11-tema. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw. Dissotsiatsiyalanıwh dárejesi hám konstantası. Ionlı reaksiyalar Joba

2-mısal. Kaliy xlorid menen natriy nitrat eritpeleri arasındaǵı reaksiyalardıń teńlemelerin jazıń. Óz-ara tásir ónimleri suwda jaqsı erigenligi hám de reaksiya sheńberinden shıǵıp ketpegenligi ushın bul reaksiya qaytar bolıp tabıladı.
Reaksiyalardı 1-mısal daǵı sıyaqlı basqıshlar menen jazamız :

1. 
   KNO₃ + NaCl→KCl + NaNO₃
   
2. 
   K⁺+ NO^3-+ Na⁺ + NO^3-→ K⁺+ NO^3-+ Na⁺ + NO^3-
   

Keyingi basqıshlar ushın teńleme jazıp bolmaydı, sebebi elektrolitik dissotsiatsiyalanıw teoriyasına kóre reaksiya júz bolmaydı. Lekin eger bul eritpe bug'latilsa, ol halda ionlar arasında jańa baylanısıwlar payda boladı hám tórtew tuzdıń: KCl, NaNO₃, NaCl hám KNO₃ qospası payda boladı. Eritpelerde elektrolitlar arasında júz bolatuǵın qálegen reaksiyanı ionlı teńlemeler menen súwretlew múmkin. Bunday reaksiyalar ionlardıń zaryadları ózgermeytuǵına (oksidleniw dárejesi ózgermeytuǵına), ol halda bul reaksiyalar ion almasınıw reaksiyaları dep ataladı. Eleklrolitlarning eritpelerinde júz bolatuǵın ximiyalıq reaksiyalar elektrolit elementtıń dissotsiatsiyalanıwidan payda bolǵan ionlar qatnasıwında ámelge asadı. Ionlar arasında baratuǵın ximiyalıq reaksiyalardıń teńlemelerin dúziwde kúshli elektrolit elementtı dissotsiatsiyalangan halda, kúshsiz elektrolitlar, suwda erimeytuǵın shókpe elementlar, gaz jaǵdayǵa ótip reaksiya ortalıǵından shıǵıp ketetuǵın elementlardıń molekulyar formulaları jazıladı. Elektrolit eritpeler arasında baratuǵın reaksiyalardı ionlardıń amashinish reaksiyaları dep qaraladı hám olar tómendegishe júz boladı :
1. Shókpe payda bolatuǵın reaksiyalar:
2. Gaz jaǵdayı daǵı elementlar ajralıp shıǵıs reaksiyalar:
3. Ionlarǵa kem dissotsiatsiyalanadigan element payda bolatuǵın reaksiyalar:
Temanı oqıtıwda qollanılatuǵın metod
“Pinboard” metodı
Keteksheler ishinde temaǵa tiyisli bolǵan sózler, terminler jasırınǵan. Oqıwshılar óz bilimleri hám temada alǵan túsinikleri arqalı sózlerdi hám terminlerdi tabıwı kerek boladı.

d

i

s

s

o

t

S

i

y

a

i

d

o

m

r

e

l

e

k

T

r

o

n

a

i

i

k

a

d

x

t

l

E

a

v

b

v

g

o

o

m

m

z

e

s

L

g

i

v

g

k

n

n

i

l

s

n

q

E

j

n

p

e

u

j

s

p

g

a

g

t

K

i

a

a

r

y

i

e

k

n

i

l

v

T

o

z

o

i

m

m

n

r

i

q

a

m

R

p

a

k

t

h

h

t

q

k

d

m

n

O

o

r

a

m

b

h

r

j

m

i

a

b

L

y

i

l

a

d

i

a

l

a

d

d

k

I

a

y

a

b

n

h

t

f

n

f

h

i

T

q

a

n

h

j

p

s

a

f

b

g

j

I

e

t

i

o

n

q

i

y

i

l

m

g

K

a

o

y

a

g

a

y

i

y

p

p

s

H

i

h

i

u

g

a

a

k

x

k

h

g

E

m

u

s

b

a

t

j

m

f

j

o

y

O

v

n

j

n

p

o

k

r

l

k

o

n

T

a

n

t

a

k

i

(dissotsiatsiya, ion, konstanta, reaksiya, elektrolitik, oń, teris, teńleme, teoriya, eritpe, konsentraciya, elektron)
Mavzuga oid masalalar va yechimi
1-másele: CaCl₂ eritpesinde dissotsiatsiyalanmagan molekulalar sanı 50 dana bolsa, eritpe degi xlor ionlarınıń sanın tabıń. (α=80%).
Máseleniń sheshimi: CaCl₂ dıń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 80% ga teń eken, yaǵnıy eritpede barlıq CaCl₂ molekulaları 100% bolsa, sonnan 80% molekula ionlarǵa bóleklengen, qalǵan 20% molekula (100 - 80 = 20 ) ionlarǵa ajralmagan boladı. Eger eritpede 50 dana dissotsiatsiyalanmagan molekulalar 20% in qurasa, 80% dissotsatsiaylangan molekulalar sanın anıqlaymız:
50 dana molekula-------------- 20 %
x dana molekula--------------- 80 %
x = 50*80\20= 200 dana molekula CaCl₂ dissotsatsiyalanǵan endi kalsiy xloridtiń dissotsiatsiyalanıwın jazıp alamız:
CaCl₂ → Ca^{2 +} + 2Cl^-
1 molekula CaCl₂ dissotsiatsiyalanganda 2dana xlor ionı payda bolsa, 200 dana molekula CaCl₂ den neshe xlor ionı payda bolıwın anıqlaymız:
200 x
CaCl₂ → Ca²⁺ + 2Cl^-
1 2
x = 200*2\1 = 400
Sonday eken eritpede 400 dane xlor ionı payda bolǵan eken. Juwap:_400_2-másele'>Juwap: 400
2-másele: 310,4M lı nitrit kislota eritpesindegi nitrit (NO^2-) ionları sanın tabıń. (α = 0,5%)
Máseleniń sheshimi: Daslep eritpe kólemi hám de molyar konsentraciyasınan paydalanıp erigen elementtıń (nitrit kislotanıń) muǵdarın tawıp alamız:
C_M = n_eriwshi\V _eritpe ; n_eriwshi = C_M\V _eritpe
n_eriwshi = 0,4 * 3 = 1,2 mol HNO₂
Sonday eken eritpede 1,2 mol HNO₂ molekulaları 100%ti qurasa, ionlarǵa bóleklengen 0,5% molekulalar sanın proporsiya arqalı tawıp alamız:
1,2 mol------------ 100%
x mol-------------- 0,5%
x = 1,2 * 0,5\100 = 0,006 mol HNO₂ ionlarǵa ajralǵan.
Endi HNO₂ dıń molekulası dissotsiatsiyalanıwın jazıp alamız:
HNO₂→ H ⁺+ NO₂^-
Sonday eken 1dana HNO₂ molekulası dissotsiatsiyalanganda 1dana ionı payda bolsa, 0,006 mol HNO₂ den 0,0706 mol ionı payda boladı:
NO₂^- ionlarınıń muǵdarı málim boldı, endi onıń sanın tabamız:
n = N\N_A; N = n * N_A = 0,006 · 6,02 · 10²³ = 3,612 · 10²¹
Juwap: 3,612 · 10²¹
3-másele. Eger H₂S dıń birinshi basqısh dissotsiatsiyalanıw konstantasi 1,1•10^-7 ge teń bolsa, sol basqısh boyınsha sulfid kislotanıń 0,1 M eritpesinde vodorod sulfid dissotsiatsiyalanıw dárejesin anıqlań.
Sheshiw.
α = √Kd\c = √1,1*10^-7\0,1 = √1,1*10^-6 = 1,05*10^-3
4-másele. Eritpede vodorod ionlarınıń konsentrasiyasi 2, 3∙10^-5 mol∙l^-1 bolsa, pH ma`nisi qanday boladı?
Sheshiw:
pH = -lg[H⁺] = - lg(2,3∙10^-5) = -0,36-5 = 4,64
5-másele. 0,033 mol H₃PO₄ eritpesinde α = 0,27 bolsa, pH mánisi qanday boladı?
Sheshiw: vodorod ionlarınıń konsentrasiyasın tabamız :
C(H⁺)= C_M ∙ n ∙ a
α = 0,27; С_М = 0,033: n = 3, sebebi Н₃РО₄ kislota úsh Н⁺ beredi,
СН⁺ = 0,033 ∙ 3 ∙ 0,27 = 0,02673 = 2,710^-2 mol∙l^-1. Soń рН tı esaplap shıǵaramiz:
pH = -lg[H⁺] = -lg(2,7∙10^-2) = 2 - 0,43 = 1,57
6-masala. Temir (III) xlorid menen natriy gidroksid eritpeleri arasındaǵı reaksiya teńlemesin molekular hám ionlı formada jazıń.
Máseleniń sheshimin tórt basqıshqa bólemiz.
Reaksiyanıń teńlemesin molekular formada jazamız:
FeCl₃ + 3NaOH  Fe(OH)₃ + 3NaCl

1. 
   Jaqsı dissotsiatsiyalanadigan elementlardı ionlar jaǵdayında, reaksiya sheńberinden shıǵıp ketediganlarini — molekulalar jaǵdayında suwretlab, bul teńlemeni qaytaldan jazamız:
   

Fe³⁺ + 3Сl^- + 3Na⁺ + 3ОН^-  Fe(OH)₃↓ + 3Na⁺ + 3Сl^-
Bul reaksiyanıń tolı ionlı teńlemesi bolıp tabıladı.
2. Tolıq ionlı teńlemediń eki bóleginen birdey ionlardı, yaǵnıy reaksiyada qatnasıw etpeytuǵın ionlardı (olardıń tiyine sızılǵan) shıǵarıp taslaymiz hám reaksiyanıń teńlemesin juwmaqlawshı kóriniste jazamız :
Fe³⁺ + 3ОН^- Fe(OH)₃↓
7-másele. Sulfat kislota tolıq dissotsiatsiyalanadı, dep esaplap, onıń 0,012M eritpesiniń pH ini anıqlań.
pH = -lg [H⁺] = lg 0,024 = 1,62
8-másele. Natriy gidroksid 0, 005 M eritpesiniń pH ın anıqlań.
pH = -lg[H⁺]= -lg (2*10^-l2)= l 1,7
Temaǵa tiyisli testler
1. 0,02 M li sulfat kislota tolıq dissotsilangan eritpe degi vodoroddıń buyım ion muǵdarın esaplań.

1. 
   2,00 B) 0,20 C) 0,02 D) 0,04
   

2. 18ºC de sirke kislotanıń 0,1 M li eritpesinde kislotanıń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 3% ga teń bolsa, eritpe degi vodorod ionlarınıń koncentraciyasın (mol/l) tabıń.

1. 
   0,003 B) 0,006 C) 0,005 D) 0,002
   

3. Kalsiy nitrattıń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 72% bolsa, onıń 0,5 M li eritpesiniń 200 ml kólemindegi anionlar massası qanshaǵa teń boladı?

1. 
   4,45 B) 8,9 C) 6,2 D) 12,4
   

4. Kaliy nitrat eritpesiniń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 72% ga teń. 0,5 M li sol duz eritpesiniń 200 ml muǵdarı daǵı ionlar sanın esaplań.
A) 1,3·10²³ B) 1,8·10²³ C) 0,13·10²² D) 0,87·10²³
5. Sirke kislotanıń 0,1 M li eritpesiniń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 1,32% ga teń. Sonday eritpediń 1 l kólemindegi vodorod ionları sanın tabıń.
A) 0,8·10²¹ B) 1,32·10²³
C) 1,32·10²⁰ D) 0,66·10²⁰
6. Dissotsiatsiyalanıw dárejesi 95% ga teń bolǵan elektrolitning 120 ta molekulasınıń neshesi dissotsiatsiyalanıwi múmkin?
A) 114 B) 94 C) 104 D) 84
7. 0,5 molyarli ammoniy gidroksid eritpesindegi OH^- ionlardıń koncentraciyası 0,015mol/l bolsa, elektrolitning dissotsiatsiyalanıw dárejesi (procentlerde) qanshaǵa teń boladı?
A) 3 B) 5 C) 2 D) 10
8. Eger magniy sulfattıń dissotsiatsiyalanıw dárejesi 12,5% bolıp, dissotsilanǵan molekulalar sanı 15 bolsa, eritilgan molekulalar sanı qansha boladı?
A) 45 B) 60 C) 90 D) 120
9. Eger 96 molekuladan 6 tasi dissotsiyalansa, elektrolitning dissotsiatsiyalanıw dárejesi (%) qanshaǵa teń boladı?

2. 
   2,05 B) 3,10 C) 6,25 D) 9,50
   

10. Dissotsiatsiyalanıw dárejesi 12% bolǵan elektrolitning 24 molekulası dissotsilangan bolsa, eritilgan molekulalar sanı qansha boladı?
A) 20 B) 45 C) 150 D) 200
11. Qaysı elementlar basqıshlı dissotsiatsiyalanadi?
1.sulfat kislota; 2.suw; 3.bariy gidroksid; 4.mis(II)gidroksid; 5.natriy fosfat;
6.natriy gidrofosfat; 7.mis gidroksoxlorid; 8.alyuminiy xlorid;
A) 1,2,4,6 B) 1,3,4,6 C) 1,4,5,7 D) 2,3,4,7 E) 3,5,8
12. Ortofosfat kislota eritpesinde neshe qıylı ionlar bolıwı múmkin?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
13. Bir molekula kaliy dixromat hám eki molekula alyuminiy sulfat dissotsilanganda ónim bolatuǵın ionlardıń ulıwma sanın tabıń.
A) 4 B) 8 C) 10 D) 13 E) 18
14. Dissotsilanganda eki qıylı anion payda etetuǵın elektrolitni tabıń.
A) natriy gidroksid B) sulfat kislota
C) natriy-kaliy sulfat D) natriy nitrat E) mis(II)sulfat
15. Dissotsilanganda ikki xil kation hosil qiladigan elektrolitni toping.
A) mis(II)sulfat B) bariy gidroksoxlorid
C) natriy-kaliy sulfat D) sulfat kislota E) bariy gidroksid
16. Bir molekula ammoniy dixromat hám 3 molekula vismut (III) nitrat dissotsilanganda payda bolǵan ionlar ulıwma sanın anıqlań.
A) 7 B) 12 C) 14 D) 15 E) 23
17. Gipobromit hám bromat ionlarınıń zaryadları jıyındısın esaplań.
A) +4 B) – 2 C) 0 D) – 5 E) – 1
18. Ortofosfat kislota eritpesinde:
1. digidrofosfat; 2.gidrofosfat; hám 3. fosfat ionlarınıń muǵdarı artıp barıw rejimin tabıń.
A) 2,3,1 B) 3,2,1 C) 1,2,3 D) 1,3,2 E) 3,1,2
19. Zaryadı -2 bolǵan ionlardı anionlarni saylań.
1.xlorat; 2.gidrofosfat; 3.digidrofosfat; 4.dixromat; 5.gidrosulfat; 6.sulfat; 7.xromat;
A) 1,3,6,7 B) 1,2,7 C) 1,2,3,7 D) 2,4,6 E) 2,4,6,7
20. Zaryadı +2 bolǵan kationlarni saylań. 1.gidroksoalyuminiy; 2.gidroksomagniy; 3.gidroksorux; 4.geksaamminnikel; 5.diamminkumush;
A) 3,4 B) 3,5 C) 2,3 D) 1,4 E) 1,5