1-mavzu: Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik strukturasi. Reja

Nazorat soavollari
1. Egalik kategoriyasi va uning smenatik grammatik tabiati haqida tushuntiring.
2. Egalik qo‘shimchalarining shaxs-son ma'nosini ifodalashini tushuntirib bering.
3. Egalik qo‘shimchalarining joylashishi o‘rnini aytib bering.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida otning boshqa so‘zlar bilan sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma'nolari va bu ma'nolarini ifodalovchi formalar sistemasi kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi olti grammatik ma'no yoki olti kelishikni birlashtiradi: bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo‘nalish kelishigi, o‘rin kelishigi.
Kelishiklar ifoda qiladigan munosabatlarning umumlashgan ma'nolari so‘zlar paradigmasida emas, so‘z birikmasida shakllanadi, ya'ni bunday ma'nolar sintagmatik xarakterda bo‘ladi. Otlarning kelishik formalar bilan o‘zgarishi turlanish, kelishik affiksining o‘zi esa turlovchi deyiladi.

Kelishiklar	So‘roqlar	Turlanish
Bosh kelishik	Kim?, nima?, kaer?	Go‘zal,kitob,Samarqand
qaratqich kelishik	Kimning?, nimaning?, kaerning?	Go‘zalning,kitobning, Samarqandning
Tushum kelishik	Kimni?, nimani?, kaerni?	Go‘zalni,kitobni,Samar-kandni
Jo‘nalish kelishik	Kimga?, nimaga?, kaerga?	Go‘zalga,kitobga, Samar- qandga
O‘rin-payt kelishik	Kimda?, nimada?, qaerda?	Go‘zalda,kitobda,Samar-qandda
Chiqish kelishik	Kimdan?,nimadan?, qaerdan?	Go‘zaldan, kitobdan, Samarqanddan

Har bir kelishikning o‘z formasi, ma'nosi va sintaktik vazifasi bor. Masalan, jo‘nalish kelishigi ot, olmosh, son va otlashgan so‘zlarga qo‘shilib, ot bilan fe'l orasidagi sintaktik munosabatni ko‘rsatadi. Uning asosiy ma'nosi harakatni yunalishi o‘rnini bildirishdir. Bundan tashqari payt, atash, sabab, maqsad ma'nolarini ham ifoda qiladi.

Kelishik formasidagi so‘zlar gapda boshqa so‘zlar bilan quyidagicha munosabatda bo‘ladi:
qaratqich kelishigi ot bilan otni grammatik aloqaga kiradi: jurnalning varagi, odamning gavdasi.
Tushum, jo‘nalish, o‘rin, chiqish kelishiklari otni fe'l bilan aloqaga kiritadi: xatni o‘qidi, klubga bordim, institutga kirdim, uydan keldim. Kelishik formasidagi otlar ot va fe'ldan boshqa turkumdagi so‘zlar bilan ham munosabatga kirishadi: Otdan baland, itdan past.(Topishmoq)Uyat o‘limdan qattiq. (Maqol).