A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 4. BÖYÜK BRİTANİYA QOŞUNLARININ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 4. BÖYÜK BRİTANİYA QOŞUNLARININ
AZƏRBAYCANA GƏLMƏSİ
Mudros müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Azərbaycan ərazisi ingilis qoşunlarının işğal zonasına daxil edilmişdi. İngilis komandanlığının buradakı dövlətin müstəqilliy i ideyasına necə yanaşacağı aydın deyildi. Azərbaycanın müstəqil dövlət taleyi üçün ciddi narahat olan siyasi liderləri bunun naminə bütün mümkün vasitələrdən istifadə edərək b ir sıra dip lo matik tədbirlər həyata keçirtd ilər 83 .
icra edən Adil xan Ziyadxan Birinci dünya müharibəsinin son mərhələsində həlled ici dövlətə çevrilmiş ABŞ-ın prezidenti Vudro Vilsona teleqramla müraciət edərək, ondan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliyin in dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün kö mək göstərməsin i xah iş etdilər. Teleqramda deyi lirdi: "Avropanın böyük dövlətlərinə müraciət etməzdən əvvəl, Azərbaycan xalqı və hökuməti əzilən kiçik xalq ların müdafiəçisi kimi Sizin hu manist şəxsiyyətinizə müraciət edib yard ım almağa və tanın mağa ü mid bəsləyir" 84 . Ə.M.Topçubaşov hələ o zaman - oktyabr ayının 31-də Baş nazir F.X.Xoyskiyə İstanbuldan yazdığı məktubda Rəşt və Ənzəlidə olan ingilislərlə təcili surətdə danışıqlar aparılmasını məsləhət görürdü. Buna görə də 1918-ci il noyabrın əvvəllərində N.Yusifbəyli, Ə.Ağayev və M.Rəfiyevdən ibarət nümayəndə heyəti Böyük Britaniyanın Şimali İran ordusunun komandanlığ ı ilə görüşmək üçün Ənzəliyə yola düşdü 85 .
hesablaşmadı. Buna görə də ingilis ordusunun ko mandanı general To msona Azərbaycan Respublikasın ın hüdudlarına daxil o lmazdan əvvəl onun müstəqilliy ini tanımaq təklif olunanda o, "Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti adı altında bizə y alnız xalq kütlələri içərisində heç bir dayağı olmayan türklərin intriqaları ilə yaradılmış hökumət məlu mdur" 86 - deyə diplomat ik bəhanə tapıb təklifi qəbul etmə kdən qəti surətdə yayındı. Danışıqların sonunda Tomson bəyanat verərək elan etdi ki, noyabrın 17- də səhər saat 10-dək Bakı həm Türkiyə, həm də Azərbaycan qoşunlarından təmizlən məlidir. Bəyanatda Bakı və onun neft mədənlərinin ingilislərin nəzarətinə keçməsi, ö lkən in qalan hissəsinin Azərbaycan hökuməti və ordusunun nəzarətində qalması nəzərdə tutulur, eyni za manda deyilird i ki, A zərbaycan rəsmi surətdə tanınmır, lakin İngiltərə, Fransa və A BŞ nümayəndələri Azərbaycan höku məti ilə de-fakto əlaqə yaradacaqlar, V.M.To mson Bakının general-qubernatoru olacaq,
279 şəhər polisinə ingilis zabiti rəhbərlik edəcək, L.Biçeraxov və onun dəstələri Britaniya ordusu ilə birlikdə Bakıya da xil o lacaq və nəhayət, silahlı ermənilər şə - hərə buraxılmayacaqlar 87 . Azərbaycan nümayəndələri ingilis hərbi ko mandanlığın ın bu planları haqqında Bakıya Nazirlər Şurasının sədrinə teleqrafla mə lu mat verdilər. Bu zaman F.X.Xoyski əsil diplo mat məharəti nü mayiş etdirdi, 1918-ci il noyabrın 16-da V.M.To msona məktubla müraciət edərək, ingilis qoşunların ın Bakıya girməsinin A zərbaycanın dövlət müstəqilliy i və ərazi bütövlüyünə xələl gətirməyəcəyinə ü midvar o lduğunu bildirdi 88 .
ilə h indli əsgərlərdən ibarət İngiltərə qoşunları 1918-ci il noyabrın 17-də Bakıya daxil oldu. Polkovnik F.P.Kokkere l Bakıda müttəfiq dövlətlərin polis ko missarı təyin edildi. Bakıdakı ingilis qoşunlarının canlı qüvvəsi təxminən min nəfər əsgərdən ibarət id i 89 .
nazirin i əvə z edən A.X.Ziyad xan, mü xtəlif milli təşkilat lardan nümayəndələr iştirak edird ilər. Elə həmin gün Bakıya daxil olan L.Biçeraxov ordusunu şəhərin xristian əhalisi böyük rəğbətlə qarşıladı. Böyük əksəriyyətini ermənilər təşkil edən bu ordu Bakıya da xil o lan kimi Azə rbaycanın dövlət rə mzlə rini təhqir edir, milli höku mət in tezliklə dağılacağı barədə şayiələr yayırdılar. Bakıdakı rus və erməni milli şuraları L.Biçeraxovun gəlişi ilə belə b ir qərar çıxard ılar ki, guya "heç bir Azərbaycan yoxdur, yaln ız Rusiya vardır. Azərbaycan hakimiyyəti devrilməli və o, Biçeraxovun başçılıq etdiy i Xəzəryanı höku mətlə əvəz edilməlid ir" 90 . Qoşunlar Bakıya daxil olan zaman ço x xoşagəlməz b ir hadisə baş vermiş, general To mson limanda A zərbaycan Cü mhuriyyəti bayrağının İngiltərə, ABŞ, Fransa, İtaliya bayraqları ilə yanaşı asıldığını görərək, onu dərhal götürmək əmrini vermişdi
91 . M.Ə.Rəsulzadə öz xatirələrində yazırdı: "17 təşrini-sanidə iki Bakı vardı. Məhzun müsəlman Bakısı ilə məmnun xristian Bakısı... İki gün sonra komandanlığın əhaliyi-islamiyyəni məyus edəcək bir bəyannaməsi nəşr olunuyordu. Bu bəyannamədə, Biçeraxov bəyannaməsində olduğu kimi, "Qalib etilaf ordusunun məmləkətə dönmədən əvvəl zəfəri-müştərəkə bunca xid mətləri dəyən fədakar rus xəlqinə ədai-dinşüküran etmək vəzifələrində olduğu və bu vəzifənin ifası üçün Rusiyadan qoparılmış Qafqaziyanın düşməndən təxliyəsi üçün Ufada təşəkkül edən rus hökuməti ilə biletilaf buraya gəlindiyi" anladılıyordu. Böylə bir bəyannamənin təsirinə, bir də ingilis ordusu ilə bərabər gəlmiş Biçeraxov qitəatı erməni məfrəzələrinin şəhərdə ehdas etməkdə olduqları hadisələr və əhaliyi-islamiyyəyə qarşı takındıqları təhqiramiz hərəkətlər dəxi təsəvvür ediliyorsa, o zaman nə kibi saətlər yaşanmaqda olduğu kəndi-kəndinə anlaşılır..." 92 .
V.Baykov və A.Leontoviçin general Tomson tərəfindən qəbul edilməsi Azərbaycan
280 hökumətinin narahatçılığını daha da artırdı. Görüş zamanı Rus Milli Şurasının üzvləri özlərini Azərbaycanın sahibi kimi apardılar. Onlar Tomsonun yaradılacaq koalision hökumətə daxil olmaq haqqında təklifini həm öz adlarından, həm də Erməni Milli Şurasının adından rədd etdilər. Onların fikrincə, xristianların Azərbaycan hökumətinə daxil olması onun müttəfiqlər tərəfindən tanınmasını asanlaşdıra bilərdi. Bu adamlar Azərbaycanın Rusiya müstəmləkəçiliyindən azad olub öz milli müqəddəratını təyin etməsi əleyhinə idilər. Nəhayət, görüş zamanı Tomson onlara xatırlatmağa məcbur oldu ki, hazırkı vəziyyətdə Rusiya, sadəcə olaraq, mövcud deyildir. "Bu müşkülat məvacihəsində istiqamətlərin 360 dərəcə dəyişənlər vardı. Milliyyətpərvərliklərinə şübhə edilməyən bəzi zəvati-möhtərəm belə hasil olan vəxaməti anlamaq üçün "istiqlaldan istinkaf‖ təklifini tədqiq etmək zəfinə düşdülər", deyə M. Ə. Rəsulzadə yazırdı 93 .
hökumətinin noyabr ayının 18-də verdiyi rəsmi məlumatlardan da aydın olur ki, o, heç də gələcəyə bədbinliklə baxmırdı. Məlumatda deyilirdi ki, müvəqqəti olaraq Bakıya daxil olan müttəfiq qoşunları öz əlində yalnız hərbi hakimiyyəti cəmləşdirir, əldə olunmuş razılığa əsasən, ölkənin və onun paytaxtının daxili işlərinə müdaxilə edilməməlidir, bütün hökumət idarələri əvvəlki qaydada fəaliyyət göstərməlidir, son nəticədə Rusiya xalqlarının öz müqəddəratını müəyyən etməsi məsələsi beynəlxalq sülh konfransında həll edilməlidir. Məlumatda həmçinin göstərildi ki, hazırkı çətin şərait Azərbaycanın siyasi rəhbərliyindən ölkədə mövcud qayda-qanunu saxlamağı tələb edir. Hökumət Bakıya daxil olmuş müttəfiq qoşunlarının Azərbaycan xalqının suveren hüquqlarını tapdalamayacağına ümid bəslədiyini də bildirirdi 94 .
və iqtisadi həyatına aşkar müdaxilə etməyə başladı. General Tomsonun əmri ilə Bakıda "milli hakimiyyət ordunu ictimai asayişin qorunması məsuliyyətindən azad edə biləcək dərəcədə güclü olana qədər" 95 hərbi vəziyyət elan edildi. Onun 1918-ci il noyabrın 19-da verdiyi əmr hərbi dövr qanunlarının pozulmasına görə cəzalar haqqında idi. Bu əmrdə müttəfiq qoşunların hərbi rütbəli səxsləri və Rusiya hökumətinə xidmət edən şəxslər (ağqvardiyaçı zabitlər nəzərdə tutulurdu) istisna olmaqla, xüsusi icazə olmadan silah gəzdirmək, iclas və tətil keçirmək qadağan edilir, ağır cinayətlərə görə ölü m nəzərdə tutulurdu 96 . İngilis komandanlığı Bakıda hərbi vəziyyət elan etməklə, əslində şəhərdə və Bakı quberniyasında inzibati hakimiyyəti ələ keçirib, bütün məhkəmə və icra orqanlarını general Tomsonun ixtiyarına verdi. Bundan sonra onlar şəhərin iqtisadi həyatına təsirlərini gücləndirməyə başladılar. Belə ki, 1918-ci il noyabr ayının 29-dan Xəzər Donanmasının bütün ticarət gəmiləri də ingilis komandanlığının sərəncamına keçdi 97 . Ticarət donanmasını idarə etmək üçün başda mayor Braun olmaqla "İngiltərə Dəniz Nəqliyyatı" şirkəti təsis olundu. Bununla da ingilislər "vahid, bölünməz Rusiya"nın bərpası işində Denikin ordusuna kömək etmək məqsədilə bütün Xəzər dənizinə nəzarət etməyə başladılar.
281 Mudros sülhünün şərtlərinə görə, ingilislər Batumu da tutdular və Zaqafqaziya Dəmir Yolunu öz nəzarəti altına götürdülər. Beləliklə, Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər mühüm strateji əməliyyat meydanı onların əlinə keçd i. Bununla əlaqədar olaraq Böyük Britaniyanm o zamankı hərbi dəniz naziri Uinstn Çörçill yazırdı: "Britaniya qoşunları Batuma çıxarıldı və çox sürətlə Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər, başqa sözlə, Bakıya qədər Qafqaz dəmir yolunu tutdu. Onlar tezliklə Xə- zər dənizində üstünlüklərini təmin edən donanma yaratdılar. Britaniya qoşunları dünyanın ən böyük strateji yollarından birinə sahib o ldu" 98 .
olmaq üçün tezliklə Britaniya Neft İdarəsini təsis etdilər. Britaniya "Bibiheybət" neft şirkətinin sədri Herbert Alen 1918-ci ilin dekabr ayında Londonda bildirdi ki, "Britaniyanın rəhbərliyi altında lazımi surətdə təşkil olunmuş və gen-bol maliyyə- ləşdirilən Rusiya neft sənayesi Britaniya imperiyası üçün dəyərli gəlir mənbəyi ola bilər" 99
Doqquz ay ərzində - 1918-ci ilin dekabrından 1919-cu ilin avqustuna qədər ingilislər Bakıdan 113,5 milyon manatlıq, 30 milyon puda qədər neft aparmışdılar 100 . Onların sərəncamı ilə Bakıdan daşınıb çıxarılan bütün neft məhsullarına heç bir aksiz rüsumları qoyulmur və bütün yüklər yubandırılmadan buraxılırdı. Tomson Azərbaycan Cü mhuriyyəti dəmir yolu işçilərinə ingilis zabitlərinin yükünü və qatarda gedən zaman sənədlərini yoxlamağı qadağan etmişdi. İngilislərin özbaşınalığı o yerə çatmışdı ki, hətta əllərində saxlayıb istədikləri kimi sərəncam verdikləri Bakı ticarət limanını maliyyələşdirməyi Azərbaycan hökumətinin öhdəsinə vermişdilər. Bu dövrdə ingilislər mülki idarəetmə sahələrinə də müdaxilə edirdilər. Onlar pul əsginaslarının buraxılışını öz nəzarətlərinə almış, əhalinin ərzaqla təminatı sistemini yenidən qurmuş, neft hasilatı və dəmir yol sahələrində mövcud əmək münaqişələrini özləri həll etmək üçün Əmək İdarəsi yaratmışdılar. İngilis komandanlığının əmri ilə Azərbaycanın Hərbi Nazirliyi Gəncəyə köçürülmüşdü. Onun yerli hakimiyyət orqanlarının hətta cari işlərinə də müdaxilə etməsi müşahidə olunurdu. Bütün bunlar milli hökumətin üzləşdiyi ağır vəziy- yəti daha da çətinləşdirird i. Lakin tezliklə hamıya aydın oldu ki, general Tomsonun həyata keçirdiyi tədbirlərdən yaranmış ümidsizlik təəssüratı müvəqqətidir və Azərbaycan xalqı müstəqillik yolunu seçməkdə yanılmamışdır. Bakıda mövqeyini möhkəmləndirib vəziyyəti nəzarətə alan general-qubernator Tomson ölkədəki ictimai-siyasi reallıqlarla yaxından tanışlıqdan bir neçə gün sonra bildirdi ki, F.X.Xoyskinin hökuməti ölkədə fəaliyyət göstərən yeganə mülki hakimiyyət olaraq qalır. İngilislər Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş nazirini "Bakıda ən bacarıqlı adamlardan biri" 101
adlandırırdılar. Beləliklə, general Tomsonun Azərbaycan hökumətini təqdir edən mövqeyi düşmən qüvvələrin "vahid və bölünməz Rusiya"nın bərpa olunmasına bəslədiyi ümidi puça çıxartdı, müttəfıq qoşunlarının Bakıya daxil olması ilə yaranmış dövlət müstəqilliyini təhdid edən təhlükəli vəziyyət Azərbaycan Cümhuriyyəti rəhbərlərinin s əyləri nəticəsində
282 aradan qaldırıldı. Eyni zamanda Azərbaycanın demokrat liderləri uzaqgörən siyasət yeritmələri sayəsində müttəfiq qoşunları komandanlığı tərəfindən de-fakto real hakim qüvvə kimi tanına bildilər.
VII FƏSİL AZƏRBAYCANDA MİLLİ DÖVLƏTÇİLİYİN BƏRQƏRAR OLMASI § 1. AZƏRBAYCAN CƏMİYYƏTİNDƏ DEMOKRATİK DƏYİŞİKLİKLƏRİN BAŞLANMASI
Respublikanın mürəkkəb beynəlxalq vəziyyəti onun
Avropa demokratiyası ilə sıx əlaqə yarada biləcək nü mayəndəli o rqanının sürətlə formalaşdırılması zərurətini doğurur və bu istiqamətdə ciddi fəaliyyət göstərilməsin i diktə edirdi. Milli Şuranın ö zünü buraxması, altı ay müddətində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ali qanunvericilik orqanının ü mu mi, g izli və birbaşa səsvermə əsasında seçilmiş Müəssislər Məclisinin çağırılması haqqında qətnamə hələ 1918-ci il iyunun 17-də qəbul olun muşdu. Milli Şuran ın hə min qətnamədə irə li sürdüyü bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün özünün müəyyən etdiyi möhlət 1918-ci il dekabrın 16-dək id i. 1918-c i il sentyabrın 14-də höku mət Müəssislər Məclisinə seçkilər ü zrə F.X.Xoyskin in sədrliyi ilə ko missiya yaratdı. Oktyabnn 21-də isə Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında qanun hazırla maq üçün əvvəlkindən daha geniş təmsil olunmuş bir ko missiya təsis olundu (M.Rəfiyevin sədrliyi ilə), amma mü xtəlif səbəblərə görə bu ko missiyaların işi ciddi nəticə vermədi. Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra beynəlxalq müna sibətlərdə yeni sistem yaratmalı olacaq sülh konfransının vaxtı yaxınlaşırdı. Bu və ziyyət tələb edirdi ki, Azərbaycanın bu konfransda onu təmsil edə biləcək hansısa bir siyasi orqanı olsun. "Kaspi" qəzetinin yazdığı kimi, "sülh konfransı və ümu miyyətlə müharibə edən ölkələr tərəfindən siyasi məsələlərin həll edilməsi A zərbaycanın Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirməsini gözləməyəcək. Biz kənarda qala bilərik, orada isə, məsələn, Bakı şəhərinin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılması haqqında və ya bundan da pis qərar qəbul edə bilərlər" 1 . Müəssislər Məclisinə seçkilər ü zrə ko missiya bu nöqteyi-nəzərdən çıxış edərək müvəqqəti parlament yaratmağ ı təklif etdi. Noyabrın 5-də komissiya özünün ilk iclasında Milli Şuranın qeyri-mümkün olduğunu, lakin siyasi şəraitin xalq nümayəndələrinin siyasi məsələlərin həll olunmasında iştirakını tələb etdiyini nəzərə alıb "təcili olaraq sadələşdirilmiş şəkildə müvəqqəti
283 Azərbaycan parlamenti çağırılması" qənaətinə gəldi 2 . Lakin əsas çətinlik bu parlamenti necə formalaşdırmaqda idi. Mürəkkəb siyasi şəraitdə ümumxalq seçkiləri keçirməyin mümkün olmaması kooptasiya və ya təyinetmə metodunun da bu dövrdə qabaqcıl ölkələrdə mövcud olan seçki prinsiplərinə uyğun gəlməməsi göstərirdi ki, təşkil edilmiş parlamenti dünya ictimaiyyəti ümumxalq mənafeyini təmsil edən qurum kimi tanımayacaq. Ona görə də yeganə çıxış yolu üzvləri Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə ümumxalq seçkiləri əsasında seçilmiş Milli Şuranı əvvəlki tərkibdə bərpa etmək ola bilərd i. Bu yolu seçən respublika hökuməti 1918-ci il 9 noyabr tarixli qərarı ilə Milli Şuranın çağırılmasını noyabrın 16-na təyin etdi. Seçki qanunu hazırlamaq üçün M.Ə.Rəsulzadə, M.Rəfiyev və H.Ağayevdən ibarət xüsusi komissiya təşkil olundu. Beş aylıq fasilədən sonra- 1918-ci il noyabrın 16-da yığışan Milli Şura hazırkı fövqəladə şəraitdə Müəssislər Məclisinin çağırılmasının qeyri-mümkünlüyü ilə əlaqədar özünü parlamentə çevirməyi qərara aldı. Qanunların hazırlanması üzərində işləyən müvafiq komissiyanın təqdim etdiyi layihə - Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun Milli Şura tərəfindən 1918-ci il noyabrın 20-də qəbul edildi 3 .
xadimləri, ingilislərin demokratiya ilə bağlı məsələlərə həssas münasibətini nəzərə alaraq, seçkiləri milli təmsilçilik prinsipi əsasında keçirməyi məqsədəuyğun saydılar və bununla da respublikada millətlərarası sülhün tam bərqərar edilməsi üçün real şərait yaratdılar. 1918-ci il noyabrın 29-da M. Ə. Rəsulzadənin imzası ilə Milli Şuranın "Bütün Azərbaycan əhalisinə" müraciəti dərc olundu. Sənəddə ―sırf Azərbaycan müsəlmanlarına məxsus olan Şurai-Millinin milli bir şəkildən çıxarılıb" "dövləti bir şəklə" salınacağı bəyan edildi. Bununla da Milli Şuranın parlamentə çevrilməsi niyyəti açıqlandı. Parlamentin Müəssislər Məclisinin yaranmasına qədər ölkə maraqlarının müdafiəsi, hökumətin formalaşdırılması və qanunvericilik funksiyasının yerinə yetirilməsi ilə bağlı səlahiyyətləri öz üzərinə götürəcəyi bildirildi. Müraciətnamədə Azərbaycan vətəndaşlarına xitabən deyilirdi ki, bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafi bir tərəfə qoyaq. Tarix, bizdən asılı olmayaraq, hamımızı bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. "Bütün Azərbaycan vətəndaşları bila-fərqi millət və məzhəb, bir vətənin övladlarıdırlar. Ümu mi Vətəndə müştərək həyatlarını qurmaq və bərabərlikdə kəndi səadətlərini hazırlamaq üçün onlar bir-birlərinə əl u zatmalı və yardım etməlidirlər" 4 . Gənc respublikan ın taley i həll edildiy i b ir vaxtda onun rəhbərlərin in çağırışın ı müsbət qarşılayan əhali yüksək vətənpərvərlik nümay iş etdirərək, Azərbaycanın istiqlalı şüarı ilə keçirilən seçkilərdə fəal iştirak etdi. Bununla belə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ali dövlət orqanı o lan parlamentə münasibət heç də birmənalı olmadı. Azərbaycan Milli Şurası noyabrın 25-də erməni və rus milli şuralarına öz nümayəndələrin i parlamentə göndərmək təklifi ilə müraciət etdi, hər iki şuradan əvvəlcədən mənfi cavab alındı. Ermənilər siyasi və milli-mədəni talelərindən
284 gileylənərək, öz şuralarının bütövlükdə ermən ilərin mənafeyini təmsil etmək hüququ
olmadığın ı bildirdilər 5 .
Qafqaz respublikalarının öz müstəqilliklərini elan etmələrinə baxmayaraq, Rus Milli Şurası Ümu mrus iya Müəssislər Məclisi və sülh konfransının qərarınadək bütün Zaqafqaziyanı Rusiya dövlətinin bir hissəsi saydığı üçün "Rusiyanın iradəsini bilmədən b izim nə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini, nə də onun parlamentini tanımağa haqqımız var"
6 - cavabını verdi. Lakin milli azlıq ların sabotajından əzmin i itirməyən Azərbaycan hökuməti bəyan etdi ki, hətta milli azlıqlardan heç biri də parla mentdə iştirak etmək istəməsə, yenə də o, parlamenti yaradacaq, çünki ölkənin taley inə görə məsuliyyət çoxluğun üzərinə düşür. Bu ço xluq, əgər azlıqlar bundan imtina etsə belə, ö lkəni təklikdə idarə etməlid ir 7 . Yaln ız general To mson F.X.Xoyskinin yaratdığı və 1918-ci il dekabrın 26-da parla mentin təsdiq etdiyi höku mətə müttəfiqlə r ordusu ko mandanlığın ın hərtərəfli yardım edəcəyi haqqında bəyanat verdikdən 8 sonra Ermən i M illi Şurası və Slavyan-Rus Cəmiyyəti Şurası parlamentə daxil olmaq haqqında qərar qəbul etdilər. Slavyan-Rus Cəmiyyəti Azərbaycan dövlətçiliy ini tanımasa da, rus əhalisinin mənafeyi naminə, Ümu mrusiya Müəssislər Məclisi çağ ırılanadək "cəmiyyət və onun tərkibinə daxil o lan təşkilatların üzv lərinin marağının müdafiəsi üzrə birgə iş xatirinə" 9 Azərbaycan Parlamentinə daxil olmağı mü mkün saydı. Azərbaycan parlamentinin müxalifətə münasibəti ondan ibarət idi ki, istiqlal bayrağı qaldırmış bu qurumun sıralarına daxil olan şəxslər artıq özlərinin bu hərəkətilə Azərbaycan dövlətçiliyinin mövcudluğu faktını tanımış olurlar. Eyni zamanda parlament Azərbaycanı Rusiyanın tərkib hissəsi kimi qəbul edən müxalifətlə hesablaşmamaq hüququnda olduğunu da bəyan etdi. Azərbaycan rəhbərliyi həmçinin rus demokratiyasına qarşı düşmənçilik mövqeyində dayanmadığını bildirib qeyd etdi ki, Rusiyaya konkret münasibətin müəyyən edilməsi yalnız Azərbaycan Müəssislər Məclisinin səlahiyyətindədir 10 . Parlamentin əsas özəyini keçmiş Milli Şuranın 44 üzvü təşkil edirdi. Daha 36 müsəlman deputat isə keçmiş milli komitələrin xətti ilə şəhər və qəzalardan seçilmişdi. Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|