Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider

Список    Эриванским      деревням      по  журналу  Надир-шаха      (к   

рапорту   №   358):  Шурагельская дистанция состоит из 109-ти деревень, а 

именно: 1) Мелику, 2) Гугерулу, 3) Баш-кент, 4) Савудж-булах, 5) Тулекку, 6) 

Дерекент,  7)  Богаз-кесен,  8)  Эин-кент,  9)  Кулиджан,  10)  Каракишлак,  11) 

Кури-кепт,  12)  Эин-кент,  13)  Кендуме,  14)  Кукерчинлу-улья,  15)  Тун-кечи, 

16)  Кара-тепе,  17)  Кор-Асан,  18)  Шиш-тепе,  19)  Гарамлу,  20)  Серикаи,  21) 

Дербенд, 22) Аликлу, 23) Кунак-Пиран, 24) Юва, 25) Чаирлу, 26) Уч-тепе, 27) 

Орта-Килиса,  28)  Рин-джаме,  29)  Дуз-тепе,  30)  Кара-Килиса  и  Татарлу,  31) 

Анур-дере, 32) Ак-Уран-Татарлу, 33) Гюлаблу, 34) Хур-кала, 35) Кафас-Али, 

36)  Карабулаг-Мутанлу,  37)  Багдаджук,  38)  Гумри,  39)  Капулли,  40)  Артик, 

41) Кипчак, 42) Арх-вели, 43) Бек-кенти, 44) Горум, 45) Мечетлу, 46) Томар-

таш, 47) Иланлу, 48) Тагаджук, 49) Ювамлу, 50) Эин-Калаче, 51) Кабак-тепе, 

52) Гюль-кенти, 53) Мал-кенти, 54) Кунбедлу, 55) Абнус, 56) Халкверди, 57) 

Тепе-долек,  58)  Дуз-кент-улья,  59)  Ширали,  60)  Йол-кечен,  61)  Ак-килиса, 

62)  Суикент,  63)  Чилеклу,  64)  Шиштепе,  65)  Пусик,  66)  Верпилер,  67) 

Неджеф-булак,  68)  Мехти-Кули,  69)  Исаханлу,  70)  Пукикрань,  71)  Кара-

Гемзелу,  72)  Кара-Келе,  73)  Ак-булак,  74)  Асан-кенти,  75)  Курку-булак,  76) 

Коша-Ятак, 77) Кок-Уран, 78) Кара-Килиса, 79) Иланлу-Мутанлу, 80) Агдже-

58 

 

кент,  81)  Исаак,  82)  Арма,  83)  Кат,  84)  Порсухлу,  85)  Харчекесен,  86)  Ак-

булак,  87)  Гюль-кенти,  88)  Чобан-Кирмез,  89)  Кара-Кутур,  90)  Кирх-

Декиранлар,  91)  Назарали-кенти,  92)  Калаче,  93)  Хасманлу,  94)  Саф,  95) 

Мунд-жислу,  96)  Апи-Кучек,  97)  Асрадур,  98)  Кизил-Коч,  99)  Шарабхана, 

100)  Серек,  101)  Шекерабад,  102)  Али-Фена,  103)  Булак-чок,  104)  Ханум-

кенти,  105)  Кукерчинлу,  106)  Гарамабад,  107)  Баш-хараба,  108)  Карабулак, 

109)  Чиникенти.  Mənbə  :  Кавказский  Сборник,  т.  XX,  (Рапорт  князя 

Севарсемидзе  ген.  Ермолову,  15-го  июля  1825  г.  №  358.  Сел.  Большой 

Караклис). Тифлис, 1900, с.42-43. 

ƏLAVƏ  2:  XVIII  əsrin  II  yarısında  İrəvan  xanlığı  ərazisində  qeydə 

alınmış  bəzi  Azərbaycan  toponimləri:  Ağcaqala,  Ağpara,  Alabər,  Alacakilsə, 

Altuntaxt,  Axsaxlı,  Armudağacı,  Apadar,  Aparan,  Arpaçay,  Arpat,  Aydındərviş, 

Aylakak,  Azat,  Balaxata,  Başaparan,  Bazaraşan,  Bənd,  Bətrinc,  Bəzirganyolu, 

Bicni, Böyük Əncəluq (meydan), Böyük Dizaq, Böyük Qlan, Buğdatəpə, Buzxana, 

Büraxan,  Bürəkan,  Cəfərabad,  Canıbəy  (dəyirman),  Culud,  Çapar,  Çaşırlı, 

Çatqıran,  Çayqaytaran  (monastır),  Çələbikənd,  Çubuqlu,  Damcılı,  Daştağ, 

Dərəçiçək, Dərəkənd, Dəmirbulaq, Dəliqardaş, Dibəkli, Dəlilər, Dilənçi, Düdəngi, 

Eyvazlı,  Ələtli,  Əlibəyli,  Əlibaba,  Əliqucaq,  Ərincə,  Əmiri,  Əmirkənd,  Əmirbar, 

Ərinc, Ərkəcli, Əştərək,  Gedərgöl, Gəlişən, Gərnibasar, Gərni (yer və çay), Goğb, 

Gölkənd, Göykilsə, Gözəldərə, Gözlü, Gülablı, Güləli, Güllücə, Hacılar, Hacıqara, 

Hacıbəyli,  Hacı  Niyaz  (üzüm  bağı),  Həgrigöl,  Həcər,  Həsənbulaq,  Hamamlı, 

Xəndək (arx), Xanbağı, Xatunarxı, Xanbağı, Xanlıq (üzüm bağı), Xarbənd, Xaluc, 

Xabul,  İlxıçı,  İmamarx,  İlanlı,  İmamşarlu,  İrişad,  İlkəvəng,  Kirəşli,  Keşişkənd, 

Kültəpə,  Karakit,  Kasax  (çay),  Köndələn  meydan,  Kolanı,  Kankan,  Kamal, 

Kənəkir,  Kiçik  Qılan,  Kəməndbulaq,  Karvansara,  Korbel,  Kiçik  dizaq,  Korkotan, 

Karvansaray,  Kümbəzli,  Qərbibasar,  Qərbi,  Qorux,  Qırxbulaq,  Qaraqoyunlu, 

Qarakilsə,  Qalar,  Qaraxaç,  Quzuludərə,  Qaradaş,  Qoyulhissar,  Qıpçaq  -  monastır, 

Qeçaris  –  monastır,  Qarakit,  Qaraçay,  Qalar  əndi,  Qoşatəpə,  Qaragöz,  Qaratəpə, 

Qarapaklıq, Qızılvəng kəndi,  Qaraörən, Qarakəpənək, Qurdarx, Qışlaq, Qaraörən, 

Qaradəli,  Qarakilsə,  Qıpçaq,  Qızılvəng,  Qızılqala,  Qızıloran,    Qaranlıqdərə, 

Qorqoç,  Qarabulaq,  Qalacıq,  Qızılburun,  Qurdalı,  Qoturbulaq,  Məsdərə,  Muğni, 

Molladursun,  Mollabəyazid,  Meydan,  Mülk,  Mollaqasım,  Noraqyuq,  Nork, 

Noraqavit,  Nurməhəmməd,  Ozan,  Parakərə,  Pərəkər,  Pətək,  Paonbəy,  Palçıqlı, 

Piridərviş,  Saatlı,  Sürməlı,  Seyidli-Axsaxlı,  Sərdarabad,  Sadaxlı,  Sarvanlar, 

Səfiabad-kanal,  Sarac-Salman-üzümlük,  Salaməlik,  Solaq,  Sarıbulaq,  Şərur,  Şirək 

düzənlik,  Şorlu,  Şaharxı,  Şəhribanlu,  Şəfaqat  dəyirmanı,  Şahab  kəndi,  Şorlu, 

Şorakənd-meydan,  Şorak,  Şirək  düzü,  Şəhriyar,  Şirəkqala,  Şərabxana,  Tazlın, 

Taçarapak,  Tülkütəpə,  Tərəkəmə  kəndi,  Təkəlük,  Tut,  Tezxarab,  Talın,  Uluxanlı 

kəndi,  Üçkilsə,  Üçtəpə,  Yayıcı,  Yuxarı  bağ,  Yuxarı  Abdal,  Yüzbaşlı,  Yanşaq, 

Yelqovan,  Yolkəsən,  Yastıyolum,  Yaycılar,  Zəngibasar,  Zəngibasar-üzümlük, 

Zəngi.  Mənbə:  [Simeon  İrəvanlı.Cambr.Müqəddəs  Üçmüədzin  kilsəsinin  və  ətraf 

59 

 

monastırların  toplusunun  müfəssəl  aynası  və  xatirə  kitabı.Vaqarşapad,  1873].

60 

 

 

61 

 

 

62 

 

Sosial-iqtisadi həyat 

 

İrəvan  xanlığının  sosial-iqtisadi  həyatı  bütövlükdə  Azərbaycanın  sosial-

iqtisadi münasibətlərinin tərkib hissəsi idi. XVIII əsrdə Azərbaycanın qərbində — 

Ağrı  vadisində,  Naxçıvanda,  Qapanda  və  ətraf  əyalətlərdə  də  əmtəə  istehsalı 

kifayət  qədər  geniş  inkişaf  etmişdi  və  ölkənin  iqtisadiyyatında  mühüm  rol 

oynayırdı.  İrəvan xanlığı digər Azərbaycan xanlıqları ilə  və  xarici ölkələrlə  geniş 

ticarət əlaqələri saxlayırdı. 

Hələ  XVIII  əsrin  əvvəlində  Rusiya  səfıri  Volınski  İrəvanda  olarkən 

yazmışdır:  Bütün  İrandan  Tiirkiyə  sərhədinədək  yerləşən  nahiyələr  içərisində  ən 

yaxşısı  İrəvan  və  Təbrizdir.  Onlarda  çörək  boldur  və  ticarətlə  İrana  (Səfəvi 

dövlətinə - red.) çoxlu gəlir gətirirlər [155,11]. 1782-ci ildə İrəvanda olan Rusiya 

agenti Reyneqs də İrəvan xanlığının Qarabağ və Qaradağ kimi çox zəngin olması, 

burada  pambıq  parça,  ipək,  yazlıq  buğda,  şərab  və  bol  miqdarda  keyfiyyətli 

məhsulların istehsalı haqda məlumat verir [37,215-216]. 

Kənd  təsərrüfatı  və  maldarlıq.  İrəvan  xanlığından  ixrac  olunan  mallar 

əsasən  kənd  təsərrüfatı

*

  məhsulları  idi.  Bu  məhsullar  içərisində  buğda  və  arpa 

istehsalı  başlıca  yer  tuturdu.  İrəvan  ətrafındakı  bölgələr,  Qırxbulaq,  Sərdarabad, 

Şörəyel,  Pəmbək  taxıl  istehsalı  ilə  məşhur  idi.  Əkin  sahələri  əsasən  yazlıq  və 

payızlıq  olurdu.  Taxıl  məhsulları  dağlıq  yerlərdə  əsasən  payızda,  aran  yerlərində 

isə  yazda  əkilirdi  [bax:  95,738-740;  71,IV,278].  Hüseynqulu  xan  Qacarın 

zamanında  İrəvan  xanlığında  hər  il  34.  185  xalvar

*

  buğda,  11.500  xalvar  arpa 

istehsal olunurdu [71,IV,280]. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatı məhsulları içərisində 

çəllik  istehsalı  da  mühüm  yer  tuturdu.  Çəltik  əsasən  aran  və  çox  su  tələb  edən 

yerlərdə  əkilirdi.  Zəngibasar  və  Şərur  mahalları  çəltik  istehsalına  görə  xüsusilə 

fərqlənirdi [71,IV,278]. Saatlı, Qərbibasar, Gərnibasar mahallarının aran yerləri də 

bu bitkinin istehsalı ilə

 

fərqlənirdi [95,741]. İrəvan xanlığında hər il 18.400 xalvar 

çəltik istehsal olunurdu [71,IV,280]. 

İrəvan  xanlığında  texniki  bitkilərdən  pambıq  əsasən  aran  yerlərində 

becərilirdi.  Zəngibasar,  Sərdarabad  və  Sürməli  mahalları  pambıq  istehsalına  görə 

fərqlənirdi [95,743;71,c.lV,278-279]. İrəvan xanlığında  hər il  orta  hesabla  2100  

xalvar  pambıq    islehsal    olunurdu  [71,1V,280].  İrəvan  xanlığında  əhali  tütün 

istehsalı ilə də məşğul olurdu. Tütün daha çox yerli tələbatı ödəmək üçün istehsal 

olunurdu  [95,745].  Bundan  əlavə,  İrəvan  xanlığının  dağlıq  və  aran  bölgələrində 

                                                           

*

 Maraqlıdır ki, işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarında ermənilərə dövlət yaratmağa çalışan rus 

məmuru  qraf  Paskeviçin  tapşırığı  və  ermənilərin  təsiri  ilə  İ.Şopen  qələmə  aldığı  əsərində  belə  kənd 

təsərrüfatı məhsullarının əksəriyyətinin adını yerli əhalinin dilində - Azərbaycan türkcəsində vermişdir. 

Məsələn:  arpa,  buğda,  klincüt,  pambıq,  gənəgərçək  və  s.  [bax:  95.738-746].  Bütün  bunlar  İrəvan 

bölgəsinin qədim əkinçilik mədəniyyətinə sahib olan yerli əhalisinin məhz Azərbaycan türkləri olmasını 

bir daha sübut edir.

 

*

 1 xalvar - 28 pud (lputl - 16 kq - red.) 4 funta bərabərdir.

 

63 

 

kətan, aran bölgələrində isə küncüt istehsal olunurdu. Hər iki bitkidən əldə olunan 

yağ qida və yanacaq kimi istifadə olunurdu [95,741-742]. Hüseynqulu xan Qacarın 

zamanında İrəvan xanlığında hər il orta hesabla 12 xalvar kətan toxumu, 24 xalvar 

küncüt istehsal olunurdu [71,IV,280; bax: bölmənin sonu, cədvəl 6,7]. 

İrəvan  xanlığının  kənd  təsərrüfatında  ipəkçilik  də  geniş  yayılmışdı. 

İ.Şopen qeyd edir ki,  bütün xanlıq  ərazisində  toxmaçarlıqların çox olması burada 

vaxtilə ipəkçiliyin böyük rol oynamasından xəbər verir [95,753]. 

İrəvan  xanlığı  ərazisində  bağçılıq  qədim  tarixə  malik  idi.  Xanlıq  daima 

zəngin  meyvə  və  üzüm  bağlarının  olması  ilə  fərqlənirdi.  Lakin  müharibələr 

nəticəsində  bu  bağların  çoxu  qırılaraq  məhv  edilmiş  və  ya  sahibsiz  qalmışdı. 

Rusiya  işğalından  sonra  İrəvan  xanlığı  ərazisindəki  meyvə  və  üzüm  bağlarının 

sayı, tutduğu sahə, gəlirləri haqda məmulatları XIX əsrin rusdilli mənbələrində öz 

əksini  tapmışdır  (bax:  bölmənin  sonu,  cədvəl  8,9).  Lakin  Göyçə,  Dərəçiçək  və 

Abaran mahallarındakı bağlar siyahıda göstərilməmişdir. Bunun səbəbi isə Rusiya 

işğalı  zamanı  bu  mahalların  daha  çox  dağıntıya  məruz  qalması  idi  [bax:  95,747; 

71,lV,281-282]. 

İrəvan  şəhərində  və  şəhərətrafı  kəndlərdə,  ölkənin  başqa  şəhərlərində, 

mahallarında  müxtəlif növ bağ-bostan bitkiləri və tərəvəz  məhsulları yetişdirilirdi 

[bax:  95,745-746].  Dövrün  mənbələrində  İrəvana  bostan  bitkilərinin  toxumunu 

əldə  etmək  üçün  hətta  qonşu  ölkələrdən  nümayəndələrin  gəlməsi  haqda  məlumat 

var.  1782-ci  ilin  martında  bayazidli  İsak  paşanın  xahişi  ilə  İrəvandan  Bayazidə 

7000  dinar  2  abbası  dəyərində  qara  qarpız,  göy  qarpız,  mürsəqulu,  xiyar,  sürahı, 

reyhan,  xma  tozu,  badımcan  və  s.  toxumları  göndərilmişdi.  1784-cü  ildə  isə  11 

İrakli  Arqutlu  Zöhrabı  Üçkilsə  katolikosunun  yanına  toxum  gətirmək  üçün 

göndərmişdi  [214,41-42].  Maraqlıdır  ki,  Üçkilsə  monastırının  məxaric  dəftərində 

qeyd  olunan  bu  toxumların  adlarının  hamısı  Azərbaycan  türkcəsindədir.  Dövrün 

mənbələrində  bu  toxumların  adlarının  Azərbaycan  türkcəsində  yazılması  burada 

qədimdən Azərbaycan türklərinin yaşadığını, oturaq təsərrüfatla, xüsusən əkinçilik 

və  kənd  təsərrüfatının  digər  sahələri  ilə  məşğul  olduğunu,  ermənilərin  isə  bu 

bölgəyə sonradan gəldiyini bir daha sübut edir. 

Ağrı  vadisində  bütün  Azərbaycan  üçün  səciyyəvi  olan  yaylaq-qışlaq 

(aran-yaylaq)  maldarlığı  inkişaf  etmişdi.  İrəvan  xanlığında  maldarlardan  alınan 

vergilər  hesabına  böyük  gəlir  əldə  edilirdi.  Maldarlıqla  məşğul  olan  əhali  vergi 

ödəməkdən əlavə, öz atları və silahlı dəstələri ilə xana hərbi xidmət də göstərirdi. 

Məsələn, böyük Çobanqara nəsli (300 ailə) 100 tümən vergi ödəyirdi. Bu nəsildən 

300 süvari hər bi xidmətə getməli idi. Xan öz heyvanlarını saxlamağı da bu nəslə 

bar  edirdi.  Onlar  saxlanılan  hər  baş  qoyundan  yarım  batman  yağ

 

pendir  verməli 

idilər.  Saxlanılan  qoyunların  yunu  isə  heyvanı  saxu  yanlara  peşkəş  verilirdi 

[141,235;214,43]. Bundan başqa, maldarlar öz ağalarına da vergi ödəməli, onların 

və  qohumlarının  işlərini  görməli,    bayram    günlərində  öz  ağalarına    hədiyyələr 

verməli idilər [141,228-229; 214,43]. 

64 

 

XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  İrəvan  xanlığında  maldarlıqla  məşğul  olan 

əhalinin  bir  hissəsi  bazarda  satmaq  üçün  yağ,  pendir  və  digər  süd  məhsulları 

istehsal  edirdi.  Heyvandarlığın  başqa  sahələrinə  nisbətən  qoyunçuluq  daha  çox 

inkişaf  etmişdi.  Qırxbulaq,  Göyçə,  Abaran,  Dərəçiçək,  Gərnibasar,  Vedibasar, 

Talın,  Sürməli  və  Dərəkənd-Parçenis  mahallarının  otlaqları  maldarlıq  üçün  daha 

əlverişli  idi  [bax:95,523-525].  Xanlığın  bütün  əhalisi  öz  həyətində  iri  və  xırda 

buynuzlu  mal-qara  saxlayırdı  [bax:  bölmənin  sonu,  cədvəl  10].  Maldarlıq  əsasən  

yaylaq-qışlaq    və  qismən    köçəri    madarlığa      bölünmüşdü.  Yaylaq-qışlaq 

maldarlığı ilə  məşğul olan ailələrin üzvlərinin bir hissəsi yaylaq-qışlaq maldarlığı 

ilə  məşğul  olur,  digər  ailə  üzvləri  isə  daimi  yaşayış  yerində  qalaraq  əkinçiliklə 

məşğul  olurdu.  Bunlar  əsasan  Azərbaycan  türkləri  idi.  Xanlığın  az  miqdarda 

əhalisinin daimi yaşayış yeri yox idi və yalnız köçəri maldarlıqla məşğul olurdular. 

Bunlar əsasən gəlmə kürdlər idilər [bax: 95,519-523]. 

Sənətkarlıq  və  ticarət.  Zəkəriyyə  Kənəkirli  yazır  ki,  Ağrı  diyarı 

məhsuldardır,  müxtəlif  məhsullarla  boldur,  həm  də  ucuzdur;  ona  göra  hər  yerdən 

İrəvana  gəlir,  nə  lazımdırsa  alır  və  öz  yerlərinə  qayıdırlar;

 

eynilə  də  Təbrizdən 

çoxlu  karvanlar  gəlir,  onlar  düyü.  pambıq.  ərimiş  yağ,  pendir,  quyruq  yağı,  piy, 

bitki  yağı,  gön-dəri  və  digər  istədikləri  malları  alıb  aparırlar  [66,153].  İrəvandan 

Tillisə,  Ərzuruma  Axalsıxa,  Qarsa  pambıq,  Təbriz,  Xoy,  Bayazid  və  Vana  düyü, 

buğda  və  arpa,  Qarsa, Bayazidə  və  Gürcüstanın  müxtəlif  yerlərinə  duz  aparılırdı. 

Bütün bu məhsulların ixracı hər il 3000 gümüş rubla çatırdı. bBundan başqa, taxıl -  

arpa, buğda, darı və s. də ixrac olunurdu [71, IV, 284; 214, 46]. 

İrəvan  xanlığının  iqtisadi  həyatında  mühüm  rol  oynayan  sənətkarlıq 

müxtəlif  sənət  sahələrini  əhatə  edirdi.  Azərbaycanın  ənənəvi  sənətkarlıq  sahələri 

olan toxuculuq və dulusçuluq İrəvan xanlığında inkişaf etmişdi. Bunların içərisində 

toxuculuq,  o  cümlədən  xalça  məmulatı  istehsalı  xüsusilə  seçilirdi.  Xanlığın  əsas 

əhalisi  olan  Azərbaycan  türkləri  ənənəvi  olaraq  donuz  deyil,  qoyun  saxladıqları 

üçün gözəl xalçalar, kisə, palaz, çul, qışda geyinmək üçün isti paltarlar, corab və s. 

toxuyurdular [bax: 71, IV, 282-283]. Məhz buna görə də İ.Şopen hər ailədə toxucu 

dəzgahının

*

 olması haqda məlumat verirdi [bax: 95,851-853]. Xanlıqda dulusçuluq 

məmulatı  istehsalı  yerli  xammala  əsaslanırdı.  Bəzi  kəndlər,  hətta,  bu  sahədə 

ixtisaslaşmışdılar.  Məhz  buna  görə  də  İ.Şopen  İrəvan  xanlığının  bütün 

mahallarında dulusçuluq emalatxanalarının fəaliyyət göstərdiyini qeyd edirdi [bax: 

95, 862]. 

Toxuculuqla  bağlı  digər  sənət  sahəsi  boyaqçılıq  idi.  Xanlıq  ərazisində 

qırmız  ("koşenil")

**

  adlanan  boyaq  maddəsinin  müxtəlif  növlərində  geniş  istifadə 

olunurdu.  Bu  boyaq  maddəsi  haqda  xüsusi  tədqiqat  aparan  Rusiya  Elmlər 

Akademiyasının  akademiki  Qammel  İrəvan  qırmızını  yararlılığına  görə  Meksika 

                                                           

*

  İ.Şopenin  bu  məlumatına  əsasən  demək  olar  ki,  xanlığın  əhalisi  Azərbaycan  türkləri  idi.  Çünki  bir 

qayda olaraq xristian əhali yalnız donuz saxladığından toxuculuqla məşğul ola bilməzdi. 

 

**

Əsasən qırmız böcəyindən alınan bu bitki rusdilli mənbələrdə ―koşenil‖ adlanır.  

 

65 

 

qırmızı ilə müqayisə edirdi [bax: 71, IV, 259-266; 95,859-860]. 

İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emalı da tərəqqi etmişdi. Bu mənada 

təkcə  yerli  gön-dəri  deyil,  Bayazid  və  Makudan  gətirilən  xammaldan  da  istifadə 

edilirdi [95;857-858]. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də 

ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə 

və s. sənətkarlıq sahələri var idi [bax: 95,858,856,861-862]. 

İrəvan  xanlığında  sənaye  istehsalı  da  inkişafa  başlamışdı.  İrəvan

 

şəhəri 

yaxınlığında  yerləşən    Goğb

*

    (Qoğb)  duz  mədəni  [bax-bölmənin  sonu,  şəkil  10] 

Naxçıvanın  duz  mədəni  ilə  birlikdə  bütün  Cənubi  Qafqazı  duzla  təmin  edirdi. 

Goğbdan  Gürcüstana.  İmeretiyaya,  Axalsıxa  və  digər  yerlərə  duz  göndərilirdi 

[42,72; 214.43-44]. İ.Şopen yazır ki, duza tələbat çox olduğundan Qulp (Goğb    -

red) dağının ətəyində bir-birindən 50 sajen məsafədə  yerləşən iki  mədən fəaliyyət 

göstərirdi  [95,824;  bax:  şəkil  9].  Bu  mədənlərə  nəzarət  etmək  üçün  Hüseynqulu 

xan  Qacar  özünün  yaxın  adamlarından  üç  nəfər  ayırmış  və  onlara  yaxşı  məvacib 

təyin  etmişdi.  İ.Şopen  Hüseynqulu  xanın  dövründə  duz  istehsalından  külli 

miqdarda  -  ildə  14.000  gümüş  rubl  dəyərində  gəlir  əldə  edildiyini  yazırdı  [bax: 

95,827]. Qulp (Goğb — red.) kəndində yerləşən eyni adlı duz mədənindən bir neçə 

növ duz çıxarılırdı. Bu duz tərkibinə və keyfiyyətinə görə fərqlənirdi. Həmin duzun 

çox hissəsi Qarabağ, Gürcüstan və Bayazid paşalığına ixrac olunıırdu [71,IV,268-

269]. 

Digər  Azərbaycan  xanlıqlarında  olduğu  kimi,  İrəvan  xanlığında 

iqsadiyyatın  ən  mühüm  və  gəlirli  sahələrindən  biri  xarici  və  daxili  ticarət  idi. 

İrəvan  xanlığında  karvan  yollarından  və  onların  qorunmadan  xeyli  gəlir  əldə 

olunurdu. Belə ki, xanlığın ərazisindən Azərbaycanın digər ticarət mərkəzlərinə və 

xarici ölkələrə bir neçə mühüm karvan yolu keçirdi. Hələ XVII əsrdə tacir Əylisli 

Zəkəriyyə  öz  gündəliyində  bu  yolların  bəzilərini  təsvir  edir,  qorunan  yollardakı 

rəhdarxana  və  gömrük  dayanacaqları  barədə  maraqlı  məlumatlar  verirdi.  O,  bu 

dayanacaqlarda üç pillədən olan məmurların xidmət göstərdiyini qeyd edir: rəhdar, 

bacçı və gömrükçü.

*

 Onlardan birincisi yolu qorumaq üçün böyük və kiçik inzibati 

                                                           

*

  "Goğb"  (Qoğb)  toponiminin  erməni  dilində  heç  bir  izahı  yoxdur.  Goğ  qədim  türk  sözü  olub  "işıq", 

"günəş şüaları" mənasındadır [7,148]. Duz dağı günəş şüaları altında parladığı üçün belə adlanmışdı. Bu 

cür  toponimlər  məhz  qədimdən bu  ərazilərin türk  torpağı  olduğunun  sübutudur.  (Hazırda   həmin duz  

mədəninin  əsas hissəsi  Tuzluca  adlanır və Türkiyə  Respublikasının ərazisindədir. Arazın sol sahilində 

qalan  hissəsini  isə  ermənilər  "Ağverən"  adlandırır.  "Ağverən  toponimi  də  Azərbaycan  türkcəsindədir. 

Ermənilər duza Azərbaycan türkcəsindən götürərək "ağ deyirlər. Məhz buna gərə də sonralar bu mədən 

Ağ verən adlanmışdır). Bu duz mədəninin adı mənbələrində Qulp (Kulp) və ya Koxp variantında verilir 

[60,16; 71,IV,267-268: 95,283,284,824 və b.]. Erməni müəllifi B.R.Qriqoriyan isə mədənin adını Qoğb 

kimi  təqdim  etmişdir  [214.43].  Mədənin  Araz  çayının  sağ  sahilində  Sərdarabad  qalasından  30.  İrəvan 

qalasından isə 50 verst aralıda dağda yerlaşdiyi və ətrafı ilə birlikdə 8 verstdən çox ərazini əhatə etdiyi 

qeyd olunur

 

[71, IV,268].

 

*

 "Əylisli Zəkəriyyə öz əsərində "rəhdar, bacçı və gömrükçü" terminlərini Azərbaycan dilində işlətdiyi 

halda [104,7], əsərin rus dilinə tərcümə olunan variantında həmin terminlərin yalnız rus dilinə tərcüməsi 

təqdim  olunmuşdur  [bax:  3akapия  Aкyлисский.  Диневник,

 

Epeвaн,  1939,  s.16].  Bu  bir  daha  təsdiq 

66 

 

məntəqələr  və  dayanacaqlarda  fəaliyyət  göstərir,  qalanları  isə  sərhəd  gömrüyündə 

xidmət edirdilər [104,7-8]. 

İrəvan  (Çuxursəd)  bölgəsi  müxtəlif  ölkələrə  gedən  ticarət  yollarının 

qovuşuğunda  yerləşdiyindən  Azərbaycanın  beynəlxalq  ticarət  əlaqələrində 

yaxından  iştirak  edirdi.  Məhz  bu  səbədən  İrəvan  xanlığı  ərazisində  çoxsaylı 

körpülər, karvansaralar, zəbxanalar və bazarlar var idi [bax: bölmənin sonu, şəkil 

1, 2, 3, 4, 5, 8, 9]. Bunlardan birincisi Hindistan, Mərkəzi Asiya və İranı Təbriz və 

Naxçıvan  vasitəsilə  İrəvan  xanlığına  bağlayan  karvan  yolu  idi.  Bu  yol  İrəvan, 

Valarşabad  və  Kağızman  üzərindən  keçib  Ərzuruma  gedirdi.  Bu  karvan  yolu 

"Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan Ərzuruma gedən digər 

karvan  yolu  Abaran  və  Alagöz  dağının  şimal  ətəyindən  keçib  Qarsa,  oradan  da 

Həsənqalaya  yetişir  və  burada  ana  xəttə  qovuşurdu  [104,7-8].  İrəvandan  Tiflisə 

gedən karvan yolu Üçkilsə, Sərdarabad, Hamamlı, Cəlaloğlu və Şulaverdən keçirdi 

[214,46].  Bu  yol  barədə  hələ  XVII  əsrdə  fransız  səyyahı  J.Şarden  də  məlumat 

vermişdir.  Həmin  yolun  uzunluğu  təxminən  İrəvan  –  Ağstafa  yoluna  bərabər  idi. 

Şarden  bu  yol  üzərində  aşağıdakı  yaşayış  məntəqələrinin  yerləşdiyini  qeyd  edir: 

Bjni.  Qarakeşiş,  Dəlican,  Qaradaş,  Məlikkənd,  Körpükənd  [223,141-156].  İrəvan 

bu  yol  vasitəsilə  Gəncə  ilə  əlaqə  saxlayır,  həm  də  Şamaxıda  Azərbaycandan 

Rusiyaya  gedən  baş  ticarət  yoluna  bağlanırdı.  Karvan  yolları  üzərində  gömrük 

məntəqələri  və  rəhdarxanalar  həddən  artıq  çox  idi.  Təkcə  Əyilislidən  Kağızmana 

gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi vəradarxana vardı [104,7]. 

XVII  əsrə  aid  olan  bu  sistem  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında.  xanlıqlar 

dövründə  daha  da  inkişaf  etdi.  1829-1832-ci  il  kameral  təsvirində  keçmiş  İrəvan 

xanlığının  əsas  ticərət  yolları  bunlardır:  1.  Gümrü  –  Məsdərə  -  Sərdarabad  – 

Üçkilsə  -  İrəvan  -  Naxçıvan  -      Ordubad:  2.  Sərdarabad  –  Cəfərağa  -  Bayazid 

paşalığı; 3. Sərdarabad  -  Goğb  -  Arazsahili ilə  Kağızman  -  Ərzurum; 4. İrəvan  – 

keçmiş  Qarabağ  xanlığının  sərhədinə  qədər.  Bu  yolun  uzunluğu  161  verstdir:  5, 

İrəvan - Üçkilsə - Qars. Bu yol Qızılkilsə və Qoşavəng kəndlərindən keçirdi   [bax: 

95, 718-721]. Xanlıqda başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xarici ölkələrdən 

gətirirən  ticarət  malları  əsasən  şəhərin  anbarlarında  toplanırdı.  İrəvan  xanlığından 

ixrac  olunan  müxtəlif  növ  məhsullar  isə  xarici  ölkələrə  aparılırdı  [71,IV,285; 

95,883-884]. 

İrəvan xanlığında xarici ticarətlə bərabər daxili ticarət də inkişaf etmişdi. 

Daxili  ticarətin  inkişafında  dükanlar,  zərbxanalar,  meydanlar  və  karvansaralar 

mühüm rol oynayırdı [bax: bölmənin sonu, cədvəl 1, 2, 3; şəkil 5]. İrəvan şəhərinin 

müxtəlif  yerlərində  yerləşən  dükanların  [bax:  cədvəl  4]  ümumilikdə  sayı  851-ə 

çalırdı [bax: cədvəl 9 2, 3]. 

İrəvan  xanlığında  ticarət  əməliyyatlarının  həyata  keçirilməsində  müxtəlif 

                                                                                                                                      

edir ki, ilk mənbələri başqa dillərə tərcümə edən erməni müəllifləri bir qayda olaraq mənbələrdə onlara 

sərfəli olmayan məlumatları məqsədyönlü şəkildə saxtalaşdırırlar. 

 

67 

 

çəki və uzunluq vahidlərindən istifadə olunurdu [bax;

 

bölmənin sonu, cədvəl 4].   

İrəvan  xanlığında  həm  daxili,  həm  də  xarici  ticarət  əməliyyatlarının 

keçirilməsində  müxtəlif  pullardan  istifadə  olunurdu.  Xanlıqda  qarapul  adlanan 

yerli  mis  pullar  mühüm  rol

*

  oynayırdı.  Bundan  əlavə,  keçmiş  Səfəvilər  dövləti 

(1501-1736)  dövründən  qalma  pullardan,  Azərbaycanın  digər  xanlıqlarında 

kəsilmiş  pullardan  və  həmçinin  xarici  pullardan  istifadə  olunurdu  [95,851,888-

891].  XVII-XVIII  əsrlərdə  İrəvan  Azərbaycanın  ən  iri  pul  zərbi  mərkəzlərindən 

biri  idi.  İrəvan  xanları  pul  kəsilən  zərbxanaları  icarəyə  verirdilər.  İcarədarların 

kəsdikləri pul keyfiyyətinə görə xarici pullardan üstün idi [bax: 95. 888-889; bax: 

bölmənin sonu, cədvəl 5]. 

İrəvan xanlığı ərazisində çoxlu su dəyirmanının olması burada taxılçılığın 

yüksək  inkişafını,  İrəvan  şəhərində  çoxlu  yağ  zavodlarının  olması  isə  xanlıqda 

bitki  yağı  istehsalının  genişlənməsini  sübut  edir.  Mənbənin  məlumatına  görə, 

İrəvan  əyalətində  25  yağçəkən  müəssisə,  340  su  dəyirmanı,  85  ding  və  1  kərpic 

zavodu vardı [bax: 71, IV, 283-284]. 

İrəvan  xanlığının  Göyçə  gölünə  axan  Adıyaman,  Qızılvəng,  Balıqçay, 

Toxluca, Əyricə, Zəngi və s. çayları balıqla zəngin idi [71, IV, 283-2841. 

Torpaq  mülkiyyət  formaları.  Xanlıqlar  dövründə,  Azərbaycanın  digər 

xanlıqlarında  olduğu  kimi,  İrəvan  xanlığında  da  ənənəvi  torpaq  mülkiyyət 

formasında ciddi dəyişiklik olmamışdı. Torpaq sahələri mülkiyyət formasına görə 

5  qrupa  bölünürdü:  dövlət  (divan)  və  saray  (xalisə)  torpaqları,  mülk,  tiyul,  vəqf, 

icma torpaqları. 

Dövlət  torpaqları.  İlk  mənbələrdə  dövlət  torpaqları  iki  adla  xatırlanır  - 

divan və xalisə. Məhsulu xanın məmurları arasında bölünən torpaqlar xalisə, dövlət 

torpaqları isə divan adlanırdı [171,14]. Səfəvilər dövründə  mövcud olan divan və 

xalisə  torpaqları  arasında  fərq  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  tədricən  aradan  qalxdı 

və hər iki kateqoriyadan olan torpaq birləşərək xan torpağı adlanmağa başladı. Bu 

torpaqlardan toplanılan bütün məhsul xanın sərəncamına keçirdi. Xanın çox geniş 

səlahiyyətləri  vardı  və  divan  torpaqlarından  gələn

 

gəlir  bütünlüklə  onun 

sərəncamında  idi.  İrəvan  xanları  hər  vasitə  ilə

 

xalisə  və  divan  torpaqlarını 

genişləndirməyə çalışırdılar [bax: 95,989-990; 160. h.l.s.102]. 

Mülk torpaqları. Xüsusi mülkiyyətə məxsus mülk torpaqları azad şəkildə 

alqı-satqı obyekti ola bilərdi. Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, mülk 

torpaqları  irsən  nəsildən-nəslə  keçirdi.  Mülk  sahibləri  xana  qulluq  etməyə  borclu 

deyildi  [bax:  95.926-928J.  İlk  mənbələrdə  İrəvanda  mülkün  3  formasının  olduğu 

göstərilir:  I)  gəlir  gətirən  və  daşınmaz  əmlak  olan  mülklər.  Bura  təkcə  yaşayış 

məntəqələri deyil, həm də dəyirmanlar, dinglər, üzüm və meyvə bağları, hamamlar 

                                                           

*

  General  Velyaminovun  1825-ci  il  scntyabr  tarixli  yazısında  İrəvan  sərdarının  qardaşı  Həsən  xan 

Qacarın və şahzadə Abbas Mirzənin Dağıstan feodallarını da Rusiya işğalçılarına qarşı qaldırmaq istəyi 

haqda məlumat verilir. Həsən xan Qacar bu işi həyata keçirmək üçün Qarapapaqlı tayfasından 3 nəfər 

təyin edir və onlara 1000 rubl İrəvan pulu verir [bax: 58. 60].

 

68 

 

daxil idi. Örüşlər də xüsusi mülk hesab edilirdi; 2) renta  -  vergi olaraq məhsulun 

1/10-ni ödəyən kənd; 3) 1/10 renta - vergisinə cəlb olunmuş kəndli torpaqları [bax: 

51,  107,  174,  287;  174,  222-248].  İrəvan  xanlığında  mülk  torpaqları  əsasən  iki 

qismə  ayrılırdı:  irsən  keçən  və  bağışlama  yolu  ilə  yaranan  -  mülk  xalisə.  İrsən 

keçən mülklərin qədim tarixi vardı. Mülk xalisə isə bağışlamaq və satılmaq yolu ilə 

yaranırdı [bax: 160, h.l. S.122]. 

Mənbələrin  məlumatına  görə,  Üçkilsə  monastırının  XVII-XVIII  əsrlər 

ərzində, müxtəlif vaxtlarda bir hissəsini satın almaq, digər hissəsini isə bağışlanma 

yolu ilə 22 kəndin mülkiyyətinə sahiblik hüququ əldə etdiyi qeyd edilir [174.234]. 

Tiyul torpaqları. XVIII əsrin II yarısında şərti torpaq mülkiyyəti forması 

olan  tiyul  geniş  yayılmışdı.  Xan  tərəfindən  müəyyən  şəxslərə  hərbi  xidmətə  görə 

divan torpaqlarından bəxşiş olaraq ömürülük tiyul verilirdi. Tiyul sahibi xidmətini 

başa  vurduqda  və  yaxud  vəfat  etdikdə  bağışlanmış  kəndlər  yenidən  xəzinəyə 

qaytarılırdı [bax..95,928-929; 160. h.1.s. 124]. 

XVIII  əsrin  sonunda  Azərbaycan  xanhqlarmda.  o  cümlədən  İrəvan  

xanlığında  tiyul  hüququ  bir  qədər  dəyişikliyə  uğramışdı.  Belə  ki,  Hər  verginin 

qalığını  xanın  vergitoplayanları  yığırdısa,  indi  tiyuldarlar  təkcə  renta  verginin  bir 

hissəsini  deyil,  həm  də  bütün  vergiləri  toplaya  bilərdi.  Tiyul  qaydası  ilə  verilmiş 

kəndlərin  sakinləri  tiyuldardan  tamamilə  asılı  idilər  və  bülün  öhdəlikləri  onun 

xeyrinə  yerinə  yetirirdilər.  Tiyuldar  çox  vaxt  kənddə  yaşayır  və  kəndin  bülün 

işlərini şəxsən özü idarə edirdi [174,218-219]. 

Vəqf  torpaqları.  Vəqf  torpaqları  müxtəlif  vaxtlarda  həmişəlik  dini 

müəssisələrə - məscidlərə, mədrəsələrə və ya kilsələrə verilmiş torpaqlar idi. İrəvan 

xanlığının  ərazisindəki  Azərbaycan  məscidlərinə  və  digər  dini  idarələrə  məxsus 

vəqf  torpaqları  ilə  yanaşı  dini  idarələrin  digər  mülkiyyəti  –  evlər,  dükanlar, 

karvansaralar, dəyirmanlar, dinglər, yağ zavodları və s. də vəqf ola bilərdi. Onların 

xidmətçiləri vergilərdən azad idilər. 

İrəvan  xanlığında  mövcud  olan  vəqf  torpaqları  hələ  Ərəb  xilafəti 

dövründə  Azərbaycanda  məscid  və  mədrəsələrə,  dini  idarələrə  məxsus  torpaq 

mülkiyyəti  kimi  yaranmışdı.  Lakin  1441-ci  ildə  Azərbaycan  Qaraqoyunlu 

hökmdarı  Cahanşahın  razılığı  ilə  erməni  katolikosluğu  mərkəzinin  İrəvan 

(Çuxursəd)  bölgəsinə  köçrülməsindən  sonra  burada  çoxsaylı  məscidlərlə  yanaşı, 

bir  neçə  qriqorian  kilsəsi  də  fəaliyyətə  başladı.  Qriqorian  kilsəsinə  münasibətdə 

dözümlülük siyasəti yeridən və onu himayə edən Azərbaycan hökmdarları bununla 

həm  Azərbaycan  ərazisində  erməni  feodal  təsərrüfatının  inkişafı  üçün  şərait 

yaradırdılar [115,29]. Tarixi faktlar bu qüsurlu siyasətin acı nəticələrini çox aydın 

sübut  edir.  Kilikiyanın  Sis  şəhərindən  Azərbaycan  Qaraqoyunlu  dövlətinin 

ərazisinə  köçürüldükdən  sonra  bölgədə  bir  qarış  belə  torpağı  olmayan  erməni 

katolikosluğu  1443-cü  ildən  başlayaraq  azərbaycanlılara  məxsus  kəndləri,  əkinə 

yararlı geniş torpaq sahələri ilə yanaşı meyvə, üzüm bağlarını da ələ keçirməyə və 

bununla  onların  əsl  sahiblərini  ata-baba  mülklərindən  məhrum  elməyə  çalışırdı 

69 

 

[bax:  51;72;73].  XVII  əsrin  əvvəlində  artıq  iri  monastır  təsərrüfatına  çevrilmiş 

Üçkilsə  Azərbaycan  türklərinin  ata-baba  mülklərinin  satın  alınmasını  daha  da 

intensivləşdirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında məhz Azərbaycan türklərinin ata-baba 

mülklərinin  satın  alınması  hesabına  monastırın  190  xalvar  (təxminən  375  hektar) 

torpaq sahəsi var idi ki, onun da hər il 103 xalvarı əkilib becərilirdi. Bütün bunların 

nəticəsində  Üçkilsə  monastır  təsərrüfatı  genişlənərək  XVIII  əsrdə,  bir  növ,  dövlət 

içərisində dövlətə çevrilmişdi [115,29]. 

1763-cü  ildə  katolikos  Simeon  Üçkilsənin  maaflığı  üçün  Hüseynəli 

xandan  qəbalə  almışdı  [51,208].  Bu  zaman  Eçmiədzin  kilsəsinin  ixtiyarında 

Valarşabad kəndindən  əlavə,  Azərbaycan türklərindən nağd pula  alınmış  Oşaqan, 

Əştərək, Qamışlıq, Ağunatun, Çiçəkli, Müğni, Kirəcli kimi 7 kənd

*

 vardı. Kilsə bu 

kəndlərdən ümumi məhsultın onda birini alırdı [139,3]. 

Üçkilsə  monastırı  XVII  əsrdə  olduğu  kimi,  xanlıqlar  dövründədə 

Azərbaycan  türklərinə  məxsus  torpaqları  ya  satınalma  yolu  ilə,  yada  zorla  zəbt 

edirdi.  Məsələn,  1797-ci  ildə  Azərbaycan  türklərinin  torpağına  yiyələnmək  üçün 

yerli  mülkədarlarla  erməni-kilsə  təsərrülat  arasında  Oşaqan  kəndi  yaxınlığındakı 

Gedər torpaq sahəsi üstündə böyük  mübahisə  yaranmışdı. Q.Qarnesi bu  mübahisə 

barədə  həmin  dekabrın  24-də  İstanbul  katolikosunun  nümayəndəsi  Qalust 

vardapetə  yazırdı:  "Qonşu  Qızıl  Teymur  kəndinin  muğanlı  sakinləri  Oşaqanın 

yaxınlığındakı  Gedər  adlı  kəndin  mülklərinə  yiyələnmək  istəyirlər.  Mülkün  bəyi 

Hacı  Həsənin  oğlu  buradakı  dağıntıları  görərək  şeyxülislamın  yanına  gedir  və 

mülkün Məhəmmədabad kəndinə məxsus olduğunu və öz əcdadlarından ona miras 

qaldığını  bildirir.  Bundan  sonra  o,  həmin  torpaq  sahəsini  Vəli  bəyin  oğlu 

Məhəmməd Həsən bəyə (yaxud Məşədi Sadığa) sata bilir. Şeyxülislam ona qəbalə 

verir.  Lakin  katolikos  bu  işi  pozur"  [214,51].  Kilsə  azərbaycanlıların  ata-baba 

yurdları  olmuş  Qızıl  Teymur,  Gedər  və  digər  kəndlərin  ona  məxsus  olmasını 

müxtəlif  yollarla  sübut  etməyə  çalışmış,  nəticədə  ermənilər  azərbaycanlılara 

məxsus Gedər kəndini zəbt edə bilmişdilər. 

İcma  və  yaxud  camaat  torpaqları.  Bu  torpaq  sahələri  əsasən  kənd 

icmasına  məxsus  olurdu  [173,72;115,28].  İ.Şopenin  yazdığına  görə,  İrəvan 

xanlığında 8 icma vardı. İcmalara məxsus kəndlər mülk hüququ ilə həmin icmanın 

üzvü  olan  rəiyyətə  məxsus  idi  [bax:  95,  967-980].  İcmaların  böyük  əksəriyyəlini 

Azərbaycan türkləri təşkil edirdi.  

Vergi  və  mükəlləfiyyətlər.  Xanlıqlar  dövründə  Azərbaycanın  digər 

xanlıqlarında  olduğu  kimi,  İrəvan  xanlığında  da  mövcud  olan  vergilərin  sayı  və 

miqdarı  müxtəlif  idi.  Bu  vergilər  əsasən  məhsulla,  qismən  isə  pulla  alınırdı.  Bir 

qayda  olaraq  vergiləri  kəndlilər  ödəyirdi  (bütün  feodallar  vergi  verməkdən  azad 

idi).  Kəndli  kateqoriyaları  əsas  etibarilə  rəiyyət,  rəncbər  və  elatlardan  ibarət  idi 

                                                           

*

 1443-cü ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah tərəfindən Üçkilsə katolikosu təyin edilən 

Qriqor Makulu ilk olaraq Valarşabad, sonra isə digər kəndləri mülkləri ilə birgə mübahisələrdən sonra, 

dəfələrlə, hissə-hissə  Azərbaycan türklərindən satın ala bilmişdı [bölmə 2, cədvəl 1].

 

70 

 

[95,967;  115,30-31].  Hələ  XVII  əsrdən  buradakı  otlaqlar  əsasən  qızılbaş  tayfası 

olan  ağcalı-qacar,  Ustaclı  və  bayatların  nəzarətində  olmuşdu  [174,311].  İrəvan 

xanlığında mövcud olan vergi və mükəlləfiyyətlər barədə ətraflı məlumatı 1828-ci 

ilin sonunda Rusiya çar məmurlarının tərtib etdiyi "İrəvan əyalətində pul və məhsul 

vergisi barədə siyahı"dan əldə etmək mümkündür. 1939-cu ildə N.Q.Boqdanovanın 

nəşr  etdirdiyi  bu  sənədlər  İrəvan  xanlığındakı  köçəri  və  yarımköçəri  tayfaların 

ödədikləri vergi və mükəlləfiyyətlər öz əksini tapmışdır [141, bax: 174,313-314]  

İrəvan xanlığında əsasən bəhrə (malcəhət), çöpbaşı, çobanbəyi mancanaq 

pulu, toxucu pulu, bağpulu, bayramlıq və s. adda vergilər" mövcud idi. 

Digər  Azərbaycan  xanlıqlarında  olduğu  kimi,  İrəvan  xanlığında  iki 

müxtəlif təsərrüfat forması mövcud idi: oluraq əkinçilik aran-yaylaq (və ya yaylaq-

qışlaq)  maldarlıq  təsərrüfatı.  Bu  da  kəndlilərdən  alınan  vergilərin  sayca  çox 

olmasına səbəb olurdu. 

Bəhrə  (malcəhət).  Torpaqdan  istifadə  müqabilində  məhsulla  alınan  əsas 

vergi  -  bəhrə  (malcəhət)  idi.  İrəvan  xanlığında  bu  vergi  məhsulla  ödənildiyi  üçün 

bəhrə  adlanırdı  [174,  266J.  Taxılçılıq  məşğul  olan  rəiyyətlər  üçün  bəhrə  məcburi 

vergi idi. Xəzinə torpaqlarından toplanmış məhsulun hər 10 hissəsindən 3,5 hissəsi 

xanın,  qalanı  isə  torpağı  becərənlərin  idi.  Mülkədar  torpaqlarından  toplanmış 

məhsulun  isə  1,5  hissəsi  mülkədarın,  iki  hissəsi  xəzinənin,  qalan  hissəsi  torpağı 

becərənin payına düşürdü [115, 37]. 

Çöpbaşı.  Maldarlar  heyvanlarını  dövlətə  məxsus  otlaqlarda  otardıqları 

üçün  bu  vergini  ödəyirdilər.  Onlardan  eyni  zamanda  çobanbəyi  vergisi  də 

toplanırdı. Bundan başqa, maldarlar xana yağ, yun və başqa məhsullar da verməli 

idilər  [115,  38].  Şəhərlilərin  ödədiyi  vergilərə  mancanaq  pulu,  toxucu  pulu.  bal 

pulu, bayramlıq və s. daxil idi [115, 38]. 

Xanlığın əhalisi göstərilənlərdən başqa örüş pulu, tüstü pulu verir, süvari 

dəstəsinin  xərclərini  (arpa,  yəhər-yüyən  xərcləri)  ödəyirdilər.  Xanın  öz  vəzifəli 

məmurları,  demək  olar  ki,  vergidən  azad  idilər.  Xanlığın  əhalisi  mülkədarlara  və 

xana  ödədikləri  vergilərdən  əlavə  müxtəlif  mərasimlərlə  və  bayramlarla  əlaqədar 

"peşkəş", yaxud "bayramlıq" da verirdilər [174,281]. 

İrəvan sakinləri şəhərin gecə  mühafizəsinin təmin olunması üçün ildə 72 

tümən xüsusi vergi verirdilər [95,978]. 

İrəvan  xanlığında  ermənilərdən  dini  vergi  -  cizyə  alınmırdı.  Çünki 

xanlığın ərazisində ermənilər olduqca az idi və onlardan alınacaq cizyənin dövlət 

üçün ciddi bir iqtisadi əhəmiyyəti yox idi. Digər tərəfdən, Azərbaycan hökmdarları 

ənənəvi olaraq Üçkilsə katolikoslarını erməniləri himayə edirdilər. 

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, İrəvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal 

olunduqdan  sonra  çar  məmurları  canfəşanlıq  edərək  ermənilər  onlara  göstərdiyi 

"xidmət"  müqabilində  İrəvan  xanlığı  ərazisindəki  ermənilərin  "vergidən  azad 

edilməsi"  məsələsini  qaldırmışdılar.  Belə  ki,  1828-ci  il  martın  22-də  Rusiya 

imperatorunun fərmanı ilə yaradılmış qondarma "Erməni vilayəti"nin hakimi knyaz 

71 

 

Aleksandr  Çavçavadze  Nerses  Əştərəkliyə  məktub  yazaraq  Qafqazın  xüsusi 

korpusunun  komandanı  Paskeviçin  1828-ci  il  17  mart  tarixli  458  saylı  əmrinin 

yerinə  yetirilməsi  məqsədilə  əvvəlki  hakimiyyət  dövründə  İrəvan  xanlığında 

ermənilərdən xüsusi bir vergi alınıb-alınmaması barədə məlumat istəmiş və belə bir 

verginin  mövcud  olduğu  halda  ləğv  olunmasını  tələb  etmişdi  [214,54].  Lakin, 

1828-ci  il  martın  29-da  Nerses  Əştərəkli  bu  məktuba  cavab  olaraq  bildirirdi  ki, 

"əvvəlki hakimiyyət dövründə İrəvan xanlığında ermənilərdən dini dönüklük üçün 

heç  bir  vergi  alınmayıb"  [214,  54].  Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  bu,  xanlığın 

Rusiya tərəfindən işğalına qədər burada yaşayan ermənilərin sayının çox az olması 

ilə bağlı idi. Buna görə də İrəvan xanlarının həmin verginin ödənilməsini lüzumsuz 

saymışlar. Ermənilərin İrəvan xanlığında sayca az olmalarını vergi ilə bağlı belə bir 

faktda  sübut  edir  ki,  ilk  mənbələrdə  dövlətə  və  mülkədarlara  vergi  verən  əhali 

kateqoriyalarının  sırasında  ermənilər  barədə  heç  bir  məlumata  təsadüf  olunmur. 

T.Şopenin  yazdığına  görə,  ətraf  beş  mahalda  yaşayan  ermənilər  şərab  çəkməklə 

məşğul olduqlarına görə cəmi-cümlətanı 680 tümən vergi ödəmişlər [95, 975]. 

Mükəlləfiyyətlər  iki  şəkildə  olurdu:  biyar  və  əvariz  (iməcilik). 

Mülkədarlara  məxsus torpaqlar kənd icmaları tərəfindən becərilirdi.  Biyar hər bir 

ailənin ildə 3-6 gün mülkədar təsərrüfatlarında havayı olaraq işləməsi idi. Bundan 

əlavə,  icma  üzvləri  ildə  2  gün  əvariz  (iməcilik)  qaydasında  torpaq  sahibi  üçün 

işləməli idilər [174,278-279]. 

A.Araratlının  məlumatına  görə,  əkin  vaxtı  Valarşabad  (Vağarşabad) 

kəndinin sakinlərini mülk sahiblərinin torpaqlarına apararaq istirahət günləri istisna 

olmaqla,  gecə-gündüz  işlədirdilər  [53.18  Maraqlı  cəhət  odur  ki,  A.Araratlı 

Valarşabad kəndliləri içərisində nəfər də olsun erməni adı çəkmir. Deməli, buranın 

sakinləri yalnız azərbaycanlılar idi. 

Üçkilsəyə  məxsus  torpaqlar  vəqf  torpaqları  hesab  olunduğundan  

vergilərdən  azad  idilər.  Bu  torpaqların  mülkiyyətçiləri,  hətta,  müxtəlif  xidmətləri 

müqabilində maaflıq hüququ da alırdılar. 

İlk  mənbələrdə  qeyd  olunan  XVIII  əsrə  aid  bütün  vergi  adları,  bütün 

təsərrüfat  terminləri  göstərir  ki,  İrəvan  xanlığında  ümumi  sosial-iqtisadi  mənzərə 

əsasən  Azərbaycanın  başqa  xanlıqlarında  oldıığıı  kimi  idi.  Daha  doğrusu, 

Azərbaycanın bundan əvvəlki ənənəvi tarixi inkişafı davamı idi. 

72 

 

 

73 

 

74