6-Mavzu. Ijodkorlikning “4 P” modeli. Reja

6.4.Ijodiy mahsulotning xususiyatlari va ijodkorlik psixologiyasi

Biz ko’rdikki, ijodiy mahsulotlar inson, jarayon va muhit o’rtasidagi o’zaro ta’sirning natijasidir. Shuningdek, biz ijodiy mahsulotlarni belgilaydigan ikkita asosiy xususiyat mavjudligini ta’kidladik: yangilik va foydalilik. Ushbu xususiyatlarni qanday o’lchashimiz mumkin va aslida bu shunchalik muhimmi?

Birinchidan, ijodiy mahsulotlarni baholashda nimani to’g’ri o’lchash kerak, ikkinchidan, biz narsalarni qanday qilib to’g’ri o’lchashimiz kerak? Birinchisi, mahsulotdagi ijodkorlikning tegishli ko’rsatkichlarini aniqlash masalasi, ikkinchisi - mahsulot ijodkorligini qandaydir obyektiv (odatda raqamli) shaklda ifodalash uchun foydalanadigan usullarimiz va ularning aniqligi to’g’risida.

6.3-rasm. Ijodiy mahsulotlarning eng asosiy ikki xususiyati³
Ijodiy mahsulotlarni ajratish va baholashda o’lchash uchun to’g’ri narsalar, birinchi navbatda, yangilik va foydalilikdir. Yangilik, chunki usiz mahsulotlar eski sharoitlar zanjirida qoladi va o’zgarishlarni rag’batlantiradigan yangi muammolarni hal qila olmaydi. Foydalilik, chunki muammoning har qanday yechimi, avvalo, kerakli natijaga erishishi kerak. Yangi, ammo foydasiz mahsulot soxta ijod namunasi sifatida qaraladi. Bu noodatiy yoki g’ayrioddiy bo’lishi mumkin va uni ijodiy deb o’ylash istagi bo’lishi mumkin, ammo bu muammoni hal qilmagani uchun uni ijodiy mahsulot deb hisoblash mumkin emas. Xuddi shunday, foydali, ammo yangi bo’lmagan mahsulot ham muhim maqsadga xizmat qilishi mumkin bo’lsa-da, ijodiy emas. Mahsulotlar ijodiy deb tan olinishi va o’zgarish natijasida yuzaga keladigan yangi muammolarni hal qilishga qodir bo’lishi uchun mahsulotlar yangilik va foydalilikni birlashtirishi kerak.
Ijodkorlik tadqiqotchilari, shuningdek, ijodga hissa qo’shishi yoki yaxshilashi mumkin bo’lgan mahsulotlarning boshqa sifatlarini taklif qildilar va o’rgandilar. Masalan, mahsulotning nafisligi - uning qanchalik to’liq, sifatli va yoqimli ekanligi - ijodkorlikni tavsiflashda muhim bo’lishi mumkin. Muhandislik sohasida biz tez-tez yaxshi yechim odatda foydali echimga o’xshaydi, deb aytamiz, foydali (ya’ni samarali) yechimlar xususida taniqli va estetik jihatdan yoqimli narsa bor degan tushunchani qo’lga kiritamiz. Ijodkorlik uchun foydali bo’lgan narsa, foydali bo’lishiga hissa qo’shadigan va kuchaytiradigan har qanday narsa, shuningdek, ijodkorlikda rol o’ynashi kerak.
Shuning uchun biz ijodiy mahsulotlarni birinchi navbatda ularning yangiligi va foydaliligini o’lchash orqali baholaymiz va biz ushbu tadbirlarni nafislik va genezis kabi qo’shimcha mezonlarni qo’shish orqali oshirishimiz mumkin. Dastlabki ikkita ko’rsatkich ijodiy adabiyotda keng tan olingan bo’lsa-da, keyingi ikkitasi ko’proq eksperimental xususiyatga ega va mahsulot ijodkorligini o’lchash usulini yaxshilashga qaratilgan tadqiqotlar mavzusi bo’lgan.
Mahsulot ijodkorligini baholashning ikkinchi masalasi - narsalarni to’g’ri o’lchash – o’lchov usullari va vositalariga tegishli. Mahsulot ijodkorligining aniq o’lchovini ta’minlash uchun ilgari aniqlangan ko’rsatkichlarni qanday ishlatamiz? Ushbu savolning muhim qismi ishonchlilik (ya’ni aniqlik) masalasidir. Mahsulot ijodkorligini baholash uchun qanday usuldan qat’iy nazar, biz uni mahsulot ijodkorligining haqiqiy qiymatini to’g’ri aks ettiradigan qadriyatlarni yetkazib berishni xohlaymiz. Tadqiqotda qo’llaniladigan barcha choralar singari, mahsulot ijodkorligi bo’yicha baholarimiz ham vaqt o’tishi bilan barqaror va izchil bo’lishini istardik. Biroq, bunga berilganidek munosabatda bo’lish bu yerda mahsulot ijodkorligini baholash uchun ko’rsatkichlardan foydalanish usullariga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.
Mahsulotning ijodkorligini baholashda tez-tez ishlatiladigan birinchi usul oddiy prinsipga asoslanadi: agar siz biron bir narsaning qanchalik ijodiy ekanligini bilmoqchi bo’lsangiz, u holda biladigan odamlardan so’rang! Bu tuyulganidek tasodifiy emas va birinchi Amabile (1982) tomonidan muhokama qilingan Consensual Assessment Technique (CAT) shaklida mustahkam empirik asosga ega. U ijodiy tadqiqotlarda juda keng qo’llanilgan va barqaror va izchil ko’rinadigan baholarni berishga qodir va bizni qiziqtirgan narsani aks ettiradi, ya’ni ijodkorlik. Boshqacha qilib aytganda, hech bo’lmaganda yangilik va foydalilik haqida gap ketganda, domen mutaxassislari - masalan, san’at o’qituvchilari - badiiy mahsulotlar ijodkorligi to’g’risida yaxshi xulosalar chiqarishga qodir.
Biroq, CATning bir zaif tomoni shundaki, u mutaxassislarning qarorlariga tayanadi. Tasavvur qiling, har safar tashqaridagi haroratni bilmoqchi bo’lganingizda, buni bilish uchun meteorologga qo’ng’iroq qilishingiz kerak edi! Aynan shu fakt ushbu baholarga kirishni qiyinlashtiradi va ularni tushuntirishni qiyinlashtirishi mumkin. Garchi bu ba’zi bir vaziyatlarda muhim bo’lmasligi mumkin b’'lsa-da – “boshqa yozishmalar kiritilmaydigan” musobaqani o’ylab ko’ring - bu juda muhim va umumiy sharoitda ijodkorlik istalgan joyda – ya’ni ta’lim masalasida bo’ladi. Mahsulot ijodkorligini baholashning bir maqsadi shundaki, u bu haqda mulohaza yuritishimiz, takomillashtirishimiz va uni yaxshilaydigan narsalarni ko’proq qilishimiz mumkin. Agar biz biron bir narsaning ijodkorligini tushuntirib bera olmasak, shunchaki uning ijodkorligi qanchaligini aytib berishdan tashqari, u holda ta’lim berish va qaror qabul qilish uchun mahsulot ijodkorligi o’lchovlaridan foydalanish qiyin.