça nümunəsi. * Azərbaycan türklərinə məxsus bütün bədii parça nümunələrini erməni müəllifləri tərəfindən təhrif olunaraq ―erməni bədii parçaları‖ kimi təqdim olunur.
164
Şəkil 33. İrəvanda azərbaycanlılara məxsus rəngkarlıq nümunəsi. * Azərbaycan türklərinə məxsus nümunəni erməni müəllifləri tərəfindən təhrif olunaraq ―erməni rənkarlıq nümunəsi‖ kimi təqdim olunur. 165
166
167
168
Şəkil 37. Azərbaycan türklərinə məxsus sənduqə. * İrəvan xanlığı (indiki Ermənistan) ərazisindəki Azərbaycan türklərinə məxsus külli miqdarda daş sənduqələr və qəbiristanlar erməni vandalları tərəfindən məhv edilmişdir. 169
170
171
Azərbaycan xanlıqları, о cümlədən də İrəvan xanlığı Cənubi Qafqazla bağlı beynəlxalq münasibətlərin olduqca kəskinləşdiyi bir tarixi şəraitdə yaranmışdı. XVIII əsrin II yarısında inkişaf etmiş qərb dövlətlərinin Cənubi Qafqaz regionuna maraqları daha da artmışdı. Həmin dövrdə regionda mənafeləri toqquşan Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasındakı münasibətlər daha da kəskinləşmişdi. Buna görə də İrəvan xanları şəraitdən asılı olaraq çevik xarici siyasət yürüdürdülər. Azərbaycanın digər xanlıqları kimi, İrəvan xanlığı da mürəkkəb tarixi şəraitdə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq uğrunda çətin mübarizə aparırdı. Bu mübarizənin əsasını xanın hakimiyyətini möhkəmləndirmək, yadelli təcavüzlərinin qarşısını almaq, xarici iqtisadi əlaqələri gücləndirmək, qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətlər qurmaq təşkil edirdi [xanlığın dövlət atributları haqda bölmənin sonunda verilmiş şəkillərə bax]. İrəvan xanlığının xarici siyasətində üç mərhələ nəzərə çarpır: 1.1747-ci ildən 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasına qədərki dövr; H. Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasından XVIII əsrin sonlarına qədərki dövr; III. XIX əsrin başlanğıcından xanlığın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalına qədərki dövr (bu dövr haqqında növbəti fəsillərdə geniş məlumat verilir). İrəvan xanlığının xarici siyasəlinin ilk mərhələsində aparıcı xətti Azərbaycanın digər xanlıqları və qonşu dövlətlərlə - xüsusən də Kartli-Kaxeti çarlığı və Osmanlı imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətlər təşkil edir. İrəvan xanlığı müstəqillik əldə etdikdən dərhal sonra öz sərhədlərini genişləndirmək uğrunda mübarizəyə başladı. 1748-ci ilin əvvəllərində Mehdi xan Əfşar (1747-1751) digər Azərbaycan xanlığı olan Urmiya xanlığına hücum edərək onun bəzi ərazilərini tutdu və İrəvan xanlığının ərazisini xeyli genişləndirdi [112, 111]. Lakin 1749-cu ilin yayında İrəvan xanlığının özü digər Azərbaycan xanlığının - Qarabağ xanlığının hücumuna məruz qaldı: qarabağlı Pənahəli xan 4 minlik qoşunla İrəvan xanlığının sərhədlərini кеçərəк Üçkilsə ətrafındakı torpaqlara yürüş etdi [41,c.I,237-238; 115,52]. İrəvan xanlığında azlıq təşkil edən gəlmə ermənilər bu hadisələrdən öz mövqelərini möhkəməndirmək üçün istifadə etdilər. Onlar guya "özlərini müsəlmanlardan qorumaq" məqsədilə * , Kaxeti çarı II İrakliyə yardım üçün müraciət etdilər [105, 172, 187; 214, 30]. II İrakli qoşun toplayaraq Pənahəli xana qarşı göndərdi. Döyüşdə öz yaxınlarını itirən Pənahəli
* İrəvan xanlığı ərazisində yasayan azsaylı ermənilər xanlıqda hakim mövqe tutmaq məqsədilə fürsət düşən kimi gürcü çarına müraciət edərək onları İrəvana dəvət edirdilər. Məqsəd gürcü çarının köməyi ilə İrəvan xanını zəiflətmək və hakimiyyəti ələ almaq idi.
172
xan geri qayıtdı. Daim Azərbaycanın qərb torpaqlarına, о cümlədən İrəvana göz dikən gürcü çarları ** heç bir səbəb olmadan 1751-ci ilin sentyabrında gözlənilmədən İrəvan xanlığına basqın edərək xanın qoşununu məğlubiyyətə uğratdılar və buradan da Təbrizə tərəf irəlilədilər [41, c.I, 237-238; 387-388, 389; 115, 53]. Müdaxiləçilərlə danışıqlara girən İrəvan xanı bundan sonra gürcü çarları ilə "müttəfiq" olacağına razılıq verdi. Həmin razılığa əsasən, o, 1751-ci ildə qonşuluqdakı Şəki xanlığının qüvvətlənməsindən narahat olan Teymurazın və II İraklinin çağırışı ilə Gəncə xanı ilə birlik də gürcülərə qoşularaq şəkili Hacı Çələbi xana qarşı yürüşdə iştirak etdi. Bu yürüşü təşkil edən gürcü çarının əsas məqsədi onun Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarını işğal etmək planlarına qarşı başlıca maneə olan Şəki xanlığını zəiflətmək idi. Lakin gürcü çarının planı puça çıxdı. Hacı Çələbi xan işğalçı gürcü çarının və ona qoşulmuş Azərbaycan xanlarının hərbi qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdı [41,1,389-390; 115,53]. Bu hadisədən sonra İrəvan xanlığı cənubdan hücuma məruz qaldı. Mehdi xan Əfşar tərəfindən 1748-ci ildə məğlubiyyətə uğradılmış urmiyalı Fətəli xan Əfşar keçmiş məğlubiyyətin əvəzini çıxmaq üçün İrəvanı ələ keçirmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, vaxtilə Nadir şahın, sonra isə Əmiraslan xanın yanında qulluq etmiş, indi isə Urmiya xanının xidmətində olan əfqanıstanlı Azad xanın başçılıq etdiyi hərbi qüvvələri Urmiya döyüşçüləri ilə birlikdə (ümumilikdə 30 rnin nəfər) 1751-ci ildə İrəvan xanına qarşı göndərdi. Bu qoşunların ön dəstəsi İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. İrəvan xanı yardım üçün "müttəfiqi" gürcü çarı II İrakilyə müraciət etdi. Gürcü çarı yenə fürsəti əldən vermədi və dərhal İrəvana doğru hərəkət etdi. Gürcü qoşunları * qalanı mühasirəyə almış əfşar-əfqan qoşunlarının sayca az olan ön Bəstəsini məğlubiyyətə uğratdı [41,1, 238; 115, 53-54]. Lakin az sonra Urmiya və əfqan qoşunlarının əsas qüvvələrinin yaxınlaşdığını eşidən gürcü çarı tələsik İrəvan ətrafını tərk edərək Gürcüstana doğru üz tutdu. Azad xan İrəvan qalasını ələ keçirdi və bundan dərhal sonra II İraklini təqib etdi. Gürcü qoşunlarını haqlayan Azad хаn ilk toqquşmadaca II İraklinin hərbi qüvvələrini darmadağın etdi. Gürcü çarı özü üçün ağır şərtlərlə barışıq bağlamağa məcbur oldu. О, 200 gürcü döyüşçüsünü, habelə Zal bəy və Aslan bəy adlı iki nüfuzlu gürcü sərkərdəsini girov verdi [41, 1, 238; 112, 111-
** 1736-cı ildə Muğan qurultayında tacqoyma mərasimində Gəncə-Qarabağ hakimləri Nadirqulu xanın Səfəvi dövlətinə son qoyması ilə razılaşmayıb, onun şah seçilməsinin əleyhinə çıxmışdılar. Həmin qurultayda iştirak edən gürcü və erməni feodalları isə əksinə, gələcək şahın namizədliyini dəstəkləmişdilər. Nadirqulu xan şah seçildikdən sonra Gəncə-Qarabağ bəylərini cəzalandırmaq üçün onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmış, bir sıra Azərbaycan torpaqlarını, о cümlədən Qazax, Şəmşəddil və Borçalının idarəsini gürcü çarı I Teymuraza həvalə etmişdi. Bu torpaqlarla qane olmayan gürcü çarları daim Azərbaycanın şimal-qərb və cənub-qərb torpaqlarını bütünlüklə ələ keçirməyə can atırdılar.
*
qoşunların əksəriyyətini Qazax və Borçalı mahallarından səfərbər edilmiş azərbaycanlı-fer təşkil edirdi [bax: 123. 200-201].
173
112]. Mənbələrdə II İraklinin bacısının da girov verilənlərin içərisində olduğu qeyd edilir [220, 42; 112, 111-112]. Azad xanın başçılıq etdiyi əfşar və əfqan qoşunları Azərbaycanın şimalını tərk edən kimi II İrakli yenidən Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətini davam etdirdi. R.V.Qriqoryan 1752-ci ildə II İraklinin guya İrəvan xanığına yürüş etdiyini yazır [214,30]. Əslində isə, qeyd olunan vaxt II İrakli İrəvan xanlığına deyil, Azərbaycanın о zaman on nüfuzlu xanı olan və Azərbaycanı vahid dövlət halında birləşdirməyə çalışan şəkili Hacı Çələbiyə qarşı yenidən yürüş təşkil etdi. Hacı Çələbi xanla təkbətək qarşılaşmaqdan ehtiyat edən gürcü çarı bir sıra Azərbaycan xanlarını, о cümlədən İrəvan xanını, guya "Hacı Çələbi xana qarşı hərbi əməliyyat planını müzakirə etmək" üçün Gəncə yaxınlığındakı düşərgəsinə dəvət etdi. II İrakli danışıqlar zamanı hiylə işlədərək öz müttəfiqlərinə xəyanət etdi. O, Qızılqaya adlı yerdə onunla danışıqlar aparmaq üçün gəlmiş müttəfiqlərini - Azərbaycan xanlarını əsir alaraq Gürcüstana üz tutdu. Ona qarşı düşmənlə ittifaqa girmiş xanlardan fərqli olaraq, Azərbaycanın ümumi siyasi mənafeyini üstün tutan Hacı Çələbi xan bu xəbəri alan kimi gürcü qoşunlarına qarşı hücuma keçərək II İraklini Tiflis yaxınlığında haqladı və ağır məğlubiyyətə uğratdı. II İrakli Azərbaycan xanlarını sərbəst buraxaraq bir qrup süvari ilə Tiflisə qaçdı. Gürcü çarının piyada qoşunlarından min nəfər öldürüldü və əsir götürüldü [41, 1, 238-239, 390-391; 115, 57-58]. II İrakli ilə "dostluğun" "dadını" görmüş Azərbaycan xanları, о cümlədən İrəvan xanı bundan sonra gürcü çarından üz çevirib Hacı Çələbi ilə birləşdilər. Həsənəli xan Qacarın (1755-1759) və varisi Hüseynəli xan Qacarın (1759- 1783) dövründə Kartli-Kaxeti çarı İrəvan xanlığına daha tez tez yürüşlər etməyə başladı. 1759-cu ildə İrəvan xanlığı məhz bu viranedici yürüşlər nəticəsində II İraklinin xəzinəsinə illik bac ödəməyə məcbur oldu [166, 129]. Bununla kifayətlənməyən II İraklinin İrəvan xanlığına hərbi yürüşləri 1762-1765, 1778- 1779-cu illərdə də davam etdi [214, 31]. Bununla belə, II İrakli İrəvan xanlığını özündən asılı hala sala bilmədi. Bəhs olunan dövrdə Cənub-Qərbi Qafqazın açarı və ən güclü qalası hesab olunan İrəvanın hərbi-strateji əhəmiyyəti böyük olduğundan [166,205] İrəvan xanlığı qonşu dövlətlərin diqqət mərkəzində idi. Bu dövrdə İranda real hakimiyyəti ələ keçirən Kərim xan Zand gürcü çarının Azərbaycan xanlıqlarına hücumlarından narazı qaldığını bildirərək Hüseynəli xandan II İrakliyə bac verməyi dayandırmasını təbb etdi. Belə olacağı təqdirdə Kərim xan Zənd onu müdafiə edəcəyinə söz verdi [115, 60]. Bu, bölgədəki siyasi vəziyyəti xeyli gərginləşdirdi. Hətta, 1770-ci ilin yazında İrəvan uğrunda Kərim xan Zəndlə II İrakli arasında müharibə olacağı gözlənilirdi [166, 142]. Bu mürəkkəb vəziyyətdə İrəvan xanlığı nəinki öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır, həm də Azərbaycanın digər xanlıqlarında və qonşu dövlətlərdə baş verən hadisələrə biganə qalmırdı. 1775-ci il iyunun 23-də İrəvan xanı 174
Hüseynəli xan, Qars mühafizi İzzət Mehmet paşa vasitəsilə Osmanlı dövlətinə məktub göndərdi. Məktubda İrəvan xanının Rusiyanın Dağıstan ərazisindəki fəaliyyətindən doğan narahatlığı ifadə olunurdu [191, 107; 125,38]. İrəvanı daim diqqət mərkəzində saxlayan Osmanlı dövləli isə Rusiyanın Kartli-Kaxeti çarlığı vasitəsilə Cənubi Qafqaza, о cümlədən İrəvana müdaxiləsinin güclənməsindən ehtiyat edirdi. Sultan III Mustafa (1757-1774) öz vəzirinə yazdığı məktubda bu müdaxilənin qarşısnıı almaq tədbirlərini müzakirə etmək üçün onunla görüşüb məsləhətləşməyin zəruri olduğunu bildirirdi [14; 20, 57; 124, 159]. Şübhəsiz ki, II İraklinin İrəvan xanlığına olan işğalçılıq niyyəti Azorbaycanın digər xanlıqlarını da narahat edirdi. Məsələn, Şəki xanı Məhəmməd Həsən xan 1776-cı ildə Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda II İraklinin İrəvan qalasına hücum edəcəyi təqdirdə Azərbaycan xanlarının və Dağıstan hakimlərinin ona qarşı birləşəcəyini bildirirdi [20, 67]. Qeyd olunan dövrdə İrəvan xanlığının Kartli-Kaxeti çarlığı üçün iqtisadi əhəmiyyəli çox böyük idi [166,205]. Məhz bu səbəbdən 1779-cu ilin əvvəllərində II İrakli və oğlu Levan 12 minlik qoşunla (5 mini dağıstanlı muzdlu döyüşçü idi) İrəvan qalasını mühasirəyə aldı və yenidən Hüseynəli xandan bac tələb ctdi. Lakin İmeretiyada baş vermiş üsyanı yatırmaq üçün gürcü çarı İrəvanın mühasirəsindən əl çəkib geri dönməyə məcbur oldu. II İrakli Gürcüstana qayıdarkən İrəvan xanlığından bac əvəzinə çoxlu sayda silahsız dinc əhalini əsir alaraq özü ilə Gürcüstana apardı [41, II, 73-74; 115, 60]. Kərim xan Zəndin ölümü (1779, mart — red.) İranda hakimiyyət uğrunda mübarizənin və Azərbaycanda ara müharibələrinin daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən II İrakli İrəvan xanı Hüseynəli xandan yenidən bac tələb etdi. Hüseynəli xan isə buna rədd cavabı verdi. II İrakli 1779-cu ilin sentyabrında 20 minlik qoşunla yenidən İrəvan xanlığına yürüş etdi [53,22; 159,112]. Hüseynəli xan Osmanlı imperiyasının dəstəyinə arxalanaraq Gürcüstana köçürülmüş ailələrin geri qaytarılmasını tələb etdi. Axalsıxlı Süleyman paşanın vasitəçiliyi ilə Hüseynəli xanla II İrakli arasında sülh danışıqlarına başlandı [214, 68-69]. II İrakli əvvəlcə sülh danışıqlarını yubatdı * . Lakin hadisələr sonradan elə cərəyan etdi ki, Kartli-Kaxeti çarı sülh müqaviləsinin bağlanması üçün özü addım atmalı oldu. Səbəblər aşağıdakılar idi: əvvəla, İrəvan xanı heç də, erməni tarixçisi V.R.Qriqoryanın yazdığı kimi, gürcü çarından yarımasılı [214,73] vəziyyətdə deyildi. Müstəqil xarici siyasət * yeridən Hüseynəli xan Qacar digər * Rus tarixçisi T.Q.Butkovun əsərində II İrakli ilə İrəvan xanı arasında sülh müqaviləsinin 1780-ci il mayın ortalarında bağlanması haqqında məlumat verilir [bax: 41,11,75]. Lakin İrəvan xanı Hüseynəli xanla II İrakli arasında gedən danışıqlar dəfələrlə baş tutmamışdı. Bu danışıqlarda İrəvan xanının oğlanları Məhəmməd bəy və Qulaməli xan iştirak etmişdi. Nəhayət, bu sülh müqaviləsinin bağlanması 1781-ci ilin noyabrında baş tutdu [bax: 214.71,72,73].
*
Qacar ona hədələyici məktub göndərərək öz ordusunu təcili Naxçıvan qalasından uzaqlaşdırmasını tələb etdi. İrəvan xanı öz məktubunda Naxçıvan xanlığına özü sahib olmaq istədiyini bildirdi [115, 62].
175
Azərbaycan xanları ilə yaxınlaşıb II İraklidən heç bir asılılığı olmadığını bildirmişdi. Bundan xəbər tutan II İrakli Azərbaycan xanlarından ehiyat edərək Hüseynəli xana olan münasibətini dəyişməyə məcbur oldu [214,72]. Bu zaman II İraklinin İrəvan xanlığına zahiri münasibətinin dəyişməsinin digər səbəbi **
qarabağlı İbrahimxəlil xanın Xoy xanlığına olan hücumu idi [214,72]. 1781-ci ilin martında II İraklı İrəvan xanının hüzuruna mərhum şahzadə Levanın vəziri Georgini göndərdi. O, bir müddət İrəvanda qaldıqdan sonra Tiflisə qayıtdı, lakin çox keçmədən ikinci dəfə təkrar İrəvana döndü [214,72]. Nəhayət, 1781-ci ilin noyabrında İrəvan xanlığı ilə Kartli-Kaxeti çarlığı arasında sülh müqaviləsi bağlandı. II İrakli ildə 30 min tümən ödənc almaqla Gürcüstana əsir olaraq aparılmış dinc əhalini geri qaytarmağa razılıq verdi [41, II, 75; 115, 63; 214, 73]. Lakin II İraklinin Azərbaycan torpaqlarına, о cümlədən İrəvan xanlığına olan təcavüzkar niyyəti davam etməkdə idi. 1782-ci ilin sonlarında II İrakli Rusiya imperatriçası II Yekaterinaya (1762-1796) məktub yazaraq Kartli-Kaxeti çarlığının Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsini xahiş etdi. II İrakli Rusiya hökumətindən onun İrəvan və Gəncə xanlıqlarının ərazisinə yiyələnməsinə kömək etməsini xahiş etdi, əvəzində Rusiyanın Türkiyə və İranla aparacağı müharibələrdə öz köməyini əsirgəməyəcəyinə söz verdi [166, 167]. Bundan əlavə, gürcü çarı Rusiya imperiyasına tövsiyə edirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarını ələ almaq üçün "mehriban himayəçi" rolunu oynasın. General P.Potyomkin 1783-cü il mayın 3-də knyaz Q.Potyomkinə verdiyi məlumatda bildirirdi ki, II İraklı və Reyneqs (Rusiyanın İrəvandakı casusu - red.) generaldan müqavilənin (Georgiyevsk traktatınm - red.) bağlanmasından əvvəl Cənubi Qafqaz xanlarına onları Türkiyədən qorumaq məqsədilə fərmanlar göndərməsini xahiş etmişdir [214, 82]. Rusiya imperiyası da, öz növbəsində, Cənubi Qafqazı işğal etmək, xüsusilə də Azərbaycan xanlıqlarını ələ keçirmək və Osmanlı dövlətinin burada nüfuzunun güclənməsinə yol verməmək üçün xristian dini amilindən, ilk növbədə gürcü çarlarından istifadə etmək siyasəti yeridirdi. Elə buna görə də gürcü çarı 1783-cü il iyulun 24-də (avqustun 4-də) Georgiyevsk şəhərində Rusiyanın himayəsinə keçmək haqqında saziş imzaladı [41, h.II, s.l 1; 166, 168-171]. İrəvan xanlığının xarici siyasətinin ikinci mərhələsi xanlıq üçün olduqca ağır və mürəkkəb bir dövrə təsadüf edir. Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasından sonra Rusiya tərəfindən gizli şəkildə planlaşdırılan siyasətin - Azərbaycan torpaqlarında, о cümlədən İrəvan xanlığı ərazisində erməni dövləti yaradılması siyasətinin həyata keçirilməsi üçün real addımlar atılmağa başlandı.
** Təbiidir ki, II İrakli İbrahimxəlil xanın müttəfiqi olduğu üçün bu yüıüşdə ona hərbi qüvvə ilə yardım etməli idi. Bundan başqa, II İrakli özü Xoy xanlığını təsir dairəsinə almaq məqsədilə oraya qoşun yeritməyə hazırlaşırdı. Bu qoşun İrəvan ərazisindən - Qırxbulaqdan keçməli idi. [bax: 214,72]. Bütün bunlara görə sülh danışıqları sürətləndi və razılaşma əldə edildi.
176
Məhz bu təcavüzkar niyyətin qarşısını almaq üçün bəhs edilən dövrdə İrəvan xanlığının xarici siyasətində aparıcı xətti Osmanlı dövləti ilə münasibətlər təşkil edir.
Rusiya imperiyası çoxsaylı xanlıqlara və sultanlıqlara parçalanmış Azərbaycanı işğal edərək, nəhayət, özünün regionla və bütövlükdə Şərq ölkələri ilə bağlı işğalçılıq planlarını reallaşdırmaq istəyirdi. Rusiya Osmanlı dövləti ilə həmsərhəd olduğuna və onunla yaxşı münasibətlər saxladığına görə İrəvan xanlığını daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. Çar Rusiyası bu xanlığı ələ keçirib onun ərazisindən Osmanlı dövlətinə qarşı hərbi istinadgah kimi istifadə etmək istəyirdi. *
Rusiyanın himayəsini qəbul etmiş II İrakli Azərbaycan torpaqlarını, о cümlədən İrəvan xanlığını ələ keçirmək üçün daha foal işğalçılıq siyasəti yeritməyə başladı. Kartli-Kaxeti çarının İrəvan xanlığı ilə bağlı təcavüzkar niyyəti Osmanlı dövlətini narahat etməyə bilməzdi. Qeyd olunan dövrdə Türkiyənin Azərbaycan xanlıqları ilə qarşılıqlı münasibətində İrəvan xanlığı mühüm yer tuturdu [166, 205]. Rusiya özünün Cənubi Qafqazda işğalçılıq siyasətini həyata keçirmək məqsədilə Azərbaycan xanlarını müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. İmperiya siyasətçiləri bir tərəfdən Azərbaycan xanlarına "xəbərdarlıq" edir, hədə- qorxu gəlir, İrəvan, Xoy və Təbriz xanlarının saraylarına elçilər və hədiyyələr göndərir, digər tərəfdən isə Georgiyevsk sazişindən istifadə edərək hərbi Gürcüstan yolu vasitəsilə Cənubi Qafqazda hərbi hazırlıq işlərini daha da gücləndirirdilər [20, 85; 21, 66; 125, 55]. Məhz bu səbəbdən, Georgiyevsk müqaviləsi bağlandıqdan sonra Osmanlı dövləti ilə yaxın münasibətdə olan bəzi Azərbaycan xanları, о cümlədən irəvanlı Hüseynəli xan Rusiya dövlətindən ehtiyal edərək osmanlılara soyuq münasibət bəsləyir, hətta sultan tərəfindən göndərilən hədiyyələri belə çətinliklə qəbul edirdi [125,54]. II Yekaterina Cənubi Qafqazda işğalçılıq planını gerçəkləşdirmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdi. Bu məqsədlə jhələ 1782-ci ilin sonlarından İrəvan xanlığına göndərilən doktor Y.Reyneqs * hətta
irəvanlı Hüseynəli xanın etibarını qazanaraq İrəvan qalasının planını da çəkə bilmişdi [37, sənəd 132, s.215-217-126,153]. Bununla qane olmayan Rusiya hökuməti 1783-cü ilin payızında qraf Apraskini İrəvana göndərdi. İrəvan xanı
* Rusiyanın hakim dairələri İrəvan xanlığını tutmağı asanlaşdırmaq üçün dini amildən də istifadə etmək niyyətində idilər. Həmin dövrdə bunun üçün əlverişli şərait də yaranmışdı. Azərbaycan hökmdarlarının himayəsindən istifadə edərək ölkənin qərbində - İrəvan xanlığının ərazisində möhkəmlənmiş Qriqorian kilsəsi Avropada özünə dayaq tapmadığından üzünü Rusiyaya çevirmişdi. Asiya qitəsinə vaxtılə Balkan yarımadasmdan köçüb gəlmə ermənilər, erməni kilsəsi və erməni işbazları hələ I Pyotrun dövründən başlayaraq Rusiyanın köməyi ilə Azərbaycan torpaqları hesabına özlərinə daimi məskənlər və dövlət yaralmaq, qondarma "Böyük Ermənistan‖ı dirçəltmək xülyasına düşmüşdülər. Bu proses II Yekaterina dövründə daha da intensivləşdi [bax: 126].
* Y.Reyneqs knyaz Q.A.Potyomkinin tapşırığı ilə Tiflisdə gizli kəşfiyyat işləri ilə məşğul olurdu. Milliyyətcə frarısız, ixtisasca həkim olan Y.Reyneqs əslində Rusivanın İrəvan xanlığında casusu idi [bax: 37, sənəd 132, s.215-217; 126, 153].
177
Hüseynəli xan Qacarın 1783-cü ilin oktyabrında P.S.Potyomkinə göndərdiyi cavab məktubundan bəlli olur ki, qraf Apraksinin məqsədi İrəvan xanını II İrakliyə itaət etməklə, bir növ, Rusiyanın tabeliyinə keçməyə çağırmaq idi. Hüseynəli xan bu təklifi bəyəndiyini bildirsə də [37, sənəd 170, S.265-266], qəti addım atmadı. XVIII əsrin II yarısına aid arxiv sənədlərində, habelə digər ilk mənbələrdə göstərilir ki, II İrakli Rusiyanın himayəsini qəbul etdikdən sonra Azərbaycan xanlarına könüllü surətdə Gürcüstana, dolayı yolla isə Rusiyaya itaət göstərməyi təklif edirdi. Bu təklifə razı olmayacaqları halda onlara hərbi güclə hədə-qorxu gəlinirdi [125,55]. Azərbaycan xanları isə müstəqilliklərini itirməmək naminə gah Rusiya, gah da Osmanlı dövləti ilə əlaqəyə girirdilər. Bəhs olunan dövrdə İrəvan xanı öz müstəqilliyini itirməmək, yaxınlaşan Rusiya təhlükəsindən qorunmaq məqsədilə Osmanlı dövlətinə müraciət etdi. Cənubi Qafqazda öz maraqlarını qorumağa çalışan Osmanlı dövləti İrəvan xanının müraciətinə biganə qalmadı. Xanın müraciətindən dərhal sonra sultanın əmri ilə gizli surətdə İrəvana üç nəfər nümayəndə göndərildi. Onlar irəvanlıları möhkəm durmağa çağırır və onlara kömək üçün İstanbuldan Qarsa xeyli top gətirildiyini bildirirdilər [81, v.360]. Türkiyədən İrəvan xanına göndərilən məktublardan birində yazılırdı: "Siz irəvanlılar təbiətcə türksünüz. Əgər bəd qüvvələr İrəvan qalasını almaq istəsələr, müdafiə olunaraq dinimizin qanunlarını qorumalısınız. Sultan Qars, Bayazid paşalarma sizi həmişə müdafiə etməyi tapşırmışdır. Ən qədim dövrlərdən biz qonşu və dost olmuşuq. Biz həmişə dinimizin qanunlarını qorumağa hazırıq" [81, v.331]. Axalsıxlı Süleyman paşanın irəvanlı Hüseynəli xana göndərdiyi başqa bir məktubda isə deyilirdi: "...Böyük hökmdarımız Sultanın və vəzir Həsənin göstərişinə əsasən qapıçıbaşı Məhəmməd Səlim bəy vasitəsilə sizə və Azərbaycanın başqa xanlarına pul və hədiyyələr göndərirəm. Allahın köməyi ilə biz həmişə sizinlə dost olacağıq və bu dostluğu nəyin bahasına olursa- olsun qoruyub saxlamalıyıq. Sizə nə lazımdırsa, əmr edin" [81, sənəd 366, v.209]. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazla bağlı öz işğalçılıq planlarını gürcü çarı II İrakli vasitəsilə həyata keçirməsi Osmanlı sarayına yaxşı məlum idi. Bunu Osmanlı sultanının İrəvan xanına göndərdiyi bir məktub da təsdiq edir: "Bizə gəlib çalıbdır ki, Tiflis çarı Rusiya ilə birləşərək Azərbaycan xanlarının arasını vurmağa, onların arasında Rusiyaya meyil yaratmağa çalışır. Siz bizimlə birləşməyə səy edin. Bizim məqsədimiz odur ki, çar İrakli sizə zərər vura bilməsin" [81, sənəd331,v. 54-551. Yeri gəlmişkən, Osmanlı dövləti ilə İrəvan xanlığı arasındakı yaxınlaşma artıq Rusiya imperiyasının hakim dairələri ilə əlaqəyə girmiş və onlar tərəfindən dəstəklənən gəlmə erməniləri də təşvişə salmışdı. Artıq onlar xanlıq ərazisində baş verən hadisələr barədə Rusiya imperiyasının müxtəlif strukturlarına məxfi məlumatlar çatdırırdılar. Bu zaman Rusiyanın İrəvandakı baş casusu Stepan Saakyan (rusdilli sənədlərdə Stepan Saakoviç Popov red.) idi [159, 113]. Osmanlı dövlətinin Rusiyanın Cənubi Qafqazda işğalçılıq planlarının 178
qarşısını almaq üçün gördüyü tədbirlər II İraklini də narahat edirdi. (X bu barədə öz sarayında olan Rusiya nümayəndəsi polkovnik Stepan Burnaşevi müntəzəm məlumatlandırırdı [1, 17; 125, 55]. Göründüyü kimi, Rusiyanın Cənubi Qafqazda işğalçılıq planlarını həyata keçirməsində əsas dayağı gürcü çarları və bir də erməni işbazları idi. Yaranmış beynəlxalq şəraitdə İrəvan xanı Hüseynəli xan müəyyən diplomatik danışıqlardan sonra digər Azərbaycan xanları ilə əlaqələrini möhkəmləndirdi və onların Türkiyə dövlətinə meyillərinin güclənməsinə nail ola bildi. Bu barədə irəvanlı Hüseynəli xanla xoylu Əhməd xan birgə məktub yazaraq Qars hakimi Əli paşa vasitəsilə Osmanlı sarayına müvafiq məlumat da verdilər [bax: 125, 89]. Əli İrəvan xanlığından üzülmüş II İrakli Hüseynəli xanı hakimiyyətdən devirmək üçün onun qardaşı Məhəmmədhəsən xanla məxfı sazişə girdi [115,69]. 1783-cü il noyabrın 9-da Hüseynəli xan Qacar xəslələnərək vəfat etdi. *
Xanın vəsiyyətinə əsasən hakimiyyətə böyük oğlu, 15 yaşlı Qulaməli xan Qacar gəldi [37, 267; 159, 114]. Hüseynəli xanın ölümü xanlıqda vəziyyəti kəskinləşdirdi. II İrakli fürsətdən istifadə edərək öz qaynı Baqrationu qoşunla İrəvana göndərdi. Lakin İrəvana yaxınlaşan Baqration artıq Hüseynəli xanın böyük oğlu Qulaməli xanın taxta çıxdığını eşidərək hücumu davam etdirməyib geri döndü [115,69-70]. Beləliklə, Rusiyaya arxalanan gürcü çarının İrəvanla bağlı növbəti hiyləsi də baş tutmadı. Dövrün ilk mənbələri Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasından sonra Rusiyaya arxalanan II İraklinin Azərbaycan xanlıqlarına, о cümlədən İrəvan xanlığına qarşı işğalçılıq niyyətinin daha da güclənməsini sübut edir. Qeyd olunan dövrdə Azərbaycan xanlarının II İraklinin təcavüzü ilə bağlı Osmanlı sultanına göndərdiyi məktuba [20, 62; 21, 87; 125, 54-55] əsaslanaraq 1783-cü ilin noyabrında Çıldır valisi Süleyman paşa tərəfindən hazırlanmış bir sənəddə qcyd olunur ki, İrəvan xanı Hüseynəli xanın vəfatından sonra II İrakli Rusiya hərbçilərinin köməyi ilə İrəvan qalasını ələ keçirmək niyyətindədir [20, 72-74; 125, 55]. Osmanlı dövlətinin Azərbaycan xanları, о cümlədən İrəvan xanı ilə yaxınlaşması nəticəsində özünün Cənubi Qafqaz siyasətinin iflasa uğrayacağından ehtiyat edən çar Rusiyası 1783-cü ilin sonlarında bölgədə hərbi qüvvələrinin sayını artırmağa başladı. Tiflisə və Kaxetiyə yeni hərbi qüvvələr göndərdi. Burada yerləşən hərbi hissələrə Rusiyadan çoxlu top və digər hərbi sursat gətirildi və daha 35 min əsgərin göndəriləcəyi planlaşdırıldı [20, 88; 125, 55]. Osmanlı dövlətinin İrəvan xanlığı ilə həmsərhəd bölgələrinin paşaları
* İrəvan xanı Hüseynəli xanın ölümü ilə bağlı müxtəlif məlumatlar var. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Hüseynəli xan İrəvanda baş verən üsyan nəticəsində öldürülmüşdür [115. 69]. Mənbələr isə təsdiq edir ki, Hüseynəli xan ağır xəstəlikdən sonra vəfat etmişdir [bax: 37, 274; 214, 81]. Yeri gəlmişkən. Hacı Hüseynəli xan mömin bir insan olmuşdur. Çünki xanın cənazəsi Bağdada aparılaraq orada dəfn edilmişdir [bax: 37, 274; 159, 268] .
179
İrəvan xanı və Azərbaycanın digər xanları ilə razılığa gələrək Rusiya tərəfindən gözlənilən təhlükənin qarşısını almaq üçün hərbi hazırlıq görməyə başladılar. Tiflisdəki rus qoşunlarının komandanı S.Burnaşev 1784-cü il fevralın 9-da P.S.Potyomkinə məktubunda bildirirdi ki, Axalsıx, Qars, Ərzurum və Bayazid paşalıqlarının nümayəndələri İrəvan şəhərində Qulaməli xanın yanındadırlar; onlar İravan xanlığı ilə Osmanlı dövləti arasında daha yaxın münasibət yaratmaq və xanın köməyilə Azərbaycanın digər xanlıqlarını da Rusiya və Gürcüstanın əleyhinə qaldırmağı planlaşdırırlar. S.Burnaşev bunun qarşısını almaq üçün çariçənin mütləq tədbir görməsini P.S.Potyomkindən xahiş edirdi [1, 17; 125, 56]. Bundan əlavə, Rusiyanın Ənzəlidəki konsulu Tumanovski 1784-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda bu hazırlıq barədə Həştərxan qubernatoru Jukova ətraflı məlumat verirdi. Onun yazdığına görə, Ərzurum və Bayazid paşaları Gürcüstana hücum etmək üçün xeyli qoşun toplayaraq Azərbaycan və Dağıstan hakimlərini də bu işə cəlb etməyə çalışırlar. Onlar bu yürüşdə iştirak edəcək döyüşçülərin hər birinə ildə 200 rubl verməyi vəd etmişlər [115, 73-74]. Yaranmış vəziyyətlə bağlı II İrakli də təşvişlə polkovnik S.Burnaşevə məlumat verir, o da, öz növbəsində, bu məlumatı general P.Potyomkinə çatdırırdı. S.Burnaşevin P.Potyomkinə göndərdiyi 1784-cü il 16 fevral tarixli məruzəsində Axalsıx paşası Dədəgül ağanın müəyyən təkliflərlə İrəvan xanının yanına gəlməsi xəbəri verilir. Bu təkliflər əsasən xristianların qüvvə toplamasına imkan verməmək, Rusiya qoşunlarını Cənubi Qafqaza dəvət etdiyi üçün II İraklinin üzərinə hücum etmək məqsədilə Azərbaycanın digər xanları ilə birləşmək və s.-dən ibarət idi [78, h.VII, v.173; 214, 83]. Qeyd olunan dövrdə Osmanlı dövlətinin nümayəndəsi Xəlil əfəndi Azərbaycan xanları və Dağıstan hakimləri ilə görüşüb bir müddət İrəvanda qaldı [166, 203; 115, 74]. Xəlil əfəndinin tövsiyəsi ilə irəvanlı Qulaməli xan II İrakliyə bac verməkdən imtina etdi [20, 84, 85, 296; 124, 189] və hətta digər Azərbaycan xanlarına da yardım göstərdi. S.Burnaşev 1784-cü il martın 26-da göndərdiyi məruzəsində İrəvan xanının naxçıvanlı Abbasqulu xana yardım * göstərməsi haqqında məlumat verir [214, 84], P.Potyomkinə ünvanladığı digər məxfi məktubda isə yazırdı: "İrəvan xanı Qulaməli xanın çara (II İrakliyə - red.) münasibəti birdən-birə dəyişmişdir və indi o, türklərə meyillidir" [1, 110; 125, 56]. General P.Potyomkinin 1784-cü il 2 mart tarixli gizli təqdimatına əsasən, polkovnik S.Burnaşev II İrakli ilə İrəvanın alınması məsələsini müzakirə edir. Lakin II İrakli İrəvanın alınması üçün lazımi ordunun olmadığını bildirir [78, h.VII, v.245; 214, 87]. Bu, bir daha İrəvan qalasının alınmazlığını, xanlığın hərbi- strateji mövqeyinin güclü olduğunu sübut edir. General Potyomkin bir gürcü zadəganı vasitəsilə İrəvan xanına qarşı qəti tədbirlər görmək üçün polkovnik S.Burnaşevə yazılı əmr göndərir. Generalın
* Bu zaman Naxçıvan xanı Abbasqulu xan hakimiyyətdən devrilmişdi, İrəvan xanı Hüseynəli xan ona sığınacaq vermişdi [bax:l 15,49-53;214,84-85].
180
əmrini alan S.Burnaşev II İraklinin yanına məsləhətləşməyə gedir [214, 86-87]. İrəvan xanlığına təcavüzün elə də asan olmadığını başa düşən II İrakli öncə diplomatik vasitələrlə * əl atır. Lakin bunun ciddi nəticə vermədiyini görən Rusiya hakim dairələri və gürcü çarı digər vasitələrə əl atır. Belə ki, 1784-cü ilin yayında Qulaməli xana sui-qəsd təşkil olunur və xan qətlə yetirilir. ** Hakimiyyətə xanın 12 yaşlı oğlu Məhəmməd xan Qacar gəlir [166, 205; 215, 74]. Qars mühafizi Mustafa paşanın məlumatına görə, "Yaranmış real təhlükə qarşısında İrəvan xanının Osmanlı dövləti ilə yaxınlaşması nəticəsində bölgədəki ruslar və onların müttəfiqi olan gürcü çarının hiylələri nəticəsində Qulaməli xan qətlə yetirildi" [125; 56-57]. Arxiv sənədləri də İrəvan xanına qarşı törədilən qəsdin hansı istiqamətdən hazırlandığını aydın göstərir. 1784-cü ildə rus canişini Mixail Markov polkovnik S.Burnaşevə göndərdiyi məktubunda İrəvanla bağlı yazırdı: "...yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edərək, çar (II İrakli - red.) nəyi isə bəhanə gətirərək oranı (İrəvan xanlığını - red.) ordu ilə ələ keçirməlidir" [1, 15; 125, 56]. İrəvan xanlığına rus-gürcü hərbi müdaxiləsinin qarşısını almaq üçün Osmanlı hökuməti təcili tədbir gördü. Osmanlı dövlətinin dəstəyi ilə xoylu Əhməd xan dərhal öz kürəkəni, keçmiş İrəvan xanı Hüseynəli xanın 12 yaşlı oğlu Məhəmməd ağanı (1784-1805) İrəvan taxtına çıxardı [115, 71; 124, 191]. Sultan I Əbdülhəmid (1774-1789) yeni İrəvan xanı ilə sıx münasibətlər yaradılmasını diqqət mərkəzinə götürdü. Sultan Ərzurum paşasına pul, Axalsıx, Qars və Bayazid paşalarına fərmanlar göndərərək onlara İrəvanı II İraklinin təcavüzündən qorumağı tapşırdı. Fərmanda xoylu Əhməd xanın birləşmiş qoşunların baş sərkərdəsi təyin edildiyi, bütün paşa və vəzirlərə İrəvan xanına kömək etmələri tapşırıldı [81, siy.1/194, sənəd 336, h.VIII, v.54-55; bax: 166, 206; 124, 192]. İrəvan xanlığının Osmanlı dövləti ilə yaxınlaşması rus-gürcü siyasətinə ağır zərbə vura bilərdi. Məhz buna görə II İrakli İrəvana iki min nəfərlik qoşun göndərdi. O.P.Markovanın yazdığına görə, İrəvan xanı tələsik axalsıxlı Süleyman paşaya bildirdi ki, o, II İrakliyə xidmət edəcəkdir. Bununla da tərəflər arasındakı gərginlik müvəqqəti olaraq sakitləşdi [166, 206; 115,75]. Lakin ilk mənbələrin məlumatları göstərir ki, İrəvan xanı Məhəmməd xan Qacarın bu mövqeyi müvəqqəti diplomatik gediş idi. Çox keçməmiş, 1784-cü il sentyabrın 28-də Məhəmməd xan II İraklinin İrəvan qalasına hücum təhlükəsi qarşısında Osmanlı dövlətinə məktubla müraciət etdi. Çıldır valisi, Qars mühafizi və Bayazid hakimləri xoylu Əhməd xanla birləşib II İrakliyə qarşı birlikdə çıxış etmək üçün damşıqlar apardılar [20, 93; bax: 125, 57]. Bunun ardınca Məhəmməd
* Hüseynəli xanın ölümündən bir neçə ay keçməsinə baxmayaraq, oğlu Qulaməli xanın hələ də yas libasını çıxarmadığını nəzərə alan II İrakli adəta uyğun olaraq ona rəngli libaslar göndərir və kəşfiyyat üçün bu fürsətdən istifadə etmək qərarına gəlir [bax: 214, 87].
**
bir nəfər İrəvan meydanında Qulaməli xanı və onun iki qulluqçusunu odlu silahla qətlə yetirmişdir [bax: 159,266-267); 2. 1784-cü ilin yayında xalqla qəddar rəflarına görə Qulaməli xan qardaşı ilə birgə İrəvanda baş vermiş iğtişaşlar zamanı öldürülmüşdür [bax: 166,205].
181
xan, digər Azərbaycan xanları və Ərzurum valisi Bayazid hakimi ilə birləşib düşmənin hücumuna qarşı hazır olduqları barədə Osmanlı sarayına yenidən rəsmi məlumat göndərdilər [20, 32; 125, 57]. Bu müraciətlərin qarşılığı olaraq 1784-cü ilin payızında Cənubi Qafqaza İstanbuldan çoxsaylı (60 nəfər) nümayəndə heyəti göndərildi. Onlar Azərbaycan xanlarına və Dağıstan hakimlərinə qiymətli hədiyyələrlə yanaşı Sultan Əbdülhəmidin fərmanını da gətirmişdilər. Fərmanda sultan bütün Cənubi Qafqaz müsəlmanlarını Rusiya təcavüzü qarşısında birləşməyə və müqəddəs müharibəyə hazır olmağa çağırırdı [81, siy.1/194, sənəd 350, h.II, v.4; bax: 115, 75]. Cənubi Qafqazda Rusiyanın və onun əlaltısı olan gürcü çarının açıq müdaxilə siyasətinə başlaması Osmanlı dövlətini daha konkret addımlar atmağa sövq etdi. Rusiyadakı ermənilərin dini başçısı H.Arqutyan 1785-ci il fevralın 25-də Stepan Saakova göndərdiyi məktubunda Qarabağ və Xoy xanlarının Axalsıx paşası vasitəsilə sultandan hədiyyə və məktub aldıqları barədə xəbər verdi. Sultanın məktubunda yazılırdı: "..sizə birləşməyi və İrəvanın düşmən əlində qalmaması üçün onu ələ keçirməyə cəhd etməyi təklif edirəm, bunun üçün istədiyiniz qədər qüvvə və pul ala bilərsiniz" [bax: 214, 115]. Azərbaycan xanlıqları ilə Osmanlı dövləti arasında siyasi əlaqələrin güclənməsi ermənilərin təşvişinə səbəb oldu. Çünki bu, Azərbaycanın tarixi torpaqları hesabına ermənilərə "dövlət yaradılması" planının baş tulmasına ciddi əngəl törədə bilərdi. Erməni müəllifi A.İoannisyanın yazdığına görə, İ.Arqutinskinin Axalsıxdan gəlmiş qardaşı oğlu xəbər verirdi ki, osmanlılar məktub və pul göndərərək Azərbaycan xanlarını rus qoşunlarına müqavimət göstərməyə, habelə Gürcüstan əleyhinə çıxmağa çağırmışdı. Eyni zamanda osmanlılar Qarabağ və Xoy xanına məsləhət görmüşlər ki, ruslara İrəvan şəhərini almağa imkan verməsinlər [159, 134-135]. İrəvan xanlığına birbaşa təcavüz etməkdən əli çıxan II İrakli digər vasitələrə əl alır. O, 1785-ci ilin payızında Gürcüstana yürüş edən Azərbaycanın Car-Balakən hakimi Ömər xanın * qoşunlarını İrəvan istiqamətinə göndərməyə çalışsa da, bu, mümkün olmur [214,135]. Ömər xanın yürüşündən bir qədər keçdikdən sonra İrəvan xanlığının alınması üçün yeni planlar hazırlanır. 1787-ci il mayın əvvəlində II İrakli P.Potyomkini xəbərdar edir ki, Xoy xanı, Car-Balakən hakimi Ömər xan və Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla birlikdə İrəvanı almaq qərarına gəlmişlər [78,v. 469; bax: 159,182]. Bütün bu tədbirlər Osmanlı dövləti tərəfindən sakit qarşılanmadı. 1787-ci ilin iyununda Xoyda yenicə hakimiyyətə gəlmiş Hüseynqulu xana göndərilən sultan fərmanında deyilirdi: "Tiflis valisi rusları Azərbaycanı və bizim torpaqları
* Car-Balakən hakimi və ya Avar xanı Ömər xanın adı rusdilli sənədlərdə "Omar xan" yazıldığı halda [bax: 24. f. VUA 482. op.144, d. 41481; op. 148, d. 41929] Azərbaycan dilinə tərcümədə səhv olaraq Ümmə xan kimi verilir.
182
qarət etmək üçün dəvət etmişdir. ...Biz heç zaman İrəvanın qarət olunması və dağıdılması ilə razılaşa bilmərik. Odur ki, ehtiyac olarsa, Bayazid, Van və Muşun rəislərinə sizə qoşun göndərməyi əmr etmişik. Əgər Tiflis valisi sərhədi keçmək fikrinə düşsə, o zaman sizə Ərzurum paşası Mustafa kömək edəcəkdir" [79, iş 4252,v.l26]. Osmanlıların hərbi fəallığının artmasından xəbər tutan Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı general P.S.Potyomkin türklərin İrəvan istiqamətində hücum edəcəkləri halda necə hərəkət etməli olduğu barədə mərkəzə sorğu göndərdi [79, iş 4252, v. 126]. Polkovnik S.Burnaşev 1787-ci il 8 iyul tarixli məktubunda general P.S.Potyomkinə bildirirdi ki, onun məlumatlarına görə, Osmanlı sultanı Azərbaycan xanlarını həmişə müdafiə edəcək, İrəvan şəhəri Azərbaycana məxsus olduğundan onun heç zaman Gürcüstanın tabeliyinə verilməsinə razı olmayacaqdır. Bundan əlavə, sultan Ərzurum paşasına və digər həmsərhəd paşalara nəyin bahasına olursa-olsun rus qoşunlarının qarşısına çıxmağı əmr etmişdir. Regionda siyasi durumun gərginləşməsi ilə əlaqədar Ömər xan, qarabağlı İbrahimxəlil xan və digər Azərbaycan xanları İrəvanı qəti surətdə gürcülərin təzyiqlərindən xilas etmək üçün birləşmişlər [81, siy. 1/194, sənəd 416, h.I, v.354; 115,77-78]. 1787-1791-ci illər Rusiya - Osmanlı müharibəsi zamanı da Rusiyaya arxalanan II İrakli Azərbaycan xanlıqlarına qarşı öz işğalçılıq siyasətini davam etdirməkdə idi. Belə ki, Georgiyevsk müqaviləsinə əsaslanan II İrakli 1787-ci il noyabrın 22-do Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanından yardım istədi. Rusiyadan alacağı köməyə ümid bağlayan gürcü çarı İrəvanı ələ keçirmək və Azərbaycan xanlarına qarşı yenidən hücuma keçmək niyyətində idi [20, 122; bax: 125,82-83]. Bunu başa düşən irəvanlı Məhəmməd xan 1787-ci il noyabrın 26-da yaxınlaşan təhlükəyə qarşı öz elçisi Zeynalabdin vasitəsilə Osmanlı sultanından yardım istədi. Elə həmin ilin dekabrında İrəvan xanlığının elçiləri İstanbulda səmimi qarşılandı və onun xahişi müsbət qarşılandı [19, b. N° 9, 6, 71; 125, 83]. Sultan vəziyyətin ciddiliyini və müraciətin əhəmiyyətini nəzərə alaraq İrəvanı "əl- Rumun (Türkiyənin red.) kilidi və Azərbaycanın Dərbəndi" adlandırmışdı [11; 15, 215; 20, 123, 324; 124, 222]. Beləliklə, İrəvan xanlığının xarici siyasətinin ikinci mərhələsində Osmanlı dövləti ilə qarşılıqlı münasibətlər önəmli yer tutur. XVIII yüzilliyin 90-cı illərinin ortalarında İrəvan xanlığı cənubdan daha bir güclü təhlükə ilə üz-üzə qaldı. Məlum olduğu kimi, Kərim xan Zəndin ölümündən sonra İranda hakimiyyəti Azərbaycan-türk tayfası qacarlardan olan Ağa Məhəmməd xan ələ keçirdi. Onun ata-babaları vaxtilə I Şah Abbas tərəfindən Azərbaycandan İranın Astrabad vilayətinə köçürülmüşdü. Ağa Məhəmməd xan öz şahlıq iddiasını rəsmiləşdirmək üçün səfəvilərin və Nadir şahın idarə etdikləri bütün keçmiş ərazilləri, o cümlədən Cənubi Qafqazı ələ keçirməyə çalışırdı. Bu siyasət eyni zamanda müstəqil Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da çevrilmişdi. Qacar 1795-ci ilin yazında Şimali Azərbaycana və Gürcüstana hərbi yürüşə başladı. 183
Ağa Məhəmməd xanın güclənməsi ilə müstəqillikləri cənub tərəfdən də təhlükə altına düşən Azərbaycan xanlıqlarının qonşu dövlətlərlə diplomatik münasibətləri daha da genişləndi. Qarabağlı İbrahimxəlil xan və irəvanlı Məhəmməd xan Osmanlı dövlətindən yardım almaq üçün 1789-1790-cı illərdə İstanbulda danışıqlar aparmaq üçün öz elçilərini Çıldır valisinin yanına göndərdilər [12; 124, 229]. Ağa Məhəmməd şah yürüş ərəfəsində Şimali Azərbaycan xanlarına fərmanlar göndərərək ona tabe olmalarını və itaət əlaməti olaraq girovlar vermələrini tələb etdi. Şahın Cənubi Azərbaycandakı hərəkətlərini yaxından izləyən İrəvan xanı onun yaxın müddətdə Şimali Azərbaycana yürüş edəcəyini yəqin etmiş və Qars mühafizinə göndərdiyi məktubunda bu barədə məlumat vermişdi. Qars mühafizi də öz növbəsində İstanbula xəbər çatdırmış, Ağa Məhəmməd şahın İrəvan üzərinə yürüş edəcəyi halda Qars ətrafındakı bölgədən xeyli köçkün olacağı üçün əlavə qüvvə və hərbi təchizat göndərilməsini istəmişdi [20, sənəd 43, 134-135; bax: 124, 2291. Ağa Məhəmməd xanın güclənməsi ilə bağlı Azərbaycanda baş verənləri Osmanlı dövləti də diqqətlə izləyirdi. Belə ki, Qars mühafizi Kamal paşa hələ 1791-ci ildə Osmanlı sarayına göndərdiyi məktubda göstərirdi ki, Ağa Məhəmməd xan Təbrizdən 6 saatlıq məsafədə olan Müşki ənbər çölünə gələrək Cənubi Azərbaycan xanlarından bir neçəsini özünə itaət göstərməyə razı salmışdı. O, irəvanlı Məhəmməd xanın da yanına gəlməsini tələb etmişdi. Lakin Məhəmməd xan özü getməmiş, qardaşını hədiyyələrlə onun hüzuruna göndərmişdi. Ağa Məhəmməd şahın İrəvana hücum edəcəyini yəqin edən Məhəmməd xan İrəvan qalasının müdafiəsini möhkəmləndirmiş, Qars mühafizindən kömək istəmiş, İrəvanın mühasirəyə alınacağı halda əhalinin bircə çıxış yolu olan Qarsa köçəcəyini bildirmişdi. Bu məlumatla əlaqədar Osmanlı sultanı bölgəyə xüsusi hazırlığı olan kəşfiyyatçılar göndərərək dəqiq məlumat əldə olunmasını və real vəziyyətə uyğun cavab verilməsini əmr etmişdi [16; 124, 230]. Ərzurum valisi Yusif Ziya paşanın köməkçisi Məmiş ağanın 1795-ci il 15 may tarixli məktubunda da eyni narahatlıq nəzərə çarpır: Ağa Məhəmməd xan İrəvana hücum edərsə, qala darısqal olduğundan təxminən 20-30 min nəfər elat ora sığmayacaq və onların çoxunun Qars, Bayazid və Ərzurumun sərhəd sancaqlarına pənah gətirəcəkləri yəqindir [20, sənəd 46, s. 145-146, 339-340; 124, 236]. Yaranmış olduqca mürəkkəb tarixi şəraitdə İrəvan xanı çıxış yolu olaraq qardaşını Ağa Məhəmməd xanın sarayına girov kimi göndərdi, özü isə müqavimət göstərmək məqsədilə hazırlıq görməyə başladı. Lakin Ağa Məhəmməd xan İrəvan xanının hiyləsini başa düşərək qardaşı Əliqulu xanı 20 min döyüşçü ilə İrəvan qalasını fəth etməyə göndərdi. Qacar qoşunları qalaya yaxınlaşaraq onu mühasirəyə aldılar. İrəvan qalasının müdafiəçiləri 35 gün müqavimət göstərsələr də, Məhəmməd xanın tabe olmaqdan başqa bir əlacı qalmadı. O, Qacarlar dövlətinin xəzinəsinə ildə 8 funt qızıl və 80 min rubl bac ödəməyə razılıq verməyə 184
məcbur oldu. Bundan əlavə, İrəvan xanı lazım gəldikdə öz hərbi dəstəsi ilə Qacarın hərbi xidmətinə getməli idi [115, 79-81]. Məlum olduğu kimi, Ağa Məhəmməd xan 1795-ci ildə Cənubi Qafqaza birinci yürüşü zamanı Qarabağ xanlığının mərkəzi Şuşa şəhərini 33 gün mühasirədə saxlamış, Gürcüstana yürüş etmiş və Tiflis şəhərini tutmuşdu. Bundan sonra Ağa Məhəmməd xan qışlamaq üçün Muğan düzünə gəlmiş, oradan isə Tehrana qayıtmışdı [9, 260-261]. Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqaza yürüşü və rəsmən Rusiyanın himayəsində olan gürcü çarlığına hücumu Rusiyanın regiondakı maraqlarına və nüfuzuna ağır zərbə vurmuşdu. Odur ki, Rusiya regionda öz qəsbkarlıq siyasətini həyata keçirmək üçün bəhanə axtarırdı. Buna görə də fürsətdən istifadə edən Rusiya imperatriçası II Yekaterina 30 minlik bir korpusu qraf V.Zubovun başçılığı ilə Cənubi Qafqaza, özü də Azərbaycana göndərdi. Bu, Rusiya imperiyasının Azərbaycana ikinci yürüşü idi. V.Zubov Şimali Azərbaycanın bir sıra bölgələrini ələ keçirsə də, bu hərbi əməliyyat, nəticə etibarilə, rus dövləti üçün uğursuz oldu. 1796-cı ilin noyabrında 11 Yekaterinanın ölümündən sonra taxta çıxmış oğlu I Pavel Rusiyanın xarici siyasət xəttini dəyişərək rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan geri çağırdı. Rus qoşunlarının Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda hərbi əməliyyatlara hazırlaşması Osmanlı imperiyasını çox narahat edirdi. Buna görə də 5000 nəfərlik qoşunla Çıldırda olan Yusif paşa öz nümayəndəsini İrəvan xanının yanına göndərərək onu rus qoşunlarının təcavüzü əleyhinə çıxmağa çağırdı [24, v.80-81]. Kəşfiyyatdan rus ordusu qərargahına qayıtmış Nikolay Mirzəyev də eyni fikirləri söyləmişdi: "Türklər çalışırlar ki, İrəvan xanı Gürcüstanın tabeliyinə keçməsin" [24, v.80-81]. Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazdakı fəallığı Rusiya dövlətinin təcavüzünə real maneə olduğundan Rusiya xristian dini amilindən fəal surətdə istifadə edirdi. Buna görə də Rusiya imperiyası Kartli-Kaxeli çarlığına Osmanlı imperiyasına qarşı bufer dövlət kimi baxır və hər vasitə ilə ona kömək etməyə çalışırdı. Təsadüfi deyildir ki, rus ordusu ali baş komandanının göstərişinə əsasən İrəvan xanlığını özündən asılı vəziyyətə salması üçün II İrakliyə kömək göstərmək qərara alınmışdı [80, sənəd 628-631, v.19]. Ağa Məhəmməd şah 1797-ci ilin iyununda ikinci dəfə Azərbaycanın şimalına yürüş etdi. O, bu dəfə Şuşa qalasını ələ keçirə bildi. Lakin elə buradaca sui-qəsdlə qətlə yetirildi. Sərkərdəsini itirmiş İran qoşunları geri - İrana qayıtmağa məcbur oldu [9, 261-262]. Ağa Məhəmməd şah ikinci yürüşü ərəfəsində irəvanlı Məhəmməd xan Qacarı yanına çağıraraq, onunla qohum olmasına baxmayaraq, rus qoşunları ilə əməkdaşlıqda suçlandırıb həbs etmiş və Tehrana * göndərmişdi [41, II, 428; 95, * Q.P.Butkova görə, Qəzvinə göndərilmişdi [bax: 41, II, 431]. 185
164]. Ağa Məhəmməd şahın əmrinə əsasən onun ögey qardaşı Əliqulu xan Qacar İrəvanda hakimiyyəti idarə edirdi [41, II, 426; 95, 164; 200, 9]. Lakin Əliqulu xanın vergiləri artırması səbəbindən İrəvan əhalisi üsyan edib onu hakimiyyətdən qovdu [41, II, 431; 214, 59]. C.Bornoutyan isə bu hadisəni fərqli təqdim edərək yazır ki, Əliqulu xan Qacar qardaşı Ağa Məhəmməd xanın ölümündən dərhal sonra şah taxt-tacı iddiası ilə Tehrana tələsdi. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Həsən xan Makulu İrəvan xanlığında hakimiyyəti ələ keçirdi və xalqdan ağır vergilər tələb etdi [200,9]. Ağa Məhəmməd şahın 1797-ci il iyulun 4-də Şuşada öldürülməsindən sonra taxta çıxan varisi Fətəli şah (1797-1834) İrəvanı silah gücünə əldə saxlamağın mümkün olmadığını nəzərə alaraq, İrana - Qacarlar dövlətinə sədaqətini saxlaması şərtilə, Məhəmməd xanı həbsdən azad edib İrəvana göndərdi [115, 85]. Lakin Məhəmməd xan qacarların müti vassalı olmadı. Əksinə, xoylu Cəfərqulu xanla birləşərək yeni şaha tabe olmaqdan imtina etdi. Lakin onlar şahzadə Abbas Mirzənin və sərdar Süleymanın başçılıq etdiyi Qacar qoşunu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Bundan bir neçə il sonra Abbas Mirzə İrəvan xanlığına hücum edərək İrəvan qalasını 40 günlük mühasirədə saxladı. Bu müddətdə ətraf kəndlər və ellər çapılıb-talandı. Nəticədə Məhəmməd xan Abbas Mirzəyə təzminat və sədaqət əlaməti olaraq girovlar verməyə məcbur oldu [115, 8 5-86].
XIX əsrin əvvəllərində Axalsıx hakimi Şərif paşanın sultana qarşı qiyamı ilə bağlı olaraq İrəvan xanlığı ilə Osmanlı dövləti arasında münasibətlərdə gərginlik yarandı. İrəvanlı Məhəmməd xanın Şərif paşanı dəstəkləməsi Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərin pisləşməsinə səbəb oldu. Qiyamın yatırılması Ərzurum paşasına həvalə olundu. Ərzurum paşası bu zaman Fransa ilə müharibədə Türkiyə ilə ittifaq bağlamış Rusiyanın Qafqazdakı qoşunlarının komandanı K.F.Knorinqə kömək üçün müraciət etdi. K.F.Knorinq Tiflisdə olmadığından onun köməkçisi, erməni mənşəli general İ.P.Lazaryev gürcü şahzadəsi Davidi Borçalıdan və Qazaxdan topladığı azərbaycanlılardan ibarət dəstələrlə birlikdə Ərzurum paşasının köməyinə göndərdi (türkləri bir-birinə qırdırmaq siyasəti!!! - red.). Bununla yanaşı, 1801-ci ildə Ərzurum paşası K.F.Knorinqə məktub göndərərək Məhəmməd xanın Şərif paşaya kömək etməkdən əl çəkməsinə təsir göstərməsini ondan xahiş etdi [25, sənəd 1031, s.705]. 1802-ci ildə Fətəli şah onun hakimiyyətini qəbul etməyən Azərbaycan xanlarını özünə tabe etmək məqsədilə tədbirlər görməyə başladı. İrəvan xanını Naxçıvandan olan köçkünləri Naxçıvana qaytarmadığı üçün hədələyən Fətəli şah sərkərdəsi Abbasqulu xanı İrəvan xanlığına qarşı göndərdi, özü də 1802-ci ilin martında İrəvana gəlmək və öz qüvvələrini buradan Gürcüstana yönəltmək fikrində idi. Müdafiəyə hazırlaşan İrəvan xanı qalanı möhkəmləndirdi, hərbi sursat və ərzaq ehtiyatı topladı. Lakin öz qüvvələrinə arxayın olmadığından ruslardan kömək istədi. General-leytenant Knorinq Fətəli şahın qoşununu Gürcüstandan kənarda qarşılayacağını və onları İrəvana buraxmayacağını vəd etdi [41, II, 513-514]. 186
İmperatorun verdiyi 23 aprel 1802-ci il fərmanında Knorinqə bildirilirdi ki, o, Fətəli şahın qüvvələrini Gürcüstana buraxmasın və hər vasitə ilə İrəvan xanının Rusiya himayəsinə qəbul edilməsinə və İrəvanın rus qoşunları tərəfindən tutulmasına nail olsun. Lakin Fətəli şah İrəvana və Gürcüstana yürüşünü təxirə saldı. Bu zaman İrəvan xanı nəinki Rusiya təbəəliyindən imtina etdi, hətta rusların düşməni sayılan naxçıvanlı Kalbalı xanla birlikdə Gürcüstandakı rusları buradan sıxışdırıb çıxara bilməsə də, imkan düşdükcə onlara zərər yetirməyə başladı [41, II, 514-516]. 1802-ci ilin mayında naxçıvanlı Kalbalı xan, onun qardaşı Abbasqulu xan və İrəvan xanının birləşmiş qüvvələri Qars əyalətinə hücum və qarət məqsədilə Pəmbək və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdi. Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün Knorinqə müraciət etdi. Knorinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802- ci ilin iyununda rusların və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kalbalı xanı məğlubiyyətə uğratdı [41, II, 516-517]. Bebliklə, İrəvan xanlığı tarixinin bütün istiqamətlərdə araşdırılması aydın sübut edir ki, bu dövlətin idarə olunmasında ermənilərin heç bir iştirakı olmamışdır [162,44]. Əksinə, ermənilər İrəvan xanlığının ərazisini ələ keçirib burada öz dövlətlərini yaratmaq üçün xanlığa qarşı bütün istiqamətlərdən hücuma keçən təcavüzkarlara fəal köməklik göstərirdilər. Azərbaycan torpağında - ölkənin qərbində yaranmış bu xanlıqda bütün hakimiyyət Azərbaycanın qədim türk tayfası olan Ağcaqoyunlu Qacarların əlində cəmlənmişdi və bu dövlət Azərbaycanın dövlətçilik ənənələri tarixində xüsusi yer tutur.
|