Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

QURBAN BAYRAMI 

 

Azərbaycanlılar içərisində dərin kök salmış qədim və ümumxalq bayramlarının 

mühüm  hissəsini  islamla  bağlı  bayramlar  təşkil  edir.  Bütün  müsəlmanların,  o 

cümlədən  azərbaycanlıların  həyat  və  məişətinə  daxil  olan  həm  Qurban,  həm  də 

Orucluq bayramları əziz bayramlar kimi ta qədim zamanlardan qeyd edilmişdir. Lakin 

insanları  dini  əqidəsizləşdirməyə  xidmət  etmiş  sovet  ideologiyasının  hakim  olduğu 

dövrdə  xalqımızın  tarixinin,  elm  və  mədəniyyətinin,  ictimai-fəlsəfi  fikrinin 

öyrənilməsi  sahəsində  aparılan  tədqiqatlarda  islama  qarşı  qərəzli  mövqe  tutulmuşdu. 

Şüurlu  surətdə  aparılan  allahsızlıq  siyasəti  nəticəsində  tariximizi,  mədəniyyətimizi, 

adət-ənənələrimizi, bir sözlə, mənəviyyatımızı İslam dinindən uzaqlaşdırmağa, ondan 

təcrid etməyə cəhd göstərilmişdi. 

Sovet ideologiyasının totalitar hökmranlıq rejimi Azərbaycanımızı ağır mənəvi 

aşınmaya  məruz  qoymuşdu.  Milli  tarixi  keçmişimizlə  bağlı  müqəddəs  təsisatlar 

amansızcasına təqib olunmuş, bir çox dini ibadətgahlar dağılmış, məscidlər bağlanmış, 

dinimizə,  adət-ənənələrimizə,  bayramlarımıza,  bir  sözlə,  xalqımızın  milli-mənəvi 

dəyərlərinə qəsd edilmişdi. 

Bununla  belə,  Azərbaycan  xalqı  ötən  əsrlərin  bütün  ağır  sınaqları  içərisində 

milli  adət-ənənələrini  və  bayramlarını  qoruyub  saxlaya  bilmişdir.  Hər  bir  müsəlman 

gəlişini  böyük  sevinclə  qarşıladığı  Qurban  və  Orucluq  bayramlarını  müqəddəs 

borcunu  layiqincə  yerinə  yetirməkdən  doğan  daxili  rahatlıq  hissi  ilə  öz  evində, 

ailəsində, gizli olsa da, qeyd etmişdir. 

XXI  əsrin  əvvəlində  cəmiyyətdə  baş  verən  köklü  dəyişikliklər  nəticəsində 

Qurban  bayramı  da,  Orucluq  bayramı  da  əsil  ümumxalq  bayramları  sırasına  daxil 

olmuş, bayram günləri qeyri-iş günü elan olunmuşdur. 

Sosial-mənəvi həyatımızın tərkib hissəsinə çevrilmiş bayramlardan biri Qurban 

bayramıdır.  Qurbanlıq  heyvanın  kəsildiyi  bu  bayrama  ərəbcə  "Eyd  el-əzha"  və  ya 

"Eyd əl-kəbir" deyilir. Qurani-Şərifdə "eyd" kəlamı yalnız bircə dəfə işlədilmişdir və 

"təkrar  olunan  sevinc",  "bayram"  mənası  daşıyır.  Bu  məna  "mübarək"  "möminlərin 

qəlbinə sevinc" olan Qurban bayramı gününə də aid edilir[27]. 

Qurban  bayramı  müsəlman  hicri-qəməri  (hicri-ay)  təqvimi  ilə  12-ci  ayda  - 

zülhiccə  ayının  10-da  başlanır  və  bir  ay  müddətində  davam  edir.  Müsəlmanlar  bu 

təqvimə  Məhəmməd  peyğəmbərin  və  onun  tərəfdarlarının  -  mühacirlərin  622-ci  ilin 

sentyabrında  Məkkədən  Mədinəyə  köçməsindən  sonra  keçmiş  və  təqvimi

 

Məhərrəm 

ayı  ilə  başlamışlar.  Orucluq  və  Qurban  bayramları  Ay-Qəməri  təqviminə  əsasən 

keçirildiyindən  hər  il  on-on  iki  gün  geri  çəkilir  və  beləliklə,  bütün  fəsilləri,  ayları 

dolaşırlar. Zülhiccə, adından da göründüyü kimi, həcc ayıdır. Qurban kəsmə isə həcc 

ibadətlərinə daxil edilmişdir. 

Mənbələrdən  aydın  olur  ki,  qurbankəsmə  mərasimi  bəşər  tarixinin  çox  erkən 

çağlarına  gedib  çıxır.  Demək  olar  ki,  nəinki  əksər,  hətta  bütün  dünya  xalqlarında 

---

50 

 

qurbankəsmə  adəti  vardır:  müxtəlif  ruhlara,  allahlara,  müqəddəslərə,  Tanrının 

bəşəriyyətə bəxş etdiyi əsas maddi nemətlərə qurban verərmişlər.  

Qədim  türklər  yerləri  yaman,  bədxah  ruhlardan  qorumaq,  ilahi  varlıqlarla 

yaxınlıq əldə etmək məqsədilə qurbanlar kəsərdilər. Ən böyük qurban isə at olmuşdur. 

Atın  qurban  verilməsi  adəti  dünyanın  bir  sıra  xalqlarında  geniş  yayılmışdır.  Digər 

heyvanlardan  da  qurbanlıq  kimi  erkək  heyvanlar  üstün  sayılmış,  dişi  heyvanlar  isə 

qurban  kəsilməmişdir.  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  eposunda  qurbanlıq  deyə  atdan  ayğır, 

qoyundan qoç, dəvədən, buğra qurbanlığı göstərilir. 

"Avesta"ya  görə,  atəşpərəstlər  su  mənbələrini,  çayları  ilahiləşdirib  onların 

şərəfinə qurbanlar verirmişlər. Çox yerlərdə qurbankəsmə ayini xüsusi qurbangahlarda 

keçirilərdi. 

Bir  çox  etnoqrafik  tədqiqatlarda  qurbanın  meydana  gəlməsi  ölüləri  ac 

qoymamaq,  ruhların  rəğbətini  qazanmaq,  onları  rəhmə  gətirmək  adəti  və  s.  ilə 

əlaqələndirilir"[28]. 

Azərbaycanda da qurbankəsmə ayini qədimdən olmuşdur.  Arxeoloji qazıntılar 

nəticəsində  aşkar  edilmiş  bəzi  maddi  mədəniyyət  abidələri  burada  hələ  eramızdan 

xeyli əvvəl qurbankəsmə adətinin icra edildiyini göstərir. Qobustanda qurban kəsilən 

müqəddəs qurbangahlar aşkar olunmuşdur[29]. 

Antik  mənbələrə  əsaslanan  tədqiqatçılar  islamaqədərki  Azərbaycan  ərazisində 

hələ  çox  qədim  dövrlərdə  qurbankəsmə  ənənələrinin  mövcudluğunu  qeyd  edirlər. 

Eramızdan  əvvəl  V  əsrdə  yaşamış  yunan  tarixçisi  Herodota  görə,  qurbanlar  uca 

yerlərdə  Göy,  Günəş,  Ay,  Od,  Su  və  Külək  tanrılarına  kəsilirdi.  Herodotun  bu 

mövzuda  məlumatlarını  təkrar  edən  coğrafiyaşünas  Strabon  (I  əsr)  yerli  əhalinin 

qurbanı təmiz və pak yerdə kəsdiyini, heyvanın ətinin dindarlara paylandığını, Tanrıya 

isə qurbanlığın ruhunun gərək olduğunu bildirir[30]. 

Qədim  Azərbaycanda  insan  qurbanı  verilməsi  adəti  haqda  da  Strabonda 

məlumat  vardır.  Bu  məlumata  əsasən,  bir  il  müddətində  xüsusi  olaraq  bəslənilən 

"müqədəs qul" (hierodul) albanların müqəddəs Ay məbədindəki qurbangaha gətirilir; 

bədəninə  ətirli  yağ  sürtülür  və  digər  qurbanlıq  heyvanlarla  birlikdə  qurban 

verilirdi[31]. 

Allaha  qurban  verməyə  hazırlaşmaq  barədə  "əs-Saffat"  surəsinin  104,  107-ci 

ayələrində buyurulur: Bu vaxt Allah-taaladan nida gəlmişdi: "Biz ona belə xitab etdik: 

Ya İbrahim! Artıq sən röyanın düzgünlüyünü (Allah tərəfindən olduğunu) təsdiq etdin 

(Sənə  yuxuda  nə  əmr  olunmuşdusa,  onu  yerinə  yetirdin.  Allah  sənə  lütf  edərək 

oğlunun  yerinə  bir  qoç  kəsməyi  buyurur).  Biz  yaxşı  iş  görənləri  belə 

mükafatlandırırıq. Şübhəsiz,  bu  açıq-aydın bir imtahan idi. Biz  ona  böyük qurbanlıq 

(Habilin qurbanlıq qoçunu) əvəz  etdik". Habilin qurbanlıq qoçu haqqında  Müqəddəs 

Quran"ın  "Maidə"  surəsinin  27-ci  ayəsində  buyurulur:  "Ya  Məhəmməd!  Onlara 

Adəmin  iki  oğlunun  əhvalatını  olduğu  kimi  söylə!  Onlar  qurban  gətirdikləri  zaman 

birinin  qurbanı  qəbul  edilmiş,  digərininki  isə  qəbul  olunmamışdır.  Qurbanı  qəbul 

olunmayan Qabil qardaşı Habilə demişdir: "Səni mütləq öldürəcəyəm!" Habil ona belə 

---

51 

 

cavab vermişdir: "Allah yalnız müttəfiqlərdən qurban qəbul edər!" 

İslamda  Qurban  bayramı  İbrahim  peyğəmbərin  adı  ilə  bağlıdır.  Qurani-

Kərimdən  məlum  olur  ki,  o,  Allaha  olan  sədaqətini  sübut  etmək  üçün  oğlu  İsmayılı 

qurban vermək istəyir; bu zaman Allah Cəbrayıl vasitəsilə iki qoç göndərərək oğlunun 

yerinə  onları  kəsməyi  İbrahimə  əmr  edir.  Məhz  buna  görə,  bu  qurbana  "İsmayıl 

qurbanı", "İsmayıl bayramı" da deyilir[32]. 

İslam  dininin  bu  tarixi  ayinə  mütərəqqi  xidməti  ondan  ibarətdir  ki,  onu 

ümumxalq  müsəlman  bayramı  səviyyəsinə  qaldırmışdır.  Lakin  qurban  kəsərkən  əsas 

qayə qan tökmək və ya ət yemək deyildir. Əsas məqsəd qurban kəsərkən həcc ibadəti 

sayəsində  müsəlmanın  şeytana  və  öz  nəfsinə  qalib  gələrək  onları  öldürməsi  və 

cəhənnəm  əzabından  xilas  olmasıdır.  Qurbanın  kəsilməsi  İbrahim  peyğəmbərdən 

qalmış Allaha xilaskarlıq ibadətinə əməl edilməsi deməkdir. 

Bu müqəddəs bayram hazırda Azərbaycanda da ümumxalq bayramı kimi qeyd 

olunur  və  bayram  günü  qeyri-iş  günü  elan  edilmişdir.  Qurban  bayramı  günü  imkanı 

olan hər bir müsəlman qurban kəsməlidir. Ənənəyə görə, qurbanlıq qoyun, keçi, dana 

və dəvədən ibarət ola bilər. Qurbanlıq dəvədirsə - beşillik, danadırsa ikiillik, qoyun və 

keçidirsə  birillik,  yaxud  bu  yaşlara  yaxın  olmalıdır.  Dəvə  və  ya  dananı  yeddi  ailə 

birləşib qurban kəsə bilər. 

Etnoqrafik  materiallardan  aydın  olur  ki,  qurban  kəsiləcək  heyvanı  xarici 

əlamətlərinə  görə  başqalarından  fərqləndirir,  bayram  ovqatı  yaradılır,  onun 

boğazından gözmuncuğu, bəzək elementi kimi rəngbərəng sap və ya ipdən hörülmüş 

qotaz asır, qoçun və ya qoyunun belinin ortasında qırxım vaxtı bir çəngə yun saxlayır 

(buna xalq arasında kəkil deyirlər), belinə xına yaxır, rəng vururlar. Maraqlıdır ki, heç 

kəs,  hətta  oğrular  belə  bu  cür  heyvana  toxunmazdılar,  onu  oğurlamazdılar.  İnama 

görə, əks halda onlar Allahın qəzəbinə düçar olacaqlar[33]. 

Tədqiqatçılar  yuxarıda  sadalanan  əlamətləri  insanların  Qurani-Kərimin 

müvafiq ayəsinə istinadən qurbanlıq heyvanlara vurduqlarını düşünürlər. Belə ki, "əl-

Maidə"  surəsinin  2-ci  ayəsində  buyurulur:  "Ey  iman  gətirənlər!  Allahın  müəyyən 

etdiyi  mərasimə,  haram  aya,  qurbanlara,  boyunlarına  nişan  taxılmış  qurbanlıq 

heyvanlara, həmçinin Rəbbinin lütfünü və razılığını diləyərək Beytülharama üz tutub 

gələnlərə hörmətsizlik etməyin!" 

Adətə  görə,  Qurban  bayramında  nişanlı  qızların  adına  oğlan  evindən  alnına, 

ayaqlarına  xına (həna) qoyulmuş, boynuna qırmızı parça bağlanmış, zınqırov asılmış 

qurbanlıq  qoyun  gedir,  sevinc  payı  yola  salınır.  Digər  bayramlarda  olduğu  kimi,  bu 

bayramda da oğlan evindən qız evinə hədiyyələr, bəzəkli xonçalar göndərilir. 

Qurbanlıq  heyvanın  bəzədilməsi  Səməd  Vurğunun  yaradıcılığında  öz  əksini 

tapmışdı: 

      

     Qurban bayramıydı, gülürdü dağlar, 

Qonşumuz xınalı bir erkək kəsdi. 

Qurbanlıq  üçün  heyvanın  seçilib  əvvəlcədən  bəslənilməsini  və  bəzədilməsini 

---

52 

 

Hüseynqulu Sarabski də xüsusi vurğulayır: "Qurban ayına bir-iki həftə qalmış qoyun 

alıb həyətə buraxardılar. Bayram  günü bəslənib  yemlənmiş, kökəlmiş qoyunu  həyətə 

çıxarıb, gözünə sürmə çəkər, sulayıb ağzına bir parça qənd verərdilər. Qurban duasını 

oxuduqdan sonra qoyunu kəsərdilər"[34]. 

Qurban adətlərinə görə, kəsiləcək heyvan sağlam, gümrah və əzaları təndürüst 

olmalıdır.  Kor,  şikəst,  xəstə,  üstündə  eybi  olan  (axtalanmış,  buynuzu  sınıq,  quyruğu 

kəsik, dişi yox, arıq) heyvanı qurban kəsmək olmaz. Xalq arasında qara qoyunun əti 

daha  yüksək qiymətləndirildiyindən, çox vaxt qurbanlıq  üçün  kəsiləcək erkəyin qara 

və çəkil (ayaqlarında və başında ağ ləkələr) olmasına da xüsusi diqqət verilir. 

Qurbanın  kəsilməsi  zamanı  müəyyən  qaydalara  əməl  olunur.  Heyvan 

kəsilərkən  bədənində  qan  qalmamalı,  axıb  təmizlənməlidir.  Tökülən  qanın  altına  bir 

qab tutulur, həmin qab sonra torpağa basdırılır. 

Xalq  etiqadına  görə,  qurbanı  kəsərkən  bıçağın  ağzına  Qurani-Kərimdən 

götürülmüş  xüsusi  bir  ayin  oxutdururlar.  "Mən  Tovhidi  iqrar  edən  müsəlman  kimi 

üzümü göyləri və yeri yoxdan vücuda gətirənə tuturam və mən müşriklərdən deyiləm.

 

Həqiqətən  namazlarım  da,  ibadətlərim  də,  diriliyim  də,  ölümüm  də  aləmlərin  Rəbbi 

Allahındır.  Onun  şəriki  yoxdur.  Bu  mənə  əmr  edilib  və  mən  özünü  Allaha  təslim 

edənlərdənəm. Ya Allah, bu Səndəndir və Sənədir. Allahın adıyla və Allah böyükdür. 

İlahi, məndən bu qurbanı qəbul eylə". 

Qurban kəsərkən niyyət tutanlar belə deyirlər: "Bismillah,  bu qurbanı kəsirəm 

qürbətən  illəllah",  yəni  bu  qurbanı  Allahın  adı  ilə,  Allaha  yaxınlıq  və  Allahın 

buyurduqlarına əməl etmək üçün kəsirəm. Qurbanlıq heyvan üzü qibləyə (Məkkədəki 

müqəddəs  Kəbənin  səmti)  tərəf  kəsilir.  Bu  isə  xalqın  Yaradana,  ulu  Tanrıya  böyük 

məhəbbətindən, sədaqətindən irəli gəlir. Üzü qibləyə  kəsilməmiş heyvanın əti haram 

hesab  olunur.  Şəriət  qanunlarına  əməl  edən  adamın  heyvan  kəsməsi  məqbul  sayılır. 

Üzü qibləyə və Allahın adını zikr etməklə kəsilmiş heyvanın ətini yemək və paylamaq 

olar. Bu barədə Qurani-Kərimdə deyilir: "...Ətindən özünüz də yeyin, [yanınızda olub 

utandığından] əl açmayana [lakin verilənə etiraz etməyənə] və dilənçiyə də yedirdin. 

Onları  [qurbanlıq  heyvanları]  sizə  belə  ram  etdik  ki,  şükür  edəsiniz  bəlkə 

[nemətimizə]" (Qurani-Kərim, əl-Bəqərə 22, Həcc, 36). 

H.Sarabskinin  yazdığına  görə,  vaxtilə  Abşeron  kəndlərində,  xüsusilə  Bakıda 

"qurban  tikəsinin  müqabilində"  "ət  payı"  alınarmış.  Qurbanlıq  ət,  "Qurban  tikəsi" 

adətə görə, təmənnasız olaraq yeddi qapıya paylanır ki, imkanı olmayanlar da o günü 

bir  tikə  ət  yesinlər.  Belə  pay  adətən  daha  çox  fəqir-füqəraya,  yoxsullara,  əlsiz-

ayaqsızlara verilir. Qurbanlıq ətdən qismən də ailənin bayram süfrəsi üçün işlədirlər. 

Məhəmməd Peyğəmbərin (s) bir hədisində buyurulur: "İldə bir neçə dəfə rahat 

yatıram. Onlardan biri də  Qurban bayramı günüdür. Bilirəm ki,  ümmətimdən elə bir 

adam tapılmaz ki, həmin gün qurbanlıq ətindən faydalanmasın". 

İnama  görə,  keçmişlərdə  bir  sıra  xüsusi  ayinlərin  icrasından  sonra  qurbanlıq 

heyvanın  sümüklərini  yığıb  bir  qaba  qoyar  və  müqəddəs  sayılan  ağacdan  asardılar. 

Anadoluda  Qurban  bayramında  qurban  kəsilən  heyvanın  sümükləri  təmiz  bir  yerdə 

---

53 

 

əkin  əkiləcək  vaxta  qədər  saxlanılardı.  Həmin  sümüklər  birinci  əkin  vaxtı  tarlaya 

səpilərdi.  Beləcə  o  ili  həmin  tarlanın  əkininin  bərəkətli,  məhsulunun  bol  olacağına 

inanırdılar[35]. 

Xalq  etiqadına  görə,  qurban  verilən  heyvanın  sümüklərini  qırmaz,  köpəklərə 

verməzdilər,  odda  yandırıb  torpağa  basdırardılar.  Bəzi  bölgələrdə,  xüsusilə  Dərbənd 

azərbaycanlıları  Qurban  sümüyünü  atmaz,  qurudub  saxlardılar.  Bərk  külək  əsib 

kəsmək bilməyəndə həmin sümüyü yandırıb külünü atardılar evin damına. İnama

 

görə 

bundan sonra külək kəsməli idi. 

Qurban bayramı günlərində qocalara, kimsəsizlərə mərhəmət göstərir, xeyriyyə 

süfrəsi açır, şəfqət işləri görür, bunu böyük savab sayırlar. 

 

Qurban  bayramının  keçirilməsi  haqqında  1623-1624-cü  illərdə  Azərbaycanda 

olmuş  rus  taciri  F.Kotovun  müşahidələri  böyük  maraq  doğurur.  Həmin  bayramın 

iştirakçısı olan tacir yazır: "Qurban ediləcək dəvəni bəzəyib bir neçə gün küçələrdə və 

bazarda gəzdirir... şəhər meydanına gətirirlər... Dəvəni qurban yerinə gətirdikdə şah da 

müşayiətçiləri ilə meydana gəlir və qurbana yaxınlaşır. Darğa bəzədilmiş nizəni şaha 

verir. Şah nizəni dəvənin döşünə sancıb geri çəkilir. Qəssablar dərhal dəvənin başını 

kəsib parçalayırlar. Şəriət qanunlarına görə, dəvənin başını kəsməzlər, onu ayaq üstə 

üzü  qibləyə  saxlayıb  iti  və  uzun  bir  alətlə  -  xəncər,  nizə  ilə  döş  nahiyəsindən  içəri 

sancıb yerə yıxırlar. Buna nəhr deyilir. Hər tərəf bəzədilir, çıraqban edilir. Həmin gün 

şənlik edilir, çalıb-oynayırdılar". 

Azərbaycanlılar Qurban bayramı gününü xeyir və bərəkət günü, səadət, dinclik, 

sevinc və şadlıq bayramı kimi qeyd edirlər. Bayram günləri evlər təmizlənir, bəzədilir, 

dadlı-tamlı  yeməklər  bişirilir,  ən  gözəl  paltarlar  geyilir,  dostlar,  qohum-əqrəba  bir-

birinin evinə qonaq gedirlər. Bu müqəddəs bayram günlərində bir-birini təbrik edirlər, 

alqışlara üz tuturlar: "Bayramınız mübarək! Allah qurbanınızı qəbul etsin!" - deyirlər. 

Bayram mərasiminə xüsusi ibadət, əzizlərin məzarlarının ziyarət edilməsi də daxildir. 

 

 

---

54