Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider

Ermənilərin Osmanlı  imperiyasından Ġrəvan 

xanlığı ərazisinə köçürülməsi 

 

1826-1828-ci  illər  Rusiya  -  İran  müharibəsində  qələbədən  ruhlanan  rus 

ordusu 1828-ci il iyunun 14-ə Paskeviçin komandanlığı altında Gümrü yaxınlığından 

12 minlik qoşunla Arpaçayı keçərək Şərq Anadoluda işğallara başladı və iyunun 23-

də  Qars  qalasını  ələ  keçirdi.  Hücumu  genişləndirən  rus  qoşunları  iyulun  24-də 

Axalkələyi,  avqustun  15-də  Ahıskanı,  22-də  Ərdəhanı,  28-də  Bayazidi 

tutdular.1829-cu  ilin  yazında  müharibənin  yenidən  qızışması  nəticəsində  rus 

ordusu Ərzurumu, daha sonra Muşu, Oltunu və Bayburtu işğal etdi [109, 33]. 

Yeri gəlmişkən, birinci və ikinci Rusiya - İran müharibələri nəticəsində İrəvan 

xanlığının  ərazisindən  -  öz  ata-baba  yurdlarından  didərgin  salınan  azərbaycanlılar 

əsasən  Şərqi  Anadoluda  sığınacaq  tapmışdılar.  Rusların  Şərqi  Anadoluya  hücumu 

zamanı qırğınlara və yenidən köçkün düşməyə məruz qalanların əksəriyyəti yenə də 

azərbaycanlılar  idi.  Bu  dəfə  onlar  Türkiyənin  içərilərinə  doğru  köçməyə  məcbur 

oldular [193.826; 109,33]. 

1829-cu  ilin  avqustunda  rus  ordusu  Balkan  cəbhəsindən  İstanbula 

yaxınlaşdıqda  II  Sultan  Mahmud  Rusiyaya  barışıq  təklif  etdi  və  sentyabrın  2-də 

Ədirnə müqaviləsi imzalandı. Yeni təyin olunan rus-türk sərhədinə görə, Axılkələk 

qalası və  Axıska şəhəri Rusiyaya ilhaq olundu,  müharibə  zamanı ruslar tərəfindən 

zəbt  edilmş  Qars,  Trabzon,  Bayazid  və  Ərzurum  paşalıqları  isə  Türkiyəyə 

qaytarıldı [183, 180]. 

Köçürməyə  hazırlıq.  Ədirnə  müqaviləsinin  13-cü  addəsinə  əsasən, 

Türkiyənin  işğal  olunmuş  ərazilərindəki  ermənilərə  18  ay  müddətində  daşınan 

əmlakları  ilə  birlikdə  Rusiya  təbəəliyinə  keçmək  hüququ  verilmişdi.  Rus 

qoşunlarının Qars, Ərdəhan, Bayazid, Ərzurum və digər bölgələrdən geri çəkilməsi 

264 

 

hərbi əməliyyatlar zamanı türklərə xəyanət edən erməniləri çıxılmaz vəziyyətə saldı. 

Rus qoşunlarının komandanlığı İran erməniləri kimi, Türkiyə ermənilərini də yenicə 

işğal  edilmiş  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürmək  və  bununla  da  Türkiyə  ilə 

sərhədboyu ərazilərdə də ermənilərin say üstünlüyünü təmin etrirək qərarına gəldi. 

Bu məqsədlə də 1829-cu il oktyabrın 10-da general Paskeviç imperator I Nikolaya 

raport  yazıb  Ərzurumda  və  Qarsda  yaşayan  ermənilərdən  10  min  nəfərin 

Gürcüstanda və "Erməni vilayəti"ndə yerləşdirilməsinə icazə istədi [32, sənəd 818, 

s.830]. 

1829-cu  il  noyabrın  18-də  hərbi  nazir  Çernışev  Paskeviçə  bildirdi  ki, 

imperator onun təklifini bəyənmişdir [32, sənəd 819, s.830-832] Bundan xəbər tutan 

Paskeviç  dərhal  əməli  fəaliyyətə  başladı.  O,  dekabrın  3-də  Gürcüstanın  mülki 

qubernatoruna məktubla xəbər göndərdi ki, Türkiyədə yaşayan və könüllü surətdə 

Gürcüstana  və  Rusiyaya  məxsus  digər  vilayətlərə  köçmək  istəyən,  bunun  üçün 

maddi yardım tələb etməyən ermənilərə yola düşmək üçün lazımi sənədlər verilməsi 

barədə  yerli  qoşun  rəislərinə  icazə  verib  və  bundan  istifadə  edən  bir  çox  erməni 

ailəsi  dərhal  yola  düşmüşdür  [32,  sənəd  820,  s.831].  Paskeviç  ermənilərin 

köçürülməsi  və  köçürülən  erməni  ailələrinin  məskunlaşdırılması  işinə  rəhbərlik 

etmək  üçün  xüsusi  komitə  yaratmışdı.  Həmin  komitənin  fəaliyyətini  tənzimləmək 

üçün  12  maddədən  ibarət  ümumi  qaydalar  müəyyənləşdirilmişdi  [32,  sənəd  822, 

s.835-836]. 

Köçürmənin  həyata  keçirilməsi  və  köçürülənlərin  yerləşdirilməsi.  Qars 

və  onun  ətraflarından  köçürülən  ermənilər  yaşadıqları  yerlərin  iqlim  şəraitinə 

uyğun  olan Ələyəz  (Alagöz) dağı  ətrafındakı boşaldılmış  Azərbaycan  kəndlərində 

məskunlaşdırıldı. General Pankratyev Paskeviçə xəbər göndərdi ki, Loru dərəsində 

yerləşmək  üçün  95  erməni  ailəsinə  sənəd  verilmişdir.  General-mayor  Bereman  da 

Qarsdan  Gümrüyə  yola  düşən  400  erməni  ailəsinə  sənəd  verdiyini  bildirirdı  [32, 

sənəd  820,  s.831].  İrəvan  xanlığına,  Gəncəbasara,  Qarabağa  və  digər  Azərbaycan 

torpaqlarına,  həmçinin  Gürcüstana  köçürülən  ermənilər  yerli  müsəlman  əhalinin 

torpaqlarında – təbii gözəlliyi, yaxşı iqlimi, saf suyu ilə fərqlənən dağətəyi bölgələrdə 

və şəhərlərdə yığcam şəkildə yerləşdirildi. Hətta, Sərdarabad qalasında olan 270 ev 

belə  həmin  vaxt  ermənilər  tərəfindən  tutulmuşdu  [71,  IV,  291;  122, 95].  Bir  qədər 

keçdikdən  sonra  M.Vladikin  ermənilərin  bura  köçürülməsi  barədə  yazırdı:  "İrəvan 

quberniyasında yaşayan ermənilərin əksəriyyəti buranın yerli sakinləri olmayıb, 1828-

1829-cu illər müharihəsindən sonra Türkiyədən bu ərazilərə köçürülmüşlər" [142, 12; 

122, 95]. 

1830-cu il yanvarın 22-də Paskeviçin Çernişevə göndərdiyi məlumata görə, 

Qars  və  ətrafından  köçən  2500  erməni  ailəsi  onun  sərəncamına  əsasən  yaşadıqları 

yerin  iqliminə  uyğun  olan  Ələyəz  (Alagöz)  dağı  yaxınlığında  -  Pəmbək 

distansiyasındakı  boşaldılmış  Azərbaycan  kəndlərində  yerləşdirildi  [32,  sənəd  821, 

s.833]. 

Türkiyə  hökuməti  də,  İran  kimi,  onun  ərazisində  səpələnmiş  halda 

265 

 

yaşayan ermənilərin ruslar tərəfindən köçürülüb sərhəd boyunca ərazilərdə yığcam 

şəkildə  yerləşdirilməsindən  ehtiyat  edirdi.  Ona  görə  də  Osmanlı  hökuməti  bu 

köçürmənin  qarşısını  almaq  məqsədilə  Rusiya  işğalları  zamanı  ermənilərin 

Türkiyəyə etdiyi xəyanəti, törətdikləri vəhşilikləri bağışlamaq barədə qərar verdi və 

fevralın  17-də  yerlərdəki  ermənilərə  "əfvnamə"lər  göndərdi.  Türkiyə  tərəfi,  eyni 

zamanda, ermənilərin köçürülməsinin qarşısını almaq məqsədilə işğala məruz qalan, 

lakin  Ədirnə  müqaviləsinin  şərtlərinə  əsasən  Rusiya  tərəfindən  boşaldılmalı  olan 

Ərzurum, Qars, Bayazid, Ələşgird və s. bölgələrə öz nümayəndələrini göndərdi [189, 

386-387; 109, 37-38]. 

Köçürülən  ermənilərin  qoyub  getdikləri  əmlak  və  torpaqların  salınması 

məsələsini həll etmək üçün Paskeviç öz nümayəndəsi mayor Vannikovu Ərzuruma 

göndərdi.  Yeri gəlmişkən, bu  ərazilərdəki erməni kəndlərinin  əksəriyyəti  əvvəllər 

onlara  məxsus  deyildi.  Həmin  kəndlər  bir  qədər  əvvəl,  yəni  müharibə  zamanı 

təhlükəsiz  yerlərə  köçməyə  məcbur  olan  müsəlmanların  tərk  etdiyi  kəndlər  idi. 

Ermənilər  bu  yolla  təkcə  Qars  bölgəsində  80  kəndə  tamamilə,  15  kəndin  isə 

yarısına  yiyələnmişdilər. Digər tərəfdən, Rusiyanın işğal etdiyi  ərazilərdən (əsasən, 

Axılkələk  və  Axıska  bölgələrindən)  Türkiyənin  digər  bölgələrinə  qaçan  türklərin 

qoyub  getdikləri  əmlak  və  torpaqları,  onların  boşaltmağa  məcbur  olduqları 

kəndlərin taleyi Rusiya tərəfi əsla maraqlandırmırdı [109, 38]. 

Ədirnə  müqaviləsi  ilə  müəyyən  edilən  müddətin  başa  çatması  ərəfəsində, 

yəni 1831-ci il aprelin 3-nə qədər tərtib edilən sənəddə Türkiyədən köçürülən erməni 

ailələrinin  təxmini  sayı  və  məskunlaşdıqları  ərazilər  göstərilmişdir.  Türkiyədən 

köçürülən  ermənilər  Axıska  Pəmbək-Şörəyel  və  "Erməni  vilayəti"ndə  yerləşdirildi 

[32,  sənəd  830  s.847].  Həmin  sənəddən  məlum  olur  ki,  Türkiyə  paşalıqlarından 

Rusiya hüdudlarına (yəni Axıska paşalığı, Borçalı distansiyası, Pəmbək və Şörəyelə, 

Talın  mahalı,  Göyçə  gölü  ətrafı  və  Baş  Abarana)  14044  erməni  ailəsi 

köçürülmüşdür.  Ərzurumdan  köçürülən  7288  erməni  ailəsindən  5000-i,  eləcə  də 

Ərdəhandan  67  erməni  ailəsi  Axıska  paşalığı

*

  ərazisində,  1050  ailə  Borçalı 

distansiyasında  və  Çalqa  ətrafında,  qalan  1305  ailə  isə  Pəmbək  və  Şörəyel 

distansiyalarında  məskunlaşdırılmışdı.  Qarsdan  köçürülən  2464  ailədən  2264-ü 

Pəmbək  və  Şörəyel  distansiyalarında,  200-ü  isə  Talın  mahalında,  Bəyaziddən 

köçürülən  4215  ailə  Göyçə  gölü  ətrafında  və  Baş  Abaranda  məskunlaşdırılmışdı 

[32,  sənəd  830,  s.847].  Həmin  sənədə  aid  əlavə  qeyddə  göstərilir  ki,  tam  və  dəqiq 

hesabat  təqdim  edilmədiyi  üçün  Türkiyədən  neçə  nəfərin  köçürüldüyü  dəqiq 

göstərilməmişdir.  Lakin  hesablama  komissiyasının  təxmini  sayına  görə,  Osmanlı 

dövləti ərazisindən 84 min nəfərdən artıq erməni və yunan köçürüldüyü məlum olur 

[32, sənəd 830, s.847]. Lakin 1831-ci il aprelin 24-də qraf Paskeviçin adına verilmiş 

                                                           

*

  Axıska  paşalığı  indiki  Gürcüstan  Respublikasının  Cavaxeti  bölgəsidir.  XX  əsrin  ortalarında  Stalin 

rejmi bölgənin yerli əhalisi olan Məhsəti türklərini zorla Mərkəzi Asiyaya köçürdükdən sonra yenidən, 

ikinci  dəfə  bu  bölgəyə  erməniləri  yerləşdirdi.  Qonşulara  qarşı  saxta  torpaq  iddialarından  çəkinməyən 

ermənilər müasir dövrdə Cavaxeti (Məhsəti) bölgəsinə də ərazi iddiası sürürlər.

 

266 

 

Əlahəzrətin  buyuruğunda  Türkiyə  vilayətlərindən  köçürülmüş  xristianlar,  yəni 

erməni və yunanlardan ibarət 14 mindən çox ailə (min nəfərə qədər) üçün 380 min 

rubl  gümüş  pul  ayrıldığı  bildirilirdi  [89,  61;  32,  sənəd  832,  s.847].  General 

Paskeviç  özü  köçürülənlərin  90 ildən artıq  [32,  sənəd    829,  s.845;   172,  66],  

erməni    tarixçisi  Tavakalyan  isə  100  min  nəfərə  yaxın  olduğunu  göstərirlər 

[186,37]. 

Osmanlı  imperiyası  ərazisindən  Gürcüstana  köçürülən  ermənilər  əsasən 

Azərbaycan və Məhsəti türklərinin yaşadığı bölgələrdə yerləşdirildi. Bu faktı gürcü 

müəllifləri  də  öz  əsərlərində  təsdiq  edirlər.  Ədirnə  müqaviləsindən  sonra  106 

mindən  çox  erməni  general  Paskeviçə  Axıska  torpağında  məskunlaşmaq  üçün 

müraciət etdi. Köçürmənin birinci böyük axını Axıskaya, ikincisi isə Kvemo-Kartliyə 

(Borçalı, - red.) oldu [212, 75]. General Paskeviç Ərzurumdan köçürülən 100 min 

ermənini  Axılkələk və  Axıska bölgələrinə  yerləşdirdi [212,  100].  Artıq  1832-ci ildə 

Axıska əhalisinin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi [213, 82-111]. Digər müəllifin 

məlumatına  görə,  Rusiya  tərəfindən  köçürülən  20  min  erməni  ailəsi  Cavaxetidə 

[Axıska - red.] yerləşdirildi [21 1,70]. 

Ümumiyyətlə,  Türkiyədən  keçmiş  İrəvan  xanlığı  ərazisinə  köçürülən 

ermənilər  şəhərlərdə  yerləşmək  istəmədiyindən  özləri  üçün  yaşayış  məskəni  olaraq 

Göyçənin  cənubunu  və  qərbini,  Dərəçiçək,  Abaran,  Sürməli  və  Talın  mahallarını 

seçdilər  [45,  93;  bax:  182,  118].  Beləliklə,  yeni  köçürülənlərin  əksəriyyəti  İrəvan 

vilayətinin  şimal  və  mərkəzi  hissələrində  və  demək  olar  ki,  bütünlüklə  Pəmbək-

Şörəyeldə yerləşdirildilər. Bunun nəticəsində Pəmbək və Şörəyeldə ermənilər 96 faizə 

çatdırıldı [71, II, 303-304; 182, 118]. 

Ermənilərin  İrandan  köçürülməsi  zamanı  fəallıq  göstərən  hərbçilər və  din 

xadimləri mükafatlandırıldıqları kimi, Türkiyədən köçürülmələr zamanı da xidməti 

olanlara yüksək mükafatlar verildi. İ.Şopenin apardığı siyahıyaalmanın nəticələrinə 

görə,  ümumiyyətlə,  1828-1829-cu  illər  Rusiya  –  Türkiyə    müharibəsindən    sonra 

"Erməni vilayəti"nə Türkiyədən 21666 nəfər (3682 ailə) erməni, 324 nəfər (67 ailə) 

yezidi  kürd  köçürülmüşdür.  Köçürülən  ermənilər  əsasən  keçmiş  İrəvan  xanlığının  

Qırxbulaq,  Sürməli,   Talın,  Körpübasar Abaran, Dərəçiçək və Göyçə mahallarının 

129  kəndində  yerləşdirildi  [95,636-642;  109,40].  Qeyd  olunmalıdır  ki,  Şimali 

Azərbaycana  məxsus  olan  Şörəyel  Lori-Pəmbək  bölgələri  1801-1805-ci  illərdə 

Gürcüstana birləşdirildiyindən, "Erməni vilayəti"nə daxil edilməmiş və Gürcüstanın 

tərkibində  qalmışdı.  1829-cu  ilədək  (yəni  Rusiya  -  Türkiyə  müharibəsindən  sonra 

ermənilərin  rəsmi  surətdə  köçürülməsinə  qədər)  Şörəyel-Pəmbək  distansiyasına 

1536 erməni ailəsi (5425 nəfər kişi cinsi) köçürülmüşdü. Sonra isə Türkiyədən 3148 

ailə  (10575  nəfər  kişi  cinsi)  köçürüldü.  1832-ci  ilin  sonu,  1833-cü  i l i n   əvvəlində 

Türkiyədən Zalqayaya köçürülən ermənilərdən 182 ailə (674 nəfər kişi cinsi) yenidən 

Şörəyel-Pəmbək distansiyasına gətirildi. Köçürülənlər arasında 169 nəfər yunan və 

963 nəfər erməni katoliki də var idi [71, h.II, 302-304; 109, 41]. Smirnova görə isə, 

Türkmənçay  və  Ədirnə  müqavilələrinin  onlara  verdiyi  hüquqdan  yararlanan 

267 

 

ermənilər  İrandan  90  min  nəfər,  Türkiyədən  isə  təxminən  75  min  nəfərədək 

köçürülərək  Azərbaycan  ərazisində  məskunlaşdırıldı  [183,180].  Erməni  mənşəli 

amerikan  tarixçisi  C.Bornoutyan  öz  tədqiqatında  Rusiya  işğalından  sonra  İrəvan 

xanlığına  xeyli  sayda  erməni  əhalinin  köçürülüb  gətirildiyini,  azərbaycanlıların  isə 

ata-baba  yer  adlarının  erməniləşdirildiyini  etiraf  edir;  məsələn,  Osmanlı 

imperiyasından ermənilər köçürülükdən sonra Göyçə mahalının mərkəzinin [Kəvər - 

red.] ermənilər tərəfindən dəyişdirilərək Nor Bayazid adlandığını qeyd edir [200,37-

38;145,122]. 

Ġrəvan xanlığı ərazisində etnodemoqrafik 

vəziyyətin ermənilərin xeyrinə dəyişdirilməsi 

 

Rusiya  imperiyası tərəfindən həyata  keçirilən bir qanlı siyasət nəticəsində 

İrəvan xanlığında etnodemoqrafik vəziyyət ermənilərin xeyrinə dəyişdirildi. 

Qeyd  etdiyimiz  kimi,  1828-ci  il  martın  21-də  Azərbaycan  torpaqları 

hesabına  yaradılan "Erməni  vilayəti" İrəvan  və  Naxçıvan əyalətlərinə  və  Ordubad 

dairəsinə  bölünmüşdü.  İmperatorun  fərmanı  ilə  "Erməni  vilayəti"  təşkil  olunan 

zaman  İrəvan  əyalətində  4  dairə  yaradıldı:  İrəvan,  Sərdarabad,  Şərur  və  Sürməli. 

Həmin dairələrə daxil edilən mahallar isə əvvəllər sayında saxlanıldı [71, IV, 270]. 

Ermənilərin  İrandan  və  Türkiyədən  İrəvan  xanlığı  ərazisinə  köçürülməsi 

işğaldan  sonra  uzun  müddət  davam  etdirildi.  Malenadaranda  saxlanılan  sənədlərə 

istinad  edən  N.A.Tavakalyan  İrandan  köçürülən  ermənilərin  sayının  8510  ailə 

olduğunu qeyd edir [186, 33]. 

1834-cü  ilin  kameral  təsvirinə  görə,  İrəvan  şəhərinin  ətrafında  yaşayan 

2750  ailədən  1807  ailə  tatar  (yəni  Azərbaycan  türkü  -  red.),  898  ailə  erməni,  40 

boşa  (qaraçı  -  red.)  ailəsi  vardı  və  onların  içərisində  çoxu  müxtəlif  peşədən  olan 

ustalar  və  sənətkarlar  idi  [71,  IV,  -91].  Həmin  kameral  təsvirə  görə,  bütövlükdə 

İrəvan  əyalətində  22336  ailə  var  idi  ki,  bunun  da  65300  nəfərini  kişi  cinsi  təşkil 

edirdi.  Bunların  29690  nəfəri  tatar  (yəni  Azərbaycan  türkü  -  red.),  10350  nəfəri 

əvvəllər köçürülmüş ermənilər və 24255 nəfəri İran və Türkiyədən yenicə köçürülən 

ermənilər, 1000 nəfərə yaxını Bayazid paşalığından buraya köçürülən yezidi kürdlər 

və  az  bir  hissəsi  boşa  adlanan  qaraçılardan  ibarət  idi  [71,  IV,  270-271;  bax: 

bölmənin sonu, cədvəl 5]. 

 

Azərbaycanlı əhalinin doğma torpağından 

didərgin salınmasımn haşlanması 

 

Ermənilərin  köçürülməsi  ilə  bağlı  olaraq  azərbaycanlı  əhalinin  təqib 

olunması  və  sıxışdırılması  nəticəsində  1828-  ci  ildə  İrəvan  və  Naxçıvandakı 

müsəlmanlar  açıq  və  ya  gizli  şəkildə  vətənlərini  tərk  edib  xarici  ölkələrə  pənah 

aparmaqda davam edirdilər [32, sənəd 622 s.646; sənəd 623, s.647]. Bu cür vəziyyət 

268 

 

Rusiya işğalçılarını və gəlmə erməniləri tamamilə təmin edirdi. Belə ki, 1828-ci ilin 

aprelində  Paskeviçin  verdiyi  əmrə  görə,  İrəvan  əyalətini  tərk  edən  müsəlman 

köçkünlər Rusiya hüdudlarına (yəni öz vətənləri olan İrəvan xanlığı ərazisinə - red.) 

yalnız onun xüsusi icazəsi əsasında qayıda bilərdilər [32, sənəd 438, s.490]. 

1829-cu  ilin  əvvəlində  qraf  Paskeviç-  "Erivanski"nin  tapşırığı  ilə  kollec 

asessoru İ.Şopen "Erməni vilayəti"ndə kameral siyahıyaalma keçirdi. Əlyazması 20 

cilddən  ibarət  olan  həmin  siyahıyaalmanın  nəticələri  müəllifin  1852-ci  ildə  nəşr 

edilən  "Erməni  vilayətinin  Rusiya  imperiyasına  birləşdirilməsi  dövrünün  tarixi 

abidəsi" adlı əsərində verilmişdir. İ.Şopenin siyahıyaalmasına görə, müharibələrdən 

sonra "Erməni vilayəti"ndə mövcud olmuş 752 kənddən 521-i İrəvan əyalətinə, 179-u 

Naxçıvan  əyalətinə,  52-si  isə  Ordubad  dairəsinə  aid  idi  [95,  485-508].  Müharibə 

nəticəsində vilayətin  ərazisində 359 kənd, o  cümlədən 310 kənd İrəvan əyallətində 

(nəzərə almaq lazımdır ki, o vaxt Şərur mahalı İrəvan əyalətinə daxil idi - red.), 43 

kənd  Naxçıvan  əyalətində,  6  kənd  isə  Ordubad  dairəsində  xaraba  qaldı.  Bu 

Azərbaycan  kəndlərinin  əhalisi  kütləvi  qırğınlara  məruz  qaldı  və  öz  doğma  yurd-

yuvalarından  didərgin  salındı  [95,  510-518].  Deməli.  dağıdılmış  və  xaraba  qalan 

kəndlərlə birlikdə "Erməni vilayəti"ndə cəmisi 1111 kənd (359 xaraba qalmış və 752 

abad  kənd) olmuşdur  ki, bunların  da  831-i  (521  abad  və  310  xaraba  kənd)  əvvəllər 

İrəvan xanlığının ərazisinə daxil idi [109, 23; bax: bölmənin sonu, əlavə 2;3]. 

İ.Sopenin  hesablamasına  görə,  İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqlarının  Rusiya 

tərəfindən  işğal  edilməsinədək  "Erməni  vilayəti"ni  təşkil  edən  ərazilərdə  təxminən 

23730  ailə  (İrəvan  əyalətində  17000,  Naxçıvan  əyalətində  4600,  Ordubad 

dairəsində  isə  2130  ailə)  yaşamışdır  ki,  bu  da  orta  hesabla    hər    ailəyə    5    nəfər  

olmaqla,   118650  nəfər edir [95, 542]. 

Siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, köçürülməyədək vilayətdə 81749 nəfər 

müsəlman  və  25151  nəfər  erməni

*

  qeydə  alınmışdı.  Bu  tarixi  fakt  ermənilərin 

kütləvi  surətdə  köçürülüb  gətirilməsinə  baxmayaraq,  yerli  azərbaycanlı  əhalinin 

yenə  də  böyük  üstünlük  təşkil  etdiyini  göstərir.  Bundan  əlavə,  İ.Şopenin 

siyahıyaalmasında  ayrı-ayrı  yaşayış  məntəqələri  üzrə  İrandan  (35560  nəfər)  və 

Türkiyədən  (21666  nəfər)  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülən  erməni  ailələrinin 

sayı  (ümumilikdə  10631  ailə)  və  onların  hansı  yaşayış  məntəqələrində 

məskunlaşdırıldığı  da  göstərilmişdir  [95,  639-642].  Bu  da  siyahıyaalmanın  o 

zamankı  tarixi  reallığı  əks  etdirən  ilk  mənbə  olduğunu  göstərir  [bax:  bölmənin 

sonu, əlavə 1]. 

Ermənilərin  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsi  sonrakı  illərdə  də 

davamlı olaraq həyata keçirilirdi. Qədim Azərbaycan torpağı olan İrəvan xanlığının 

ərazisində  Rusiya  işğalından  sonra  gəlmə  ermənilərin  sayının  süni  surətdə 

artırıldığını,  yerli  Azərbaycan  türklərinin  isə  sayının  azaldığını  çox  aydın  göstərir. 

Belə ki, 1826-1828-ci illər Rusiya işğalınadək İrəvan xanlığında ermənilərin sayı 20 

                                                           

*

  İ.Şopenin  siyahıalmasına  əsasən,  "Erməni  vilayəti"ndə  "əvvəllər  yaşayan"  ermənilər bura  XIX    əsrin  

əvvəllərindəki Rusiya – İran və Rusiya – Türkiyə müharibələri zamanı köçürülmüşdülər.

 

269 

 

faizdən

**

  də  az  olduğu  halda,  işğaldan  sonra  -  1832-ci  ildə  artıq  onların  sayı  55,5 

%-ə çatdırılmışdı. 

Əhalinin  demoqrafik  tərkibində  zorla  aparılmış  dəyişikliyi  rus  mənbələri 

də  təsdiq  edir:  "Pəmbək  və  Şörəyelin  əhalisi  rus  işğalından  sonra  dəyişdi.  Yerli 

əhalini (yəni Azərbaycan türklərini - red.) gələnlər (yəni ermənilər - red.) əvəz etdi. 

Belə ki, yerli əhali içərisində oranın əvvəlki sakini olmuş hər hansı hir qoca ermənini 

nadir halda taparsan. Yeni əhali buraya əsasən "Erməni vilayəti"ndən, Ərzurumdan, 

Qars  və  Kürdüstandan  köçürülmüşdür.  Hazırda  Pəmbək  distansiyasının  sakinləri  2 

hissəyə bölünür. Yerli sakinlər (yəni Azərbaycan türkləri  red.) və yeni köçürülənlər 

(yəni ermənilər - red.). Axırıncılar  Rusiya – Türkiyə müharibəsindən sonra 1829-cu 

ildə  rus  hökumətinin  təbəəliyinə  keçənlərdir".  1829-cu  ilin  kameral  təsvirinə  görə, 

distansiyanın  əhalisi  -  yerli  sakinlər  1536  ailə  (5425  nəfər)  və  yeni  köçürülənlər 

3148 ailədən (10575 nəfər kişi cinsi) ibarətdir [71, II, 303; 122,  95-96]. 

Ən çox etnik dəyişikliyə İrəvan və Naxçıvanın kənd əhalisi məruz qaldı. Hər 

iki əyalətdə ermənilərin sayı 2 dəfədən çox artdı. İrəvanda ermənilər sayca yerli əhali 

ilə  bərabərləşdi,  Naxçıvanda  isə  əhalinin  1/3-nə  çatdı.  Şəhər  əhalisi  içərisində 

azərbaycanlılar  -  İrəvan  şəhərində  64%,  Naxçıvanda  66%  çox,  Ordubadda  98% 

üstünlük  təşkil  edirdi  [95,  635-638;  182,118].  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Naxçıvan 

bölgəsində  yerli  əhalinin  kütləvi  narazılıqları  nəticəsində  ermənilər  bu  yerləri  tərk 

etməyə məcbur oldular. 

N.Voronov qeyd edirdi ki, ümumiyyətlə, köçürülənlər məskunlaşdırılarkən 

rus  hökuməti  erməniləri  bu  ərazilərə  yerləşdirməklə  müsəlman  elementinin 

əhəmiyyətini azaltmağa çalışırdı [45, 92]. 

1832-ci  il  siyahıyaalmasına  görə,  İrəvan  əyalətindəki  kəndlərdən  463-də 

müsəlmanlar  [Azərbaycan  türkləri  -  red]  98-də  ermənilər"  65  kənddə  isə 

azərbaycanlılar  və  ermənilər  qarışıq  yaşayırdılar.  Əvvəllər  ermənilərin  heç 

yaşamadığı  Göyçə,  Abaran,  Vedibasar,  Şərur  digər  mahallarda  onların  kütləvi 

şəkildə  yerləşdirilməsi diqqəti cəlb edir. İrandan köçürülən ermənilər Azərbaycan 

türklərinin  tərk  etməyə  məcbur  olduqları  62  kənddə,  Azərbaycan  türklərinin 

yaşadığı 68 kənddə, qarışıq əhalisi olan 24 kənddə və yalnız yeni salınmış 32 erməni 

kəndində məskunlaşdılar. Türkiyədən köçürülən ermənilər, İrandan köçürülənlərdən 

fərqli olaraq, rus işğalına qədər ancaq müsəlmanların yaşadıqları, lakin məcburiyyət 

qarşısında  tərk  etdikləri  64  kənddə  yerləşdirildi.  Onların  bir  hissəsi  bundan  əvvəl 

köçüb  gəlmiş  ermənilərin  (15  kənd)  və  İran  ermənilərinin  (23  kənd)  və  ya  əhilinin 

qarışıq yaşadığı kəndlərdə (12 kənd) məskunlaşdırıldı. Yalnız Türkiyə ermənilərinin 

cüzi  hissəsi  azərbaycanlı-erməni  kəndlərində  (12  kənd)  yerləşdi.  Beləliklə,  erməni 

köçkünləri  boşaldılmış  126  azərbaycanlı  kəndində,  azərbaycanlıların  yaşadığı  70 

kənddə,  22  qarışıq  vo  47  erməni  kəndində  məskunlaşdırıldılar  [95,  543-630;  bax: 

                                                           

**

  Qeyd  etdiyimiz  kimi,  İrəvan  xanlığıl  əhalisinin  təqribən  20  %-ə  qədərini  təşkil  edən  ermənilərin 

əksəriyyəti bura əsasən XIX əsrin əvvəllərində Rusiya işğalının başlandığı dövrdə köçürülmüşdü. 

 

270 

 

182, 118-119]. 

Hətta, ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi layihəsini 

hazırlayan  Qriboyedovun  özü  belə  köçürmə  prosesini  mənfi  qiymətləndirmiş  və 

ermənilərin  dövlət  torpaqlarında  deyil,  əsasən  müsəlmanlara  -  mülkədarlara  və 

kəndlilərə  məxsus  torpaqlarda  yerləşdirildiklərini  və  onların  burada  müsəlmanları 

sıxışdırdıqlarını qeyd edir [32, sənəd 618, s.642]. 

Şimali və Qərbi Azərbaycana köçürülən ermənilərin böyük hissəsi dövlət 

kəndliləri  olan  azərbaycanlıların  torpaqlarında  yerləşdirilirdi.  Bu  torpaqların 

sahiblləri  yay aylarında  yaylaqlarda olduqlarına  görə ilk vaxtlar gəlmə ermənilərin 

yerləşdirilməsi  əməliyyatı  sakit  bir  şəraitdə  gedir,  elə  bir  münaqişə  baş  vermirdi. 

Lakin  sonralar  yerli  əhali  yaylaqdan  qayıtdıqdan  sonra  bu  prosesin  daimiləşdiyini 

görən müsəlmanların ciddi narazılıq dövrü başlandı. Rus diplomatı Qriboyedov bu 

məsələ  ilə  əlaqədar  olaraq  yazırdı:  "Ermənilərin  ilk  dəfə  buraxıldıqları  torpaqlara 

əbədi  sahib  duracaqlarından  müsəlmanlar  içərisində  yaranan  vahiməni  aradan 

qaldırmaq  və  sonuncuların  düşdükləri  ağır  vəziyyətin  uzun  sürməyəcəyini 

bildirməklə  onları  sakitləşdirmək  məsələsini  biz  dəfələrlə  götür-qoy  etmişik"  [47, 

341].  Maraqlıdır  ki,  Rusiya  səfirinin  təklifinə  əsasən  müsəlmanlara  ermənilərin 

onların  torpaqlarında  məskunlaşdırılması  barədə  yalan  məlumatlar  verilirdi. 

Qriboyedov  yazırdı  ki,  indi  biz  müsəlmanları  düşdükləri  bu  çətin  vəziyyətlə 

barışdırmalı  və  onları  inandırmalıyıq  ki,  ermənilər  bu  torpaqlarda  müvəqqəti 

qalacaqlar.  Çünki,  azərbaycanlılarda  belə  bir  fikir  yaranıb  ki,  "ermənilər  ilk  dəfə 

ayaq  basdıqları  torpaqlara  həmişəlik    yiyələnirlər".  Biz  müsəlmanları  bu  fikirdən 

daşındırmalıyıq [47,  341]. 

Köçürmə komissiyasının verdiyi təlimata görə, yeni salınan xristian-erməni 

kəndləri  müsəlman-azərbaycanlı  kəndlərindən  ayrı  olmalı,  xristianlar-ermənilər 

xüsusi dairə və mahallarda yetişdirilməli idi[90, 159]. 

İrəvan  xanlığının  ərazisinə  ermənilərin  kütləvi  köçürülmələri  sonrakı 

dövrlərdə  də  davam etdirildi.  Ermənilərlə  yanaşı,  yezidi  kürdlər  də  İrəvan xanlığı 

ərazisində  yerləşdirildi.  1834-cü  iliıı  məlumatına  görə,  Bayaziddən  gətirilən  1000 

nəfər  (təqribən  300  ailə)  yezidi  kürd  İrəvan  əyalətində  məskunlaşdırıldı  [71,  h.IV, 

270-271].  Ələyəz  (Alagöz)  dağının  ətəyindəki  bir  sıra  boşaldılmış  Azərbaycan 

kəndlərində  də  yezidi  kürdlər  məskunlaşdırıldı.  Yezidi  kürdlər  1839-cu  ildə  Mirək 

Quruboğaz,  Carcarçı,  Çobangərəkməz  kəndlərində,  sonralar  isə  Pəmbək, 

Qundaxsaz, Böyük  Camışlı,  Kiçik  Camışlı  və  Korbulaq kəndlərində  yerləşdirildi. 

Nəhayət, 1877-ci ildə yezidi kürdlər Bağdad-Dolu-Taxt və Kiçik Cəngi (və ya Şah 

Səngər) kəndlərində yerləşdirildi [70, 4]. Türkiyədən köçürülən yunanlar isə əsasən 

Şörəyel-pəmbək  distansiyasının  Bayandur,  Sisimədən,  Alakilsə  (Baytar) 

kəndlərində və Gümrüdə məskunlaşdırıldı [109,42]. 

Ümumiyyətlə,  1826-1828-ci  illər  Rusiya  -  İran  və  1828-1829-cu  illər 

Rusiya  -  Türkiyə  müharibələrindən  sonra  kütləvi  köçürmələr  zamanı  "Erməni 

vilayəti"nə  -  İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqlarının  ərazisinə  İran  və  Türkiyədən  57226 

271 

 

nəfər  erməni  (10631  ailə)  köçürüldü.  Köçürülmələrdən  əvvəl  həmin  ərazidə  cəmisi 

25151  nəfər  (4428  ailə)  erməni  yaşayırdı  ki,  onlar  da  bundan  əvvəlki  müharibələr 

zamanı  köçürülmüşdü.  Müharibələr  nəticəsində  İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqlarının 

ərazisindən Azərbaycan türklərinin xeyli hissəsi qaçqın düşmüş, orada yalnız 81749 

nəfər  (16078  ailə)  azərbaycanlı  qalmışdı.  Kütləvi  köçürmələrdən  sonra  "Erməni 

vilayəti"ndə  ermənilərin  sayı  82377  nəfərə  (15059  ailə)  çatdı.  Nəticədə  vilayətdə 

erməni əhali müsəlmanları, cüzi də olsa, sayca üstələdi [95, 642; 109,42]. Bununla da 

bu  qanlı  siyasəti  həyata  keçirən  çar  Rusiyası  və  erməni  siyasətçiləri  öz  çirkin 

məqsədlərinə nail oldular. Ümumiyyətlə, İrandan köçürülən 8249 ailədən 6949-nun 

"Erməni  vilayəti"ndə  yerləşdirilməsi  nəzərə  alınsa,  Onda  belə  qənaətə  gəlmək  olar 

ki, qalan 1300 ailə Qarabağa və Zəngəzura köçürülmüşdür [109, 32]. 

1840-cı  ildə  "Erməni  vilayəti"  ləğv  edildi.  Onun  əvəzində  İrəvan  qəzası 

yaradıldı və  bu qəza Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibinə  daxil edildi. Bununla 

Azərbaycanın  ərazi-dövlətçilik  ənənələrinə  növbəti  zərbə  vuruldu  və  İrəvan 

xanlığının  ərazisində  erməni  dövləti  yaratmaq üçün növbəti addım atıldı. 1849-cu 

ildə İrəvan, Aleksandropol [Gümrü — red.], Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bayazid 

[Göyçə mahalının şərq hissəsi - red.] qəzalarından ibarət İrəvan quberniyası təşkil 

edildi  və  1917-ci  ilə  qədər  bu  struktur  əsasən  dəyişməz  qaldı  [109,  24].  İrəvan 

quberniyasının  yaradılması  Şimali  Azərbaycan  ərazisində  erməni  dövləti 

yaradılması yolunda həlledici addım oldu. 

Yeri  gəlmişkən,  XIX  əsrin  əvvəlində  Rusiya  imperiyasının  bəzi  hakim 

dairələri  Cənubi  Qafqazda  Azərbaycan  torpaqlarında  ermənilərin  deyil,  məhz  rus 

kolonistlərinin  -  kazaklar,  molokanlar  duxoborlar  və  başqa  təriqəllərdən  olan 

xristian  əhalinin  yerləşdirilməsinə  üstünlük  verirdi.  Bu  məqsədlə  bir  neçə  layihə 

hazırlansa da. sonralar onların icrası təxirə salındı. 

N.N.Şavrov  Rusiyanın  Cənubi  Qafqazdakı  müstəmləkəçilik  siyasəti 

haqqında  yazır:  "Biz  müstəmləkəçilik  fəaliyyətimizə  Cənubi  Qafqazda  rusların 

deyil,  bizə  yad  olan  xalqların  yerləşdirilməsindan  başladıq...  1826-1828-ci  illər 

müharibəsinin qurtarmasından sonrakı iki il ərzində - 1828-ci ildən 1830-cu ilədək 

Cənubi  Qafqaza  40  min  İran  və

 

84  min  Türkiyə  ermənisi  köçürdük  və  onları 

erməni  əhalinin  cüzi  olduğu  Yelizavetpol  və  İrəvan  quberniyalarının  ən  yaxşı 

dövlət torpaqlarında  yerləşdirdik. Onları,  həmçinin, Tiflis  quberniyasının Borçalı, 

Axıska  və  Axılkələk  qəzalarında  yerləşdirdik.  Onların  yerləşdirilməsi  üçün  200 

min  desyatindən  artıq  dövlət  torpağı  ayrıldı,  müsəlmanlardan  2  milyon  rubldan 

artıq  məblağdə  xüsusi  mülkiyyət  torpaqları  satın  alındı.  Yelizavetpol 

quberniyasının  dağlıq  hissəsi  və  Göyçə  gölünün  sahili  həmin  ermənilərlə 

məskunlaşdırıldı. Nəzərə almaq lazımdır ki, rəsmi köçürülən 124 min nəfər erməni 

ilə  yanaşı,  qeyri-rəsmi  şəkildə  köçənlər  də  çox  olmuşdur  və  ümumiyyətlə, 

köçürülənlərin sayı 200 min nəfərdən xeyli artıqdır" [92, 63; 109,43]. 

Ermənilərin  keçmiş  İrəvan  xanlığı  ərazisinə  axını  1877-1878-ci  illər 

Rusiya – Türkiyə müharibəsindən sonra daha da gücləndi. XIX əsrin 90-cı illərində 

272 

 

Türkiyədə dövlətə qarşı baş verən erməni qiyamlarının yatırılmasından sonra daha 

400  minə  yaxın  erməni  yenə  də  Cənubi  Qafqaza  Azərbaycan  torpaqlarına  köçdü. 

N.Şavrov qeyd edir ki,  XIX  əsrin  əvvəlində  Cənubi Qafqazda  yaşayan 1.300.000 

ernəninin bir milyondan çoxu yerli əhali deyil, onları bura biz köçürüb gətirmişik. 

N.Şavrovun  yazdıqlarını  orijinalda  olduğu  kimi  təqdim  edirik:  "Кроме  армян  в 

наши  пределы  переселилось  не  которое  количество  айсор,  а  также  и 

мусульман (в Бакинскую губернию), по наибольшее количество переселенцев 

выпадает  на  долю  армян:  так,  из  1.300  т.,  проживающих  ныне  в  Закавказье 

армян, более 1.000.000 душ не принадлежит к числу коренных жителей края 

и поселены нами" [92,63]. 

Beləliklə,  XIX  əsrin  əvvəllərində  Qacarlar  İrani  və  Osmanlı  dövlətini 

məğlubiyyətə uğradaraq Cənubi Qafqazı işğal edən  Rusiya imperiyası zor gücünə 

regionun  etnik  mənzərəsini  dəyişdi.  İran  və  Türkiуəуə  qarşı  yeni  müharibələrə 

hazırlaşan  çar  Rusiyası  Cənubi  Qafqazda  yeni  xristian  bufer  xətti  yaratmaq  üçün 

kütləvi  surətdə  erməniləri  İran  və  Türkiyədən  yenicə  işğal  olunmuş  Şimali 

Azərbaycan torpaqlarına keçmiş İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazisinə 

və digər yerlərə köçürdü. 

Bununla XIX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq Cənubi Qafqazın etnik 

xəritəsində  yeni  toplum  erməni  toplumu  peyda  oldu.  İran  və  Osmanlı  dövlətinə 

qarşı  müharibələrdə  daim  Rusiyaya  hər  cür  xidmət  göstərən  və  Azərbaycan, 

Gürcüstan,  Türkiyə  əraziləri  hesabına  özünə  dövlət  yaratmağa  çalışan  ermənilər 

Cənubi  Qafqazda  daimi  gərginlik  ocağı  yaratdılar.  Bütün  Cənubi  Qafqazda  və 

Şərqi Anadoluda ermənilərin və onların havadarlarının əli ilə törədilən soyqırımları 

və deportasiyalar dövrü başlandı. Bu qanlı siyasətin əsas hədəfi isə Azərbaycan və 

Türkiyə oldu. 

 

273