2 – ma’ruza. Mikrobiologiya tadqiqodlarinining asosiy metodlari (2 s.) Reja 1

Preparatni mikroskopda ko‘rish. Mikroskopni talaba o‗ziga nisbatan 
perpendikulyar holda qo‗yadi,. Ko‗zgudan va kondensorning iris diafragmasidan 
foydalanib, kunduzgi yorug‗likda yoki maxsus yoritgichlar, masalan, OI-19 dan 
foydalanib yorug‗lik topiladi. Preparatga bir tomchi immersiya moyi tomiziladi va 
mikroskopning buyum stolchasiga joylashtiriladi. Mikroskop revolveridagi 90x 
ob‘ektiv (immersiya ob‘ektivi) preparatni ko‗rishga moslanadi, yon tomondan 
kuzatilgan holda ob‘ektiv linzasi moyga botiriladi. Okulyarga qaragan holda 
makromurvat yordamida ob‘ekt topiladi. Aniq ko‗rinishga erishish uchun 
mikromurvatdan foydalaniladi. Mikromurvatdan juda ehtiyotlik bilan foydalaniladi - 
soat mili yo‗nalishida yoki aksincha, faqat 1 - 2,5 aylanishdan ortiq buralmaydi. 
Preparatni yoritilishini kondensorni vertikal yo‗nalishda harakatga keltirib, 
kamaytiriladi yoki ko‗paytiriladi. Bo‗yalgan preparatlarni kuzatganda kondensor 
taqalguncha yuqoriga ko‗tariladi. 
Mikrobiologiyadan amaliy mashg‗ulotlar uchun tutilgan maxsus albomga 
ko‗rish maydoniga o‗hshash, 3-4sm lik doira chiziladi. Unga o‗rganilayotgan
bakteriya hujayralarining rasmi chiziladi, o‗lchamlari va shakllariga alohida ahamiyat 
beriladi, kerakli yozuvlar yoziladi. 
Ish tugagandan so‗ng ob‘ektivdagi moy tozalanadi, (toluol shimdirilgan paxta 
bilan artiladi) revolverdagi kichik ob‘ektiv fiksirlanadi, tubus va kondensor 

---

tushiriladi hamda mikroskop va boshqa o‗quv qurollari maxsus joyga ko‗yiladi, ish 
joyi tartibga keltiriladi. 
Mikroorganizmlar uchun ozuqa muhiti. Mikrobiologiya fani ri-
vojlangan sari mikroorganizmlarni o‗stirish metodlari ham takomillashib 
bormoqda. Lui Paster davriga qadar mikroorganizmlar uchun oziq muhiti 
sifatida qaynatilgan oziqlardan foydalanib kelingan bo‗lsa, Lui Paster va K. 
Negeli oqsilsiz oziq muhitini qo‗llashni tavsiya etadi. 
Robert Kox va F. Lyoffler qaynatma sho‗rva, pepton va osh tuzidan 
foydalanishni tavsiya etadilar. Bunday oziq muhiti go‗sht-peptonli sho‗rva 
bo‗lib, unga 1-2% quruq agar-agar qo‗shiladi. Agar-agar murakkab organik 
modda (agaroza va agaropektindan iborat polisaxarid) bo‗lib, suvo‗tlardan 
(agar-agar) olinadi. Tarkibida 70—75% Fe, 11-22% N
2
O, 2-4% kul, 0,4- 0,9% 
umumiy azot, 0,03-0,09% ammiakli azot uchraydi. Agar-agarning asosini kalsiy 
tuzlari, nordon efirlar, sulfat kislota va uglevod kompleksi - polisaxaridlar 
(arabinoza, glyukoza, galaktoza va boshqalar) tashkil etadi. 
Agar-agar 80-86°S da eriydi, 36-40°S da qotadi. SHu xususiyati tufayli 
mikrobiologiyada keng foydalaniladi. Oziq muhitini 3 gruppaga bo‗lish 
mumkin: 
1) oddiy yoki sodda oziq muhiti: go‗sht-peptonli sho‗rva, go‗sht-peptonli 
agar va boshqalar;
2) maxsus tayyorlangan oziq muhiti: zardobli agar, zardobli sho‗rva, ivib 
qolgan zardob, kartoshka, qonli agar, qonli sho‗rva, assetik sho‗rva va assetik 
agar va boshqalar misol bo‗ladi; 
3) differensial diagnostik oziq muhiti: bu gruppaga 1) mik-roorganizmlarning 
proteolitik xususiyatlarini aniqlash uchun go‗sht-peptonli jelatin; 2) 
uglevodlarning fermentativ xususiyatlarini aniqlash uchun oziq muhiti (Giss 
ozig‗i) misol bo‗ladi; 3)gemolitik xususiyatlarni aniqlash uchun oziq muhiti
(qonli-agar); 
4) mikroorganizmlarning qaytaruvchanlik xususiyatini aniqlash uchun oziq. 
5) o‗z tanasidagi ma‘lum moddalar sintezlay oladigan mikroblar uchun oziq 
va boshqalar misol bo‗ladi. 
Hozirgi vaqtda ko‗p oziqlar quruq holda chiqarilmoqda, chunki ulardan 
foydalanish ancha qulay. Mikroorganizmlarni o‗stirish uchun hozirgi vaqtda 
oqsilsiz oziqlardan keng foydalaniladi. Bunday muhitda ko‗pchilik 
geterotroflar va patogen mikroblar yaxshi o‗sa oladi. 
SHunday oziqlar tarkibi murakkab bo‗lib, ko‗p komponentlardan tashkil 
topadi. Prototroflar juda oz miqdorda uglevodlar va tuzlar bo‗lgan muhitda ham 
o‗sa oladi. Auksotroflar esa o‗z ozig‗ida aminokislotalar va vitaminlar 
bo‗lishini talab qiladi. 
Oziq muhiti qattiq (go‗sht-peptonli agar, go‗sht-peptonli jelatin, chirigan 
zardob, kartoshka, tuxum oqi), yarim suyuq (0,5% go‗sht-peptonli agar) va 
suyuq (pepton suvi, go‗sht-peptonli bulon, shakarli bulon) bo‗ladi. 

---

Laboratoriyada bakteriyalar probirkalarda, Petri kosachalarida va kichik shisha 
idishlarda o‗stiriladi. Zich (qattiq) oziq muhitida bakteriyalar turli shakldagi 
koloniyalar hosil qiladi: qirralari tekis, tekis bo‗lmagan, do‗ng, ichiga botgan, 
yumaloq va hokazo. 
Koloniyalarning diametri turlicha bo‗lishi mumkin (4-5mm bo‗lsa katta, 
2-4mm bo‗lsa o‗rtacha, 1-2mm bo‗lsa kichik va 1mm dan kichik bo‗lsa mitti 
koloniya deyiladi). Koloniyalarning rangi ham turlicha bo‗lishi mumkin, rangli, 
rangsiz, quruq va shilimshiq va h. 
5) Sof va elektiv kulturalar. Bakteriyalarning faqat bir turidangina 
iborat bo‗lgan kultura sof kultura deyiladi. Sof holdagi kulturani ajratib olish 
ancha mashaqqatli ish, lekin shunga qaramasdan bunday kulturaning ahamiyati 
katta. CHunki sof holda ajratib olingan kulturada bakteriyalarning 
morfologiyasi, fiziologiyasini, biologik xususiyatlari va rivojlanishini aniq 
tekshirish imkoniyati yaratiladi. Sof kulturadan tashqari, elektiv kulturalar ham 
ma‘lumdir. Elektiv kultura deb har xil turli mikroorganizmlar orasidan ayrim 
bir turning rivojlanishi uchun sharoit yaratishga aytiladi. Masalan, Bac. subtilis 
ning elektiv kulturasini shunday yaratish mumkin. Quruq pichandan 5-10g 
olib, ustiga 200 ml suv quyiladi va ozgina oq bo‗rdan qo‗shib 15-30 minut 
qaynatiladi. Sungra filtrlab, kichik kolbalarga oz-ozdan solinadi va og‗zini 
paxta probka (tiqin) bilan berkitib, 25-30°S li termostatda o‗stiriladi. 
Elektiv 
oziq 
muhiti 
yordamida 
tuproqdagi 
ko‗p 
turli 
mikroorganizmlardan ayrim turlarni ajratib olish mumkin. Elektiv kulturalar
usulini birinchi marta Vinogradskiy ishlab chiqqan va nitrifikatorlarni 
boshqa guruh mikroorganizmlardan ajratib olishga erishgan.