A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- T A R İ X İ
- Mahmud
- AZƏRBAYCANIN SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ (1901-1914-cü illə r)
|
3 A Z Ə R B A Y C A N M İ L L İ E L M L Ə R A K A D E M İ Y A S I A. B A K I X A N O V A D I N A T A R İ X İ N S T İ T U T U
AZƏRBAYCAN T A R İ X İ 1900-1920-ci illər
Y E D D İ C İ L D D Ə
V CİLD
B A K I , E L M , 2 0 0 8
4 Bu k itab "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild" (Bakı, Elm, 2001) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır.
Məsul redaktorlar: Mahmud İs mayılov AMEA-nın müxbir üzvü Nigar Maksvell tarix elmləri namizədi ISBN 978-9952-448-41-2 947. 5402-dc22 Tarix - Azərbaycan Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı. "Elm". 2008. 696 səh. + 40 səh. illüstrasiya.
hadisələrlə zəngin olan ilk iki onilliyi işıqlandırılmışdır. Azərbaycan xalqının bütün həyat sahələrini əhatə edən köklü dəyişiklik-lərin baş verdiyi həmin dövrdə kapitalist istehsal münasibətlərinin iqtisadiy yatda aparıcı mövqe tutması, maarifçiliyə əsaslanan milli özünüdərk və ictimai şüurun milli dövlətçiliyi bərqərar etməklə nəticələnən böyük bir inkişaf mərhələsi keçməsi, ədəbiyyat və mədəniyyətin coşqun inkişafı, sosial-iqtisadi təkamül, cəmiyyətin digər mühüm proses və hadisələri bu cilddə diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ilə nəticələnən milli-azadlıq hərəkatından geniş bəhs olunan bu cilddə Cümhuriyyətin müxtəlif sahələrdəki fəaliyyəti və onun süqutuna səbəb olan amillərlə yanaşı, milli dövlət quruculuğunda mühüm tarixi-siyasi əhəmiyyəti də şərh edilir.
© "Elm" nəşriyyatı, 2008
5 G İ R İ Ş
Yeddi cildlik "Azərbaycan tarixi"nin V cildində Azərbaycan tarixinin sosial- iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni proseslərlə zəngin olan 20 illik (1900-1920-ci illər) dövrü işıqlandırılmışdır. İyirminci yüzilliyin ilk iki onilliyində Şimali Azərbaycanın istisnasız olaraq bütün təsərrüfat sahələrində bazar iqtisadiyyatı münasibətləri hökmran mövqe tutmuş, bəzi sahələrdə isə təsərrüfatın təşkilinin yüksək forması sayılan inhisarlar həlledici mövqelərə yiyələnmişdi. Azərbaycan xalqının milli şüurunun inkişafı tarixində keyfiyyətcə yeni mərhələ olan bu dövrdə milli-azadlıq mübarizəsi yeni yüksək mərhələyə qədəm qoymuş, milli-siyasi təşkilatlanma başa çataraq əlverişli şərait yaranan kimi öz nəticəsini vermişdi: mənfur çar imperiyası yıxıldıqdan az sonra Azərbaycan xalqı rus müstəmləkə boyunduruğundan çıxaraq ö z milli dövlətin i - A zərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaratmışdı. Dövrün mühüm məsələlərini sistemləşdirib təqdim etmək üçün XX əsr tarixşünaslığının nailiyyətlərinə, həmçinin ilk mənbələrə geniş istinad edilən bu cilddə Rusiyanın Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində, Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivində, Peterburq MDTA-da, Gürcüstan Tarix Arxivində, Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində (ARDA), Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində (ARDTA), Azərbaycan Respublikası Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Arxivində (ARDSPİHA), Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Tarixi Arxivində (ARDƏİTA) toplanmış materiallardan, həmçinin vaxtilə çap üzü görmüş mənbələrdən, o dövrün çoxsaylı mətbuat materiallarından geniş istifadə olunmuş, "Azərbaycan" (Azərbaycan və rus dillərində), "Kaspi", "Znamya truda", "İskra", "Açıq söz", "Naş put", "Zarya", "İttihad", "Nabat", "İstiqlal" və s. dövri nəşrlər isə bir sıra məsələlərin işıqlandırılmasında qiymətli qaynaq rolunu oynamışdır.
V cildin əhatə etdiyi dövr və problemlərə hələ XX əsrin əvvəllərində yaşamış müəlliflərin həm Azərbaycan, həm də rus dillərində yazılmış mü xtəlif xarakterli əsərlərində də bu və ya digər şəkildə to xunulmuş, yeni dövrün tarixini tədqiq etmək sahəsində müəyyən işlər görülmüşdü. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Peterburqda, Rusiyanın digər şəhərlərində yaşamış tarixçilərdən P.Q.Butkov, V.A.Potto, N.F.Dubrovin və başqaların ın əsərlərində Azərbaycanın XIX əsr tarixinə aid məsələlər geniş işıqlandırılmışdı. Bu əsərlər XX əsrin siyasi, sosial-iqtisadi tarixinin b ir ço x məsələlərinə to xun masalar da, həmin dövrün bir sıra problemlərin i aydın başa düşməyə imkan yaradır. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində yaşamış Hacı Şey x Həsən Mollazadənin "Zübdət-üt-təvarix" əsərinin dördüncü cildində İran, Qafqaz və Orta Asiya tarixi ilə yanaşı, Azərbaycan tarixinin XX əsrin birinci onilliyinə aid məsələlərindən də bəhs edilmişdir.
6 1918-c i il mayın 28-də yarad ılmış müstəqil Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti bir ço x vacib məsələlərlə yanaşı, maarifin, o cümlədən tarix elmin in inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçird i, la zımi mütəxəssislər hazırlamaq üçün xarici ölkələrə 100 nəfərdən artıq nü mayəndə göndərdi, 1919 -cü ildə Bakıda universitet yaratdı. Bu dövrdə Parisdə Adil xan Z iyad xanovun "Azərbaycan", Şey xülislamovun "Qafqaz Azərbaycan Respublikası" kitabları çapdan çıxdı, M.Ə.Rəsulzadə "İran və Azərbaycan", "Azərbaycan paytaxtı" məqalələrin i nəşr etdirdi. Bu məqalə lərdə ço x mühü m məsələlə rə - Azərbaycan xa lqın ın formalaşması, onun qonşu xalq larla əlaqələri, Bakı şəhərinin inkişafı və s. məsələlərə to xunulur. Azərbaycanın mədəni həyatının, tarixi keçmişinin işıq landırılmasında "Səfa", "Nicat", "Nəşri-Maarif‖, İran Maarifçilik Cəmiyyəti, "Tərəqqi‖ cəmiyyətləri mühü m rol oynadılar. 1920-c i ilin apre lində Azə rbaycan Respublikası e lan edildikdən bir müddət sonra Şimali A zərbaycanda ictimai elmləri, o cümlədən Azərbaycan tarixin i öyrənmək üçün qurumlar yarad ılmağa başladı. 1923 -cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti təşkil o lundu. Azərbaycanda 1929-cu ildə yaradılan Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu respublikada A zərbaycan tarixinə dair tədqiqatların aparılması və yazılı mənbələrin nəşr olunmasında mühüm rol oynamağa başladı. O, az sonra SSRİ EA Zaqafqaziya fılialının Azərbaycan şöbəsinə, 30-cu illərin ortalarında isə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialına çevrildi. Həmin filialın nəzdində Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, həmçinin arxeologiya və etnoqrafiya bölməsi yaradıldı. Lakin burada Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəllərini əhatə edən dövrünün tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli bir iş görülməmiş, əsas fəaliyyət marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin nəşrinə və XX əsrin iki onilliyində baş verən fəhlə çıxışlarının öyrənilməsinə yönəldilmişdi. Bununla yanaşı, akademik V V.Bartoldun Bakıda 1925-1926-cı illərdə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan tarixinin qısa xülasəsi" və "Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və ən vacib vəzifələri", akademik N.A.Samoyloviçin "Qafqaz və Türk dünyası" məqalələri, N.İ.Meşşaninov, Ə.Ələkbərov, P.K.Jüze, Əziz Qubaydulin kimi alimlərin Azərbaycan tarixinin mü xtəlif dövrləri və məsələlərinə aid əsərləri işıq üzü görsə də, onlarda da Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəlləri dövrünə toxunulma mışdı. Sovet dövründə Azərbaycanın XX əsr tarixi məsələlərinə ciddi şəkildə ilk toxunan müəlliflər Bakı Universitetinin professoru Q.Q.Pisarevski, T.Passek, T.Latınin və V.M.Sısoyevdir. Onlardan V.M.Sısoyevin 1925-ci ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan (Şimali) tarixi" əsərini xüsusi qeyd etmək lazımd ır. XX əsrin 20-ci illərində fəaliyyət göstərmiş Vəli Xuluflu, A. Sübhanverdizadə, A.Əfəndi, M.Əfəndizadə, H.İmanov, Abdulla Salamzadə, Ağamir Məmmədov, Rəşid İsmayılov və b. kimi azərbaycanlı tarixçilərin tədqiqatlarında da Azərbaycanın XX əsr tarixi məsələləri diqqətdən kənarda qalmışdı.
7 40-cı və 50-ci illərdə Azərbaycanda yetişmiş tarixçi alimlərdən Ə.Sumbatzadə, M.İsmayılov, İ.Həsənov, Q.Mehdiyev, İ.Talıbzadə XX əsr tarixi məsələlərini də araşdırmış, Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalı məsələlərinə, Azərbaycanda aqrar münasibətlər, kənd təsərrüfatı və sənayenin, xüsusən neft sənayesinin tarixinə dair əsərlər nəşr etdirmişlər. Bu istiqamətdə müəyyən işlər gör- müş Rusiya tarixçiləri N.Q.Boqdanov, K.A.Pajitnov və Q.Q.Pisarevskinin əməyin i də qeyd etmək lazımd ır. 50-ci illərin sonu - 70-c i illərin əvvəllərində üç cilddən ibarət "Azərbaycan tarixi" nəşr olunmuşdu. Onun II cildi Azərbaycanın XIX-XX əsrin əvvəlləri tarixinə həsr edilmişdir. Bu cild, demək olar ki, Azərbaycanın XX əsrin əvvəlləri dövrü tarixini bütövlüklə əks etdirmiş ilk əsərdir. Cildin yazılması üçün müəlliflər tərəfindən toplanmış külli miqdarda materialın əksəriyyəti ölkə tarixşünaslığına ilk dəfə gətirilmiş, cilddə XX əsr tarixinin istər sosial-iqtisadi, istər siyasi, istərsə də mədəniyyət məsələlərinə dair yeni məlu matlar və ətraflı şərhlər verilmişdir. Üçcildlik "Azərbaycan tarixi" nəşr edildikdən sonrakı illərdə Azərbaycan tarixinin bütün dövrləri, o cümlədən XX əsrin öyrənilməsi sahəsində xeyli nailiyyətlər əldə edildi, bir sıra tədqiqatlar nəşr olundu. Onlardan Ə.S.Sumbatzadənin imperializm dövründə Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi durumuna, Ə.N.Quliyevin XX əsrin siyasi məsələlərinə, M.Ə.İsmayılovun XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və sənayesinə, kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafına, A.Ş.Milmanın Azərbaycanın siyasi quruluşuna, İ.V.Striqunovun proletariatın formalaşmasına həsr etdikləri monoqrafiyalarını göstərmək olar. M.Ə.İsmayılovun nəşr etdirdiyi "Şəki" kitabında Şəkinin XX əsr tarixi də öz əksini tapmışdır. XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda suvarma və sudan istifadə, 1912-ci il 20 dekabr islahatı məsələləri İ. A. Talıbzadənin, XIX əsrin 30-cu illəri - XX əsrin başlanğıcında rus kəndlilərinin Azərbaycana köçürülməsi isə D.İ.İsmayılzadənin əsərlərində işıqlandırılmışdır. Sonrakı dövrün, yəni 70-ci illərin sonu - 90-cı illərin tarixşünaslığından danışmazdan əvvəl o cəhəti qeyd etmək zərurid ir ki, XX əsr Azərbaycan tarixinin bir sıra məsələləri yuxarıda adlan çəkilən əsərlərin çoxunda sovet dövrünün hakim ideologiyasının təsiri, rəsmi dövlət "konsepsiya"larının tələblərinə uyğun təhrif edilmişdi. İstər XIX və XX əsrin əvvəllərində - Azərbaycanda sovet hakimiyyəti bərqərar olunana qədər, istərsə də ondan sonrakı ilk onilliklərdə həm rus, həm də Azərbaycan tarixşünaslığında Rusiyanın Şimali Azərbaycanı istila etməsi məsələsi əsasən obyektiv işıqlandırılırdı, lakin 40-cı illərdən sonra Rusiya və Azərbaycan ta- rixşünaslığında həmin məsələ rəsmən saxtalaşdırılmağa başladı. 80-ci illərin ikinci yarısından sonrakı illərdə aparılan tədqiqatlarda artıq əvvəəlki dövrdə yuxarıdan irəli sürülmüş "konsepsiya"ları qırağa qoyub, inkaredilməz dəlillərə əsaslanan müəlliflər tariximizdə baş vermiş hadisələri olduğu kimi təqdim etdilər. Bununla da tarixşünaslığımızdakı "Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi" və ya
8 "birləşməsi" kimi qeyri-elmi müddəalar puça çıxdı. XX əsr tarixinin ilk iyirmi ilinə aid həqiqətlər bərpa olundu. 80-ci və 90-cı illərin tarixşünaslığından danışarkən, ilk növbədə, "Azərbaycan tarixi" kitablarının nəşrini qeyd etməliyik. Tarix İnstitutunun kollektivi tərəfindən hazırlanmış "Azərbaycan tarixi" Azərb. EA həqiqi üzvü İ.H.Əliyevin redaktorluğu ilə 1993-cü ildə Azərbaycanca, 1995-ci ildə rusca, 1994-cü ildə yeni "azərbaycan tarixi" isə akademik Z.M.Bünyadov və professor Yusif Yusifovun redaktəsi ilə çap edildi. XIX-XX əsrin əvvəlləri dövrü M.Ə.İsmayılov tərəfdən yazılmış əsərlərdə də öz əksini tap mışdır. 70-90-cı illərin mütəxəssis tarixçiləri M.İsmayılov, T.Vəliyev, M.Musayev, Ə.Umayev, Q.Cavadov, Y.Ələsgərov, S.Əliyarov, M.İbrahimov, İ.Bağırova, L. Həsənova, H. Həsənov, Z. Qafarova, Ş. Kərimov, V.Səmədov, M.Gülmalıyev və b. Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəniyyət tarixi üzrə çoxsaylı monoqrafiya və elmi məqalələr nəşr etdirdilər. Onların əksəriyyəti Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinə - XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın sosial-iqtisadi quruluşu, Azərbaycan kəndinin sosial-iqtisadi strukturu, Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi, neft sənayesinin tarixi, A zərbaycanda kənd təsərrüfatı, torpaq sahibliyi və torpaqdan isti- fadə, neft istehsalı və Rusiya iqtisadiyyatı, mülkədar təsərrüfatı və s. məsələlərə aiddir. Tarixi əsərlər içərisində ölkənin siyasi tarixinə dair olanlardan bir çoxunda (müəlliflər: D.Hüseynova, D.Seyidzadə, E.Əliyev, İ.Bağırova, A.Balayev, S.Mustafayeva, D.İsmayılzadə, N.Tahirzadə, S.Talıbova və b.) XIX-XX əsrlərdə Azərbaycan-Rusiya münasibətləri, çarizm siyasətini Azərbaycanda həyata keçirənlər, rus kəndlilərinin Zaqafqaziyaya, o cümlədən Azərbaycana köçürülməsi, Azərbaycan ziyalıları, Azərbaycanda təhsil, Rusiya ali məktəblərində təhsil alan azərbaycanlılar, Azərbaycanda siyasi təhsil məsələləri, Azərbaycan məktəbləri, maarif məsələləri, Azərbaycan burjuaziyasının maarifçilik fəaliyyəti və s. məsələlərin tədqiqinə daha çox yer verilmişdir. Tarixçilər və d igər ixtisas sahibləri (müəlliflər: A.Paşayev, N.Axundov, K.Zeynalova, İ.Kərimov, Q.Məmmədli, S.Mövlayeva, K.Talıbzadə) Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox sahələri, dövri mətbuat, görkəmli siyasət və mədəniyyət xadimləri barəsində xeyli əsərlər yazmışlar. Onlara Azərbaycanın dövri mətbuatı, M.Şahtaxtinskinin rus dövri mətbuatında fəaliyyəti, Azərbaycan teatrı, onun inkişaf mərhələləri, H.Cavid, Ü.Hacıbəyov, mədəniyyət məsələləri, mətbuatda ədəbi tənqid məsələləri və s. haqqında olan tədqiqatları misal göstərmək olar. XX əsr dövrünə dair tarixşünaslıqda şəhərlərin tarixi, su təchizatı məsələləri və s. ilə əlaqədar Bakı (F.Tağıyev), Şimali Azərbaycan şəhərləri (E.Muradəliyeva), Bakı (M.Musayev), Şəki (M.İsmayılov), Gəncə (kollektiv), Şuşa barəsində (G.İsmayılova) xeyli iş görülmüş, şəhər tikintisi və memarlığı məsələlərinə də tədqiqatlar həsr olunmuşdur (müəlliflər: V.Xanəliyev, Ş.Fətullayev). Nəşr olunmuş əsərlərin bir qismi dövri mətbuat (V.Məmmədov), Azərbaycan burjuaziyasının xeyriyyəçiliyi (M.İsmayılov, M.İbrahimov, S.Talıbova), Azərbaycan tarixşünaslığı (Ə.Sumbatzadə) məsələlərinin tədqiqindən ibarətdir.
9 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinin obyektiv tədqiq edilməsi, o zaman əldə olunmuş nailiyyətlər və buraxılmış səhvlərin düzgün dərk o lunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 1918-ci il mayın 28-dən 1920-ci il aprelin 27-dək fəaliyyət göstərsə də, Azərbaycan xalqının taleyində böyük rol oynayan məhz milli dirçəliş və dövlətçilik mərhələsi, həmçinin müsəlman dünyasında ilk respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərq ölkələrində demokratik ideya və hərəkatların inkişafına da müsbət təsir göstərmişdir. Odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cahanşümul tarixi hadisə olması zaman keçdikcə daha aydın dərk edilir. Buna görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti ilə əlaqəli mü xtəlif məsələlərin, ü mu miyyətlə, həmin dövrdə Azərbaycanda və onun yerləşdiyi Cənubi Qafqaz regionunda tarixi hadisə və prosesləri tədqiq edən, əsasən, son onilliklərdə formalaşmış tarixşünaslığın təhlil edilməsi ço x vacibdir. 1917-1920-ci illərdə baş vermiş hadisələrin bilavasitə iştirakçıları olmuş siyasi xadimlərin əsərləri həmin dövr tarixşünaslığının mühüm tərkib hissəsidir. Doğrudur, bu əsərlər istifadə olunmuş metod və prinsiplər nöqteyi-nəzərindən sırf elmi- tədqiqat xarakteri daşımır, ancaq izlənilən, məqsədlərə, xüsusən, hadisələrin xronoloji ardıcıllıqla işıqlandırılması və onlara ümumiləşdirici baxışla yanaşılmasına görə etibarlı mənbə sayılmalıdır. Həmin əsərlərin ilk mənbə kimi bir üstünlüyü də ondadır ki, onları qələmə alan, dövrün görkəmli tarixi şəxsiyyətləri olan müəlliflər sırasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC-nin), həmçinin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının yaradıcıları və əsas siyasi xadimləri xüsusi yer tuturlar. AXC xadimlərin in əsas siyasi hadisələrdən bəhs edən əsərləri həm AXC dövründə ölkədə, həm də onun süqutundan sonra xaricdə çap edilmiş, onların bir çoxu isə üçüncü Azərbaycan Respublikasında yenidən işıq üzü görmüşdür. Onların sırasına M.Ə.Rəsulzadənin, Ə.Topçubaşovun, A.Ziyadxanlının, C.Hacıbəyovun, Y.V.Çəmən- zəminlinin, M.Məmmədzadənin, Ş.Rüstəmbəylinin, Mir Yəqubun, R.Vəkilovun, N.Şeyxzamanovun, Ə.Əsgərov-Kəngərlinskinin və digər fəal xad imlərin əsərləri daxildir 1 . Bu siyahıda M.Ə.Rəsulzadənin müstəsna yeri vardır. Onun əsərlərində milli dövlətçilik ideyası xüsusi elmi maraq doğuran əsas amillərdəndir. Sosial- nəzəriyyəçilər - tarixçilər, siyasətçilər, ədəbiyyatşünaslar, mədəniyyətşünaslar, hüquqşünaslar üçün hədsiz dərəcədə maraqlı olan bir sıra məsələlər - milli Azərbaycan ideyasının təşəkkülü və inkişafı, dövlətçilik baxışlarının formalaşması, siyasi mübarizənin gözlənilməz dönüşlərlə zəngin mürəkkəbliyi və s. qeyri-adi şəxsiyyət olan müəllifin əsərlərində öz geniş əksini tapmışdır. Ə.M.Topçubaşovun fakt və hadisələrlə zəngin əsərləri də AXC tarixşünaslığında xüsusi yer tutur. Azərbaycan dövlətinin səlahiyyətli nümayəndəsi, parlamentin yeganə sədri olmuş müəllifin İstanbul və Paris təəssüratları, müstəqil respublikanın öz həllini tapmamış problemləri onun əsərlərinin əsas mövzusudur. Haqqında bəhs edilən dövrdə insanların fikir və düşüncələrinin əsas
10 məzmununu təşkil edən subyektiv gerçəkliyi daha düzgün anlayıb qiymətləndirmək üçün M.V.Məmmədzadə və Ə.Əsgərov-Kəngərlinskinin yazıları diqqətəlayiqdir. Əgər birinci müəllifdə hadisələrə baxış və yanaşmada mübarizə əzmi üstünlük təşkil edirsə, ikincidə tarixi gerçəkliyə bədbin münasibət daha qabarıqdır. Lakin buna baxmayaraq, onların hər ikisi tarixin düzgün dərk edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən gerçəklik faktlarına istinad edir. 1917-1920-ci illərdə fəal inqilabçı, hərbi siyasi qurumların rəhbər işçiləri, Sovet hakimiyyəti dövründə isə respublikanın partiya-dövlət nümayəndələri olmuş yerli ko mmunistlər - N.Nərimanov, Q.Musabəyov, M.D.Hüseynov, M.Quliyev, Q.Hüseynov, Ə.Qarayev və b. tədqiq edilən dövrə aid bir sıra sərt xarakterli polemik əsərlər qələmə almışlar 2 . Bu əsərlərin dəyəri siyasi rəqiblərə tənqidi münasibət ifadə etmələrində, hadisələrin qənaətbəxş və obyektiv təsvirini vermələrində yox, o vaxtkı kommunistlərin dünyagörüşü və psixologiyası haqqında dolğun təsəvvür yaratmalarındadır. Onlara xas olan ümumi cəhət Müsavat hökuməti ilə müqayisədə sovet idarəetmə sistemi və sosial-iqtisadi quruluşunun Azərbaycan xalqının tərəqqisi üçün daha çox işlər gördüyünü sübut etməyə çalışmalarıdır. Ümu mi şəkildə 1917-1920-ci illər tarixşünaslığını üç dövrə bölmək olar: 20- 30-cu illərin marksist tarixşünaslığı, 40-80-ci illərin milli ko mmunist tarixşünaslığı, 90-cı illərin liberal-milli tarixşünaslığı. Azərbaycanda marksist tarixşünaslığın əsas nümayəndələri 1921-1931-ci illərdə Qırmızı Professura İnstitutunu bitirmiş qeyri-azərbaycanlılar idi. Onlar 1917- 1920-c i illəri əhatə edən inqilab dövrünü dünya kapitalizminin ta m çürümə mərhələsində zəhmətkeşləri burjuaziyanın zülm və istismarından azad edəcək dünya in- qilabın ın ilkin müjdəç isi kimi qələmə alırd ılar. 1917-ci illərə aid tarixi əsərlərin müəllifləri - A.Rayevski, Y.Ratqauzer, N.Pçelin, A.Popov, S.Sef, A.Steklov, A. Dubner hadisələri tədqiq və təqdim edərkən tarixi reallığın təfsilatlarına maraq göstərmək, hadisələrin izahında ideologiyaya üstünlük vermək, mənbələrdən geniş iqtibas gətirmək və s. kimi xüsusi yanaşma üslubu nümayiş etdirmişlər 3 .
etdikləri partiya-sovet rəhbərlərinin çıxışlarından geniş istifadə, tarixi məkanın təfərrüatınadək dövrləşdirilməsi, arxiv mənbələrini kütləvi fetişləşdirmə hallarına az-az rast gəlinir. "Zəhmətkeşlərə vəhşi nifrət", "dünya miqyaslı quldurlar", "müsavat nökərləri", "bəyxan hökuməti", "öz xalqının mənafeyi ilə alver edənlər" və s. epitetlərdən gen-bol istifadə edilən bu əsərlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti "Müsavat rejimi", "Müsavat dövləti" kimi təqdim ed ilmişdir. Marksist tarixşünaslığın nümayəndələri AXC-nin daxili siyasətindən danışarkən bu siyasətin əsasına "rejimin" sinfi təbiətini, onun siyasi subyektlərinin maraqlarını qoyur və onların zəhmətkeş fəhlə-kəndli mənafelərinə kökündən zidd olduğunu iddia edir və bununla da bu mənafelərin uzlaşdırılması və ümummilli
11 məqsədə tabe edilməsi imkanlarını göstərmirdilər. Müsavat partiyasını kəskin tənqid edir, onu gah kiçik burjua partiyası, gah da yalnız burjuaziya və mülkədarların mənafeyini müdafiə edən təşkilat adlandırır, bununla da Müsavat partiyasının və bütövlükdə milli hərəkatın əsas tutduğu prinsip və mənəvi dəyərləri bayağılaşdırmağa çalışırdılar. AXC xarici siyasətinə Birinci dünya müharibəsində qalib gəlmiş ölkələr qarşısında nökərçilik donu geydirilirdi. 20-30-cu və sonrakı illərin tədqiqatları başlıca olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daha çox inqilabi dövrün məhsulu olmasını, iqtisadi mühafızəkarlığına baxmayaraq, demokratik siyasi qurum və vətəndaş təsisatları yaradılmasına meylini, mədəniyyət sahəsində özünü göstərən inqilabiliyini, milli hərəkatın is ə öz məqsəd və hərəkətverici qüvvələrinə görə maarifpərvər və mütərəqqi xarakter daşıdığın ı görmək istəmirdilər. Müharibədən sonrakı illər tarixçi kadrlar: Z.İbrahimov, M.İsgəndərov, Y.Tokarjevski, C.Quliyev, Ə.Sumbatzadə, T.Köçərli, D.Quliyev və başqaları bu dövr milli kommunist tarixşünaslığının ən məhsuldar nümayəndələri sayılırlar 4 . Məhz bu dövrdə 1917-1920-ci illərin tədqiqat mövzusu daha da genişlənmiş, bir sıra sənədlər məcmuəsi çap edilmiş, nəticədə kütləvi oxucu üçün dövrün sirləri ilə yaxından tanış olmaq imkanı yaranmış, lakin AXC tarixinin müstəqil tədqiqat predmeti kimi sistemli şəkildə öyrənilməsi davam etdirilmə mişdi 5-8 . Bunun tədqiqatçılardan asılı olmayan başlıca səbəbi onda idi ki, hakim ideologiya məhz AXC ilə əvvəlcə siyasi, onun süqutundan sonra isə Cümhuriyyətin yaddaşdan silinməsi üçün mübarizə aparmışdı. Keçmiş SSRİ məkanında, o cümlədən Azərbaycanda 80-90-cı illərdə baş verən proseslərlə paralel yaranan yeni mənəvi şərait AXC tarixinə aid bir sıra problemlərin öyrənilməsinə qoyulan qadağaların aradan qalxmasına, dövrü öyrənən yeni istiqamətin - liberal və milliyyətçi tarixşünaslığın formalaş masına imkan verdi. Onun əsas nümayəndələri olan A.Balayev, C.Həsənli, N.Maksvell, P.Darabadi, N.Nəsibzadə, R.Xudiyev və b. alimlərin tədqiqatları AXC tarixinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görüldüyünü söyləməyə əsas verir. Əlbəttə, bu son dövr tarixşünaslığında, xüsusən onun ilk çağlarında bəzi nöqsanlar, o cümlədən ifrat aludəçilik, 1917-1920-ci illərdə baş vemıiş hadisələrə münasibətdə eyforiya əhvali-ruhiyyəsi, onların şərhində ideoloji yanaşmaya üstünlük verilməsi kimi qüsurlardan xali olmayan bu ilk addımların özü, ümumilikdə, AXC tari- xin in öyrənilməsi istiqamətində irəliləy iş idi. 90-c ı illərin əvvəllərində - AXC tarixinə aid mənbəşünaslıq bazasının formalaşma dövründə C.Həsənlinin "Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər)" 9 kitabı AXC-nin xarici siyasət problemləri üzrə müasir Azərbaycan tarixşünaslığında baza olacağına tam əsas verir. Bu sırada duran əsərlər içində İ.Musayevin "Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921)" monoqrafiyası xüsusi yer tutur 10 . Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hərb tarixin in tədqiqində P.Darabadinin "Voennıye problemı politiçeskoy istorii Azerbaydjana naçala XX veka" (Bakı, 1998)"
12 kitabı qeyd edilməlidir. Hərb tarixinin tədqiqində başqa bir müəllifin də adı çəkilməlidir. M. Süleymanovun son illərdə çıxmış "Azərbaycan Ordusu (1918-1920)" adlı kitabı hərb tarixində həqiqətən yeni bir səhifə olmuş dur 12 .
Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev cənablarının sərəncamı ilə AXC-nin 80 illiyini keçirmə k üçün yaradılmış Dövlət Komissiyasının iş planına əsasən çap edilmiş bir sıra əsərlərin, material və sənədlər, məqalələr toplularının, xatirə kitablarının Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixini dərindən öyrənməkdə və geniş şərhində əhəmiyyəti olduqca önəmlidir 13 . Baş Arxiv İdarəsi kollektivinin fəaliyyəti nəticəsində AXC-nin 80 illiyi ilə əlaqədar hazırlan mış materiallar məcmuələrinin işıq üzü görməsindən sonra müasir tarixşünaslıq geniş mənbəşünaslıq bazasına malikdir. Buraya ilk Azərbaycan parlamentinin fəaliyyətinə həsr olunmuş üç kitab daxildir ki, onlar parlamentin 145 iclasının stenoqramından ibarət yeganə sistemli nəşrdir 14 . AXC tarixşünaslığını zənginləşdirən kitablar siyahısına həmçinin 1918-1920- ci illərdə ölkənin silahlı qüvvələrinin yaradılması, tarixini əks etdirən xüsusi sənədlər toplusu da daxildir. Bu nəşr dövlətin öz silahlı qüvvələrini yaratmaq, öz ərazi bütövlüyü və müstəqilliy ini qoru maq sahəsində göstərdiyi fəaliyyəti ilə bağlı olan sənəd və materialların ilk tam külliyyatıdır 15 . Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin aşkar edilmiş qanunvericilik aktları və qərarları 16 bir, xarici siyasət problemlərini əks etdirən sənədləri isə başqa bir topluda 17
dərc edilmişdir. "Fətəli Xan Xoyski. Həyatı və fəaliyyəti" 18 kitabı ilə bitən sənədlər toplusu seriyası yalnız bu günə qədər tapılmış sənəd və materiallar əsasında tərtib olunmuşdur. Bu qəbildən AMEA-nın (1998-ci ildə) 55 çap vərəqi həcmində nəşr etdiyi "Azərbaycan Cümhuriyyəti (sənədlər və materiallar) 1918-1920-ci illər" kitabını da qeyd etmək olar 19 .
* * *
Tarix İnstitutu hələ 70-ci illərin əvvəllərindən "Azərbaycan tarixi" çoxcildliyini hazırlamağa başlamışdı. O vaxtlar XX əsrin əvvəlləri dövrünü əks etdirən xüsusi cildin hazırlanmasında respublikanın müxtəlif elmi idarələrində çalışan aparıcı tarixçilərimiz yaxından iştirak edirdilər. Lakin çoxcildliyin hazırlanması ilə bağlı görülən işlər müəyyən səbəblərdən tam başa çatdırılmadı. Təqdim olunan bu cild üzərində iş yenidən başlayanda müəlliflərin bəziləri artıq dünyasını dəyişmiş, bəziləri isə İnstitutun elmi fəaliyyətində iştirak etmək imkanında olmamışdır. Buna görə də Tarix İnstitutunun həmin mətnləri əsaslı surətdə yenidən işləmiş əməkdaşları - tarix elmləri namizədləri H.Həsənov, S.Mustafayeva, K.Ocaqova, E.Əliyev, G.İsmayılova əslində onların həmmüəllifi
13 sayılmalıdırlar. V cilddəki əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixindən bəhs edən mətnlərin nəşrə hazırlanıb tərtib edilməsində Azərbaycanın 1917-1920-ci illər tarixi şöbəsinin elmi işçiləri - t.e.n. K.İsmayılov, N.Məmmədzadə, R.Rüstəmov, E.Hacıbabayev iştirak etmişlər. Oxuculara təqdim olunan V cildin ayrı-ayrı hissələrinin müəllifləri aşağıdakılard ır:
14 I FƏSİL AZƏRBAYCANIN SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ (1901-1914-cü illə r) Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|