0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Ko'zning nur sindiruvchi apparati
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ko'zning nur sindiruvchi apparati Ko'zning nur sindiruvchi apparati tarkibiga shox parda, ko'z gavhari va shishasimon tana kiradi. Ko‘z gavhari (len s) ikki tomoni qavariq linzaga o'xshaydi va kuchli nur sindirish qobiliyatiga ega. Uning oldingi yuzasi
va
oldingi qutbi (polus anterior) ko‘z olmasining orqa kamerasiga qaragan. Orqa yuzasi
qavariqroq bo'lib, orqa qutb (polus posterior) bilan shishasimon tanaga tegib turadi. Gavhaming qutblarini qo'shib turuvchi uzunligi 4 mm bo'lgan shartli chiziq gavhar o'qi
uning oldingi va orqa yuzalari qo'shilgan chekkasi gavhar ekvatori (equator len tis) deyiladi. Gavhar moddasi rangsiz, qattiq, qon tomir va nervlari bo'lmaydi. Uning xususiy to'qimasi
deyiladi. Gavhaming ichki qismi - gavhar o'zagi
periferik - po'stloq qismiga
nisbatan qattiq. Ko'z gavhari tashqi tomondan tiniq, elastik xalta
bilan qoplangan bo'lib, gavhaming oldingi va orqa yuzalaridan boshlanuvchi sinnon boylamlari vositasidakiprikli tanaga birikadi. Gavhaming kiprikli tanabilan birikish qirrasiga
deyiladi. Kiprikli mushak qisqarganida xususiy tomirli parda oldinga suriladi va kiprikli tana gavhaming ekvatoriga yaqinlashadi, tsinnon boylami bo'shashib, gavhaming oldingi-orqa o'lchami kattalashadi. Uning qavariqligi oshib, nur sindirish qobiliyati ortadi. Kiprikli mushakbo'shashganida kiprikli tana gavhar ekvatoridan uzoqlashadi, sinnon boylami taranglashib, gavhar yassilashadi va uning nur sindirish qobiliyati kamayadi. Shishasimon tana
gavhaming orqa tomonida joylashadi. U tiniq, qon tomirlar va nervlari yo'q quyuq massadan iborat. Tahsqi tomondan tiniq parda (membrana vitrea) o'ralib, asosiy modda (stroma vitreum) va tiniq suyuqlikdan (humor vitreus) iborat. Ko'z gavhari botib tuigan joyda chuqurcha
bor. Uning nur sindirish qobiliyati ko'z olmasi kameralari suyuqligi ko'rsatkichiga yaqin. Ko'z olmasida shox parda bilan rangdor parda o'rtasida ko'z olmasining oldingi, rangdor parda bilan gavhar o'rtasida ko'z olmasining orqa kameralari mavjud bo'lib, ularda joylashgan kamera suyuqligi (humor aquosus) ham
nur sindiruvchi apparat tarkibiga kiradi. Shox va rangdor pardalami o'zaro birikkan joyda oldingi kamera taroqsimon boylam (lig.pectinatum iridis) bilan chegaralangan. Uning tolalari orasida yassi hujayralar bilan chegaralangan
bo'shliq (spatia anguli iridocorneales) bo'lib,
u orqali suyuqlik oldingi kameradan shlem kanaliga,u yerdan oldingi kiprikli venalarga oqadi. Oldingi va orqa kameralar o'zaro qorachiq teshigi orqali qo'shiladi. Orqa kamera ki prikli belbog' (sinnon boylami) tolalari orasidagi petit kanali bilan qo'shilgan. Bu bo'shliq (spatia zonularia) ko'z gavhari atrofida halqa shaklida yotadi. Yangi tug'ilgan chaqaloq ko'z gavhari shar shaklida bo'lib, uning oldingi va orqa egriШarining~qalinligi bir xil bo'lib, elastik bo'lmay, qattiq o'zagi bo'lmaydi. Gavhar xaltasi va sinnon boylami yupqa bo'ladi. Ko'z gavhari bola hayotining birinchi yilida tez o'sadi. Ko'z olmasi va uning hosil qiluvchi qismlari bola hayotining birinchi yilida tez o'sib, keyin sekinlashadi. Ko'zning yordamchi apparati Ko'zning yordamchi apparatiga ko'z olmasi mushaklari, qovoqlar, konyunktiva, ko'z yoshi apparati kiradi. Ko'z olmasining harakati (133-rasm) to'rtta to'g'ri va ikkita qiyshiq mushaklar vositasida bajariladi. Ular ko'ndalang taig'il mushaklar turkumiga kirib, beshtasi (pastki qiyshiq mushakdan boshqa) ko'z kosasi tubida, ko'ruv kanali atrofidagi suyak va suyak pardaga mustahkamlangan umumiy pay halqadan
qovoqni ko'taruvchi mushak (mJevator palpebrae superioris) ham boshlanadi. Ko'z olmasining yuqorigi, pastki, tashqi va ichki to'g'ri mushaklari (m. recti
va qisqa pay vositasida shox pardaning chekkasidan 5-8 mm orqaroqda skleraga birikadi. Ko'z olmasining to'g'ri mushaklari qisqarganida ko'z olmasini o'z tomoniga tortadi va qorachiqni o'sha tomonga qaratadi. Ustki qiyshiq mushak (m. obliquus superior) ustki va ichki to'g'ri mushaklar o'rtasida yo'nalib, ingichka pay bilan g'altak ustidan aylanib o'tib, ko'z olmasining ustki tashqi yuzasiga ekvatoming orqasiga birikadi. Pastki qiyshiq mushsak (m. obliquus
kanali teshigi yonidan boshlanadi. U ko'z olmasining ostki to'g'ri mushagi o'rtasidan yuqoriga va orqaga qiyshiq yo'nalib ko'z olmasini tashqi yuzasiga ekvatoming orqasida birikadi. Ustki qiyshiq mushak ko'z olmasini va qorachiqni pastga va tashqi tomonga bursa, pastki mushak yuqoriga va tashqi tomonga buradi Yangi tug'ilgan chaqaloqda ko'z olmasi mushaklari pay qismidan tashqari , yaxshi rivojlangan bo'ladi. Shuning uchun ularda ko'zning harakati bo'lib, ammo ularning muvofiqlashgan harakati bola 2 oylik bo'lganida boshlanadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda fiziologik qiyshiq ko'zlik bo'lib, birinchi oyning oxirida o'tib ketadi. Ko'z kosasi ichki tomondan suyak parda (periorbita) bilan qoplangan. U ko'ruv nervi kanali va ko'z kosasining ustki yorig'i sohasida bosh miyaning qittiq pardasiga birikkan. 133-rasm. Ko'z nimad nmshak- Ko'z olmasini tashqi tomondan sklera bilan lanning birikishi. l-m . rectus bo'sh birikkan ko'z olmasi qini (vagina bulbi) superior; 2-m. obliquus superi- у0 1ц tenon xaltasi o'ragan. Sklera bilan tenon r e c d lT m S ^m^obiiquus xaltasi o'rtasida episkleral bo'shliq (spatium inferior; 6-m. rectus lateralis; episclerale) bor. К о Z olm ssm illg Qini ЬшШ ko'z kosasini qoplagan suyak parda o'rtasidagi bo'shliq ko'z kosasining yog' tanachasi (corpus adiposum orbitae) bilan to'lib turadi. Bu tanacha ko'z olmasi uchun elastik yostiq vazifasini bajaradi. Yangi tug'ilgan va emizikli bolalarda ko'z olmasi qini yupqa, ko'z kosasining yog' tanachasi kam taraqqiy etgan bo'ladi. Ustki va pastki qovoqlar (palpebra superior et inferior) ko'z olmasini old tomondan qoplab turgan teri burmalaridir. Ular yopilgan vaqtda ko'z olmasini himoya qiladi. Ustki qovoqni peshona bilan chegarasida ko'ndalang bolish shaklidagi tuklar bilan qoplangan qosh
joylashgan. Qovoqlaming oldingi yuzasi
qavariq bo'lib, terisi yupqa va nozik. Ko'z olmasiga qaragan orqa yuzasi
botiq bo'lib, konyunktiva (tunica conjunctiva) bilan qoplangan. Ulaming oldingi chekkasida 2-3 qator kipriklar
joylashadi. Orqa chekkasiga yaqin joyda meybomiy bezlarining teshiklari ochiladi. Ustki va pastki qovoqlaming ichida zichligi tog'aynikiga o'xshagan biriktiruvchi to'qimali qatlam ustki va pastki qovoqlar tog'ayi
ko'z kosasining aylanma mushagi, qontomirlar va yuqori qovoqni ko'taruvchi mushak tutamlari
chegaralaydi. Ular ichki va tashqi tomonda birikib, qovoqlaming ichki (commissura medialis palpebrarum) va tashqi bitishmasini (commissura lateralis palpebrarum) hosil qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning qovoq tog'aylari yaxshi rivojlangan bo'ladi. Uning balandligi katta odamnikining yarmiga teng bo'lib, 5 yoshda o'zining doimiy o'lchamini egallaydi. Qovoqning uzunligi esa 18- 19 mm. Kipriklar ingichka vakattalarga nisbatan ko'p. Bola tug'ilganidan keyin uning qovoqlari yaxshi ochilib, yopilib turadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning ko'z tirqishi tor, ichki burchagi buralgan bo'ladi. Keyinchalik ko'z tirqishi tez kattalashadi. Konyunktiva (conjunctivae) och pushti rangli biriktiruvchi to'qimadan iborat parda bo'lib, unda qovoqlaming ichidan qoplovchi
va ko'z olmasi kon'yunktivasi (tu n ica conjunctiva bulbi) tafovut qilinadi. Ulaming biridan biriga o'tgan joyida botiqlik ustki va pastki konyunktiva gumbazlari
hosil bo'ladi. Ko'z olmasining oldidagi kon'yuktiva bilan chegaralangan bo'shliq, kon'yunktiva qopchasi
deb ataladi. U ko'z yumilganida yopiladi. Ko'zning tashqi burchagi (angulus oculi lateralis) o'tkir, ichki burchagi (angulus oculi m edialis) esa
yumaloqroq. U ko'zning ichki burchagidagi botiqlik ko'z yoshi ko'lini (lacus lacrim alis) chegaralab turadi. Shu yerda uncha katta bo'lmagan tepalik ko'z yoshi eti
joylashgan. K o'z yoshi ko'lidan tashqariroqda ustki va pastki
(papilla lacrimalis) bo'lib, uning uchida ko',z yoshi teshiklari
joylashgan. Ko'z yoshi apparati (apparatus lacrimalis) ko‘z yoshi bezi, uning konyunktiva qopchasiga ochiladigan chiqaruv naychalari va ko'z yoshi naylaridan iborat. Ko'z yoshi bezi (glandula lacrimale) murakkab alveolyar naysimon bez turkumiga kirib, ko'z kosasi ustki devorining tashqi burchagida yotadi. Yuqori qovoqni ko'taruvchi mushak payi bezni yuqori katta orbital qismi (pars orbitalis) va pastki kichik qovoq qismiga (pars palpebralis) bo'ladi. Uning 15 ga yaqin chiqaruv naychalari
konyunktiva ustki gumbazining tashqi qismida konyunktiva qopchasiga ochiladi. Ko'z yoshi ko'z olmasining oldingi qismini yuvib, qovoqlar chekkasi bo'ylab ko'zning ichki burchagiga ko'z yoshi ko'liga tomon oqadi. Undan ustki va pastki ko'zyoshi naychalari (canaliculi lacrimalis) opqali ko'z yoshi qopchasiga (saccus lacrimalis) o'tadi. Ko'z yoshi qopchasi o'z nomidagi chuqurchada yotib, burun - ko'z yoshi nayi
orqali pastki burun yo'lining oldingi qismiga ochiladi. Ko'z yoshi apparati bola tug'ilgan davrda rivojlanmagan bo'lib, ko'z yoshi bola 2 oylik bo'lganida chiqa boshlaydi. Bunga sabab bosh miya markazlarining yaxshi taraqqiy etmaganidir. Ko'z yoshi bezi kichik, chiqaruv naylari teshigi tor, devori qalin va biriktiruvchi to'qimasi ko'p bo'ladi. Burun-ko'z yoshi nayi keng va qisqa. Ko'ruv o'tkazuv yo'li
ko'ruv sezuvchi va ko'ruv Ko'ruv sezuvchi yo'l to'rt neyrondan (134-rasm) iborat. Uning birinchi neyroni ko'z olmasi to'r pardasining tayoqchalar va kolbachalaidan iborat Ularda hosil bo'lgan nerv impulsi t o 'r pardadagi ko'ruv sezuvchi yo'lning ikkinchi neyroni bi polyar hujayralaiga, ulardan esauchinchi neyronning ganglioz hujayralariga o'tadi. Ganglioz hujayralaming o'simtalari ko'ruv nervini hosil qiladi. Hosil bo'lgan ko'ruv nervi o'z nomidagi kanal orqali ko'z kosasidan kalla bo'shlig'iga kiradi. Kalla bo'shlig'ida turk egarining oldingi chekkasida nerv tolalari qisman kesishib, ko'ruv nervi kesishmasini
hosil
qiladi. Kesishmada o'ng va chap ko'zning . ... to‘r pardasini ichki yarmidan kelayotgan 134-rasm. Ko‘rav yo‘liniDg chizma- , , , .
v si. 1-ko‘nsh maydor^2-to‘r par- tolalar ,lshtlrok etadllar. Ко zning to Г da; 3-ko‘ruv nervi; 4-kiprikli tugun; pardasini tashqi (chakka) qism idan 5-ko‘ruv reflektor yo‘liniiig v-ney- kelayotgan tolalar esa o‘z tomonida qoladi roni; 6-ko‘ruv trakti; 7-o‘rta miya- va kesishmada ishtirok etmaydi. Shuning rung о zaklan; 8-yostiqcha va lateral . , ,
. , • ,__ • . , ■
iv neyroni; 10-ko‘ruv markazi. hosil bo'lgan ko ruv trakti tarkibida 0 z reflektor yo'llarga bo'linadi.
tomonidagi ko'zning tashqi qismi tolalari va qarama-qarshi tomonidagi ko'zning ichki qismi tolalari bo'ladi. Ko'ruv trakti po'stloq osti ko'ruv markazlari bo'lgan tashqi tizzasimon tana va ko'ruv bo'rtig'i yostiqchasida tugaydi. Po'stloq osti ko'ruv markazi hujayralari aksonlaridan hosil bo'lgan to'rtinchi neyron ichki kapsulaning orqa oyoqchalari orqali o'tib, bosh miya ensa bo'lagining medial yuzasida pix egati (sukus calcarinus) sohasi po'stlog'ida joylashgan ko'ruv markazida tugaydi. To'r pardaga tushgan tasvir 0,05 sek davomida ko'ruv markaziga yetib boradi. Ko'ruv analizatorining po'stloq osti markazlari va ko'ruv trakti bir tomonlama jarohatlansa ko'rish faoliyati shu tomondagi ko'zning tashqi qismida, qarama-qarshi tomondagi ko'zning ichki qismida yo'qoladi. Agarda ko'ruv kesishmasi sohasida jarohatlansa, ikkala ko'zning ichki qismlarini ko'rish faoliyati yo'qoladi. Ko'ruv nervi sohasida jarohatlanish ro'y bersa, shu tomondagi ko'z to'liq ko'rmay qoladi. Ko'ruv reflektor yo'li olti neyrondan iborat. Bu yo'lning birinchi neyroni tayoqchalar vakolbachalar, ikkinchi neyroni bi polyar hujayralar, uchinchi neyroni ganglioz hujayralar. Ganglioz hujayralaming aksonlari ko'ruv nervi tarkibida to'rt tepalikni ustki tepachalarida tugaydi. T o'rt tepalik hujayralaridan boshlangan to'rtinchi neyron tolalari silviy suv yo'li ostida kesishib, Yakubovich o'zagida tugaydi. Bu o'zak hujayralari beshinchi neyronni hosil qiladi: uning tolalari ko'zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida ko'z kosasida joylashgan kiprikli tugundatugaydi. Bu tugun hujayralari oltinchi neyronni hosil qilib, uning tolalari qorachiqni toraytiruvchi mushakva kiprikli mushaklarda tugaydi. Bu yo'l qorachiqni yorug'likka to'g'ri va hamkor reaktsiyasini ta’minlaydi. Bu yo'lning buzilishi qorachiqni kengayishiga olib keladi.
Dahliz-chig'anoq a’zosi (organum vestibnlocochleare) tuzilishi va faoliyati jihatidan bir-biri bilan bog'langan uch qism: tashqi, o'rta va ichki quloqdan iborat. Tashqi quloqqa quloq suprasi va tashqi eshituv yo'li; o'rta quloqqa nog'ora bo'shlig'i, so'rg'ichsimon katakchalar va eshituv nayi kiradi. Ancha murakkab tuzilishga ega ichki quloq suyak va parda labirintdan iborat bo'lib, u eshituv (chig'anoq) va muvozanat (dahliz va yarimdoira kanallar) qismlariga bo'linadi. Tashqi va o'rta quloq vazifasiga ko'ra eshituv a’zosiga tegishli. Dahliz-chig'anoq a’zosining taraqqiyoti Dahliz-chig'anoq a’zosi homila taraqqiyotida juda erta paydo bo'ladi. Parda labirintning kurtagi homila hayotining 3 haftasida nerv plastinkasining yon tomonida ektodermaning kengaymasi shaklida vujudga keladi. 4-haftada ektoderma plastinkasi bukilib eshituv chuqurchasini hosil qiladi. U esa eshituv pufagiga aylanib ektodermadan ajraydi va 6-haftada ichkariga botadi. Murakkab takomillashuv yo'li bilan pufakchadan uchta yaimujoira kanallar, bachadoncha
va qopcha hosil bo'ladi. Homila hayotining 3 oyida parda labirint, asosan, hosil bo'lgan bo'lib, ovoz qabul qiluvchi apparat - kortiev a’zo esa hosil bo'la boshlaydi. OMnchi oyda esa uning tuzilishi muiakkablashadi. Parda labirint taraqqiyoti bilan biiga uni atrofida mezenxima to'planib, keyin tog'ayga aylanadi. Tog'ay va parda labirint o'rtasida suyuqlik bilan to'lgan perilimfa bo'shlig'i hosil bo'ladi. Keyinchalik tog'ay kapsula suyakka aylanadi. Ichki quloq taraqqiyoti bilan bir vaqtda tovush o'tkazuvchi apparat (o'rta quloq) ham hosil bo'ladi. Birinchi vistseral ravoqning distal qismidan nog'ora bo'shlig'i va eshituv nayi hosil bo'ladi. Eshituv suyakchalari I-II vistseral ravoqlaming tog'ay qismidan rivojlanadi. Quloq suprasi esa ektoderma egati atrofida joylashgan mezenxima orolchalaridan rivojlanadi.
Tashqi quloq (auris externa) quloq suprasi va tashqi eshituv yo'lidan iborat. Quloq suprasi (auricula) elastik tog'ay moddasidan
tuzilgan bo'lib, usti teri bilan qoplangan, murakkab shaklga ega. Uning pastki qismida tog'ay o'mida yog' to'qimasi bo'lgan yumshoq qismi (lobulus auriculae) bor. Quloq suprasi tog'ayining erkin qirrasi buralib burma (helix) hosil qiladi. Uning oldingi qismi tashqi eshituv yo'li ustida burma oyoqchasi
bo'lib tugaydi. Burmadan ichkariroqda unga parallel yo'nalishda qaishi burma
yotadi. Ulaming o'rtasida qayiqsimon chuqurcha
bor. Tashqi eshituv yo'lining oldida supacha (tragus) joylashgan. Qaishi burmaning pastki qismida supachaga qarama-qarshi qarshi supacha
joylashgan. Orqa tomondan qaishi burma, old tomondan supachaning o'rtasida tashqi eshituv yo'liga davom etuvchi botiqlik - chig'anoq chuquri
(cavum conhae) bor.
Tashqi eshituv yo'li (meatus acusticus externus) gorizontal sathda joylashib «S» shaklida bo'ladi. Uning tashqi tomoni ochiq bo'lib, ichkarida nog'ora parda vositasida o'rta quloqdan ajralib turadi. Tashqi eshituv yo'lining o'rtacha uzunligi 35 mm, kengligi boshlanish sohasida 9 mm, tog'ay qismini suyak qismiga o'tish joyidagi tor qismida 6 mm. Tashqi eshituv yo'lining tog'ay qismi quloq suprasining davomi bo'lib, uning uzunligini 1/3 qismini tashkil qiladi. Uning suyak qismi esa 2/3 qismini tashkil qilib, chakka suyagi piramidasi ichida joylashgan. Tashqi eshituv yo'li teri bilan qoplangan bo'lib, u yupqalashib, nog'ora pardaga o'tib ketadi. Eshituv yo'lining tog'ay qismi terisida alohida turdagi oltingugurtga boy modda ishlab chiqaruvchi seruminoz bezlar
(glandulae ceruminosae) bor.
Nog'ora parda (membrana tympani) oval shaklidagi o'lchamlari 11x9 mm bo'lgan yupqa plastinkadan iborat. U tashqi eshituv yo'lining oxirida chakka suyagi nog'ora qismi egatida joylashib, tashqi eshituv yo'lini nog'ora bo'shlig'idan ajratib turadi. Uning pastki keng tarang qismi
va
ustki 2 mm kenglikdagi chakka suyagining palla qismiga tegib turgan bo'sh qismi
(pars flacida) tafovut qilinadi. Nog'ora pardaning o'rtasida bolg'achaning dastasi birikishidan hosil bo'lgan botiqlik nog‘ora parda kindigi (umbo membrana tympani) bor. Nog'ora parda tashqi eshituv yo'li pastki devoriga nisbatan 45-55° hosil qilib qiya joylashadi. Nog'ora pardaning tarang qismida fibroz qavat bo'lib, u tashqi tomondan teri, ichki tomondan shilliq parda bilan qoplangan. Bo'sh qismida esa fibroz qavat bo'lmay, faqat teri va shilliq pardadan iborat. Yangi tug'ilgan chaqaloq quloq suprasi tog'ayi yumshoq, uni qoplagan teri yupqa bo'ladi. U aylana shaklida bo'lib, balandligi 34 mm bo'ladi. Quloq suprasining bo'lakchasi uncha katta emas. Quloq suprasi bola hayotining birinchi ikki yilida va 10 yoshdan keyin eniga nisbatan bo'yiga o'sadi.Tashqi eshituv yo'li yangi tug'ilgan chaqaloqda tor va uzun (15 mm), qiya joylashgan. Uning devorini halqasidan boshqa qismi tog'aydan iborat. Uni qoplagan teri yupqa va nozik. Bir yoshda tashqi eshituv yo'lining uzunligi 20 mm bo'lsa, 5 yoshda 22 mm bo'ladi. Nog'ora parda yangi tug'ilgan chaqaloqda nisbatan katta, uning balandligi 9 mm, kengligi 8 mm bo'ladi. Nog'ora parda uch yoshgacha gorizontal holatga yaqin eshituv yo'li ustki devoriga 170° burchak hosil qilib joylashadi. Tashqi eshituv yo'lining shakli va o'lchamlari o'zgarishi natijasida nog'ora pardaning joylashish burchagi 140°ga kamayadi. Yosh bolada nog'ora pardaning rangi to'q kulrang bo'lib, kattalarga nisbatan birmuncha qalin bo'ladi. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|