A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7. İSTEHSALIN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSİ PROSESİNİN GÜCLƏNMƏSİ Neft istehsalının təmərküzləşməsi.
- Beynəlxalq korporasiyalar: "Şell", "Nobel" və "Oyl".
|
§ 6. BORC-BANK İDARƏLƏRİ
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda borc-bank sisteminin inkişafı, borc verən idarələrin ayrı-ayrı ərazilər üzrə qeyri-bərabər paylan ması bəzi rayonlarda bank kapitalının daha çox, digərində isə az cəmlənməsi kapitalist təsərrüfat sisteminə xas olan sənaye kapitalı ilə bank kapitalının çu lğaşması ilə xarakterizə o lunurdu. Neft sənayesinin XX əsrin əvvəllərindəki dünya böhranının nəticələrinə məruz qalmış Bakı şəhərində 1909-cu ilə qədər, 1907-ci ildə fəaliyyətə başlayan şəhər xüsusi lombardından başqa, borc verən heç bir yeni idarə açılmamışdı. Neft istehsalının və neft məhsulları ilə ticarətin həcminin azaldığı, gəmiçilikdə yük daşınmasının ixtisara düşdüyü, əməyə tələbatın xeyli azaldığı, vergilərin ço xunun geri qaytarıldığı və bir çox idarənin iflasa uğradığı 127
şəraitdə Rusiya səhmdar kommersiya bankları öz fəaliyyət dairələrini genişləndirmə k, Bakı rayonunda yeni şöbələr açmaq istəmirdi. 1909-cu ildə neft sənayesi və onunla bağlı istehsal müəssisələri
53 uzunmüddətli durğunluqdan sonra öz fəaliyyətini bərpa etdiyi bir şəraitdə Bakıda kredit -bank sistemin in yeni inkişaf mə rhələsi başladı. 1909-cu ildə Sankt-Peterburq Beynəlxalq Ko mmersiya Bankı Balaxanı kəndində özünün ikinci şöbəsini açdı 128
. 1914-cü il aprelin 15-də ilk yerli səhmdar kommersiya bankı - Bakı Tacir Bankı açıldı 129 .
1900-1913-cü illərdə Bakıdakı 9 bank kontoru arasında ən mühümləri Əbdül Həmid Ələsgərov, Hacı Şıxəli Dadaşov, H.Z.Tağıyev və Tu manyan qardaşlarına məxsus idi, onlar ko mmersiya banklarından daha çox ixtisaslaşması ilə fərqlənirdi 130
. Səhmdar bankların inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların rolu heçə endi. Bakıda borc (kredit) verən Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, Şəhər Borcvermə Cəmiyyəti, xəzinəyə və xüsusi şəxsə məxsus olan şəhər lombard ı kimi idarələr də fəaliyyət göstərirdi. Gəncə, Şuşa, Şəki, Lənkəran və Naxçıvan kimi ticarət-sənaye mər- kəzlərində də kredit-bank sistemi in kişaf edirdi. Bu şəhərlərdəki kred it-bank sistemin in xüsusiyyəti dünya sənaye sistemin i bürü müş böhrandan sonrakı durğunluq dövründə də inkişaf etməsi id i. Bunun başlıca səbəbi böhranın, neft sənayesindən fərqli o laraq, yerli sənaye sahələrinə və sənətkarlığa göstərdiyi təsirin zəif olmasında idi. Əvvəlki dövrlərin kapital yığımı sayəsində Şuşada yerli tacirlərin və sənaye sahiblərinin təşəbbüsü ilə 1904-cü ildə ilk kredit idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti 131 ,
132 , 1914-cü il iyulun 25-də isə nizamnaməsi hələ 1905-ci ildə təsdiq olunmuş Qarşılıqlı Kənd təsərrüfatı Kredit Cəmiyyəti açıldı 133 .
Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, iki ildən sonra isə 1910-cu il yanvarın 1-dən Yelizavetpol Qarşılıqlı Kredit Kommersiya Cəmiyyəti adlandırılan ikinci belə cəmiyyət 134 ,
liyinə çevrilən komisyonerliyi, 1912-ci il avqustun 16-dan Tiflis kommersiya bankın ın şöbəsi fəaliyyətə başladı 135 .
136 , bir ildən sonra Əhmədov qardaşlarının Banklar Evi 137 və 1910-cu ildə isə Tiflis Kommersiya Bankının şöbəsi açıldı 138
. Ulu xanlıdan İran sərhədinə qədər dəmir yol xətti çəkildikdən sonra XX əsrin əvvəllərində mühüm ticarət mərkəzinə çevrilmiş Culfada 1910-cu ildə Azov-Don Kommersiya Bankının şöbəsi 139 , 1911-ci ildə İran Hesab-Borc Bankının şöbəsi 140 və 1912-ci ildə isə Tiflis Ko mmersiya bankının şöbəsi yaradıldı 141
. Azərbaycanın başqa şəhərlərində - 1910-cu ildə Naxçıvanda Qarşılıqlı Kredit Bankının şöbəsi, 1911-ci ildə Lənkəranda Rus-Asiya bankının 1913-cü ildə həmin bankın şöbəsinə çevrilən komisyonerliyi, 1913-cü ildə, Astarada İran Hesablama-Borc Agentliyinin şöbəsi açıldı. Kommersiya bankları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində fəaliyyət göstərən kredit-bank sistemində əsas həlqə idi. Rusiyanın
54 Azərbaycan ərazisini fəaliyyət mühiti etmiş dövlət və səhmdar torpaq bankları sırasına 1900-cü ildən Don Səhmdar Torpaq Bankı, 1903-cü ildən Yaroslavl- Kostroma Səhmdar Torpaq Bankı 142
,1907-ci ildən Poltava Səhmdar Bankı 143
, 1906- cı il fevralın 15-dən Kəndli Torpaq Bankın ın Zaqafqaziya şöbəsi daxil idi 144 . Dövlət zadəgan torpaq bankı Zaqafqaziya şöbəsinə öz fəaliyyətini Azərbaycanda yaymağa icazə vermişdi, lakin bankın mərkəzi idarəsinin siyasəti yerli mülkədar və bəyləri onun müştərisi olmaqdan məhrum etmişdi. Bunun başlıca səbəbi onların imtiyazlı silkə mənsubluğunu və mülklərinin sərhədlər üzrə onların mü lkiyyətində olduğunu təsdiqləyən sənədlərin olmaması idi. Yerli və Qafqaz in zibati orqanları bankın mərkəzi idarəsi qarşısında dəfələrlə vəsatət qaldırdığına baxmayaraq, bəylər öz torpaqlarını burada girov qoymaq hüququ ala bilməmişdilər. Yaln ız xan nəslindən olanlar və rus əsilzadələri ö z torpaqlarını bu banka g irov qoya bilərdilər. Azərbaycanın kredit -bank sistemin in digər bir həlqəsi kiçik kredit (borcvermə) idarə ləri id i. Rusiyanın, o cü mlədən Azə rbay canın kənd təsərrüfatında XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətlərinin in kişafı ö lkədə kiçik kreditin vəziyyətini əsaslı surətdə dəyişməyi tələb edird i. Çar höku mət in in 1904-cü il iyunun 7-də təsdiq etdiyi "Kiçik kredit idarə ləri haqqında əsasnamə"yə görə, Rusiya dövlət bankı - kiçik kredit işləri ü zrə idarə yaradıld ı və ona tapşırıldı ki, kiçik kredit müəssisələri yaradılmasına himayədarlıq, onların fəaliyyətinə nəzarət və rəhbərlik etsin 145 .
geniş inkişaf yoluna saldı. Azərbaycanda bu istiqamətdə ilk addımlar 1906-1907-ci illərdə atıldı. Dövlət bankının Tiflis və Bakı şöbələrin in nəzdində kiçik kred it üzrə Bakı və Yelizavetpol quberniya komitələri yarad ıld ı. Bank şöbələrində çalışan müfəttişlər kəndli təsərrüfatların ın xahişlərin i nəzərdən keçirməli, imkan olduqda kiç ik kredit müəssisələri aç ma lı id ilə r. Kiçik kred it müəssisələri açılması Maliyyə Nazirliy inin 1905-ci ilin noyabrında təsdiq etdiyi Nizamnamə əsasında tənzimlən məli idi. Bu sənəd Azərbaycanda kiçik kred it müəssisələrinin iki növünün -kredit və borc-kred it şirkəti açılmasına yol verirdi. Lakin kiçik mü fəttişlərin sayca məhdudluğu, haqq-hesabın yerli dildə aparılmaması, qolço maq-sələmçilərin müqaviməti və s. ona gətirib ona çıxartdı ki, Azərbaycanda ilk kiçik kred it müəssisəsi yalnız 1908-ci ildə açıld ı. 1909-1913-cü illərdə kiçik kredit müəssisələrinin artım mən zərəsi belə id i: 1909-cu ildə 9, 1910- cu ildə 12, 1911-ci ildə 5, 1912-ci ildə 42, 1913-cü ildə 19, ü mu miyyətlə isə həmin müddətdə cəmi 86 kiçik kredit müəssisəsi açılmışdı 146
. Kiçik kred it müəssisələrinin ço xu Bakı quberniyasında, 8-i Naxçıvan qəzasında, 2-si isə Zaqatala dairəsində idi. Kredit şirkətləri ço xluq, borc-əmanət şirkətləri isə azlıq təşkil ed ird i. Azərbaycanda kiçik kredit müəssisələri şəbəkəsinin genişliyi öz əksini bankir idarələri, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri və Bakı tacir bankı yaradılmasında tapırdı.
55 Kredit-bank müəssisələrinin sürətli artımı Azərbaycan iqtisadiy yatında kapitalist inkişafının tələbi ilə şərtlənirdi. Bank kapitalı kredit müəssisələri çoxaldıqca və fəaliyyətlərini genişləndirdikcə yerli sənayenin, ticarət və kənd təsərrüfatının, əhalinin təsərrüfat həyatının bütün sahələrini əhatə edirdi. Girov əvəzinə verilən borclar, bankların fəal əməliyyatının yayılma dairəsinin həcmi və s. bank kreditinin Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə nə qədər geniş qovuşduğunu sübut edir. Bakı banklarının, demək olar ki, hamısı əsasən neft sənayesi, ona xid mət edən sənaye sahələri və neft məhsulları ticarəti ilə bağlı idi və onlara xidmət edirdi. Veksel və əmtəə kreditlərinin əsas hissəsi neft sənayesi sahəsinə düşürdü. Çəltik və buğda dəyirmanları, tütün fabrikləri, balıq sənayeçiləri, manufaktura tacirləri, qənd, meyvə, pambıq və s. ilə ticarət edənlər də bank kreditindən geniş istifadə edirdilər. Rusiya kommersiya banklarının Bakı şöbələri neft sənayesi ilə, yerli sənayenin başqa sahələri və ticarətlə qovuşdu, bank kapitalı sənaye kapitalı ilə qaynayıb qarışdı. Bu isə maliyyə oliqarxiyasının hakimiyyətinə gətirib çıxardı. Bankların şöbələri kapitalın və inhisarların təmərküzləşməsi prosesini sürətləndirib gücləndirdi, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrindəki qarşılıqlı əlaqələri yüksək dərəcədə qüvvətləndirdi. Bankların şöbələri təsərrüfat həyatının mərkəzinə çevrildi. Bank şöbələrinin Gəncə qrupu 7-10 mln rubulluq veksellərin hesabını aparırdı 147
. Gəncədəki bütün bank şöbələri kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrini, əsasən isə çaxır və araq istehsalını, pambıqçılığı və ipəkçiliyi kreditlə təmin edirdi. Nuxa və Şuşa bankları baramaçılığa və ipək sənayesinə, həmçinin başqa istehsal sahələrinə kredit verirdi. Bank şöbələrinin apardığı veksel hesabının məbləği hər il Nu xada 3-4, Şuşada isə 2-3 mln rubul olurdu. Torpaq banklarının bir qrupu özlərinin 1916-cı ilə qədərki fəaliyyəti dövründə kənd malikanələrini girov götürməklə, Azərbaycanın torpaq sahiblərinə 7 mln rubl uzunmüddətli borc vermişdi 148 . Mülkədarlar bu kapitalın müəyyən hissəsini öz təsərrüfatlarını genişləndirməyə, onları kapitalist yolu ilə inkişaf etdirməyə yönəltmişdilər. Bu banklar, yəni Bakıda fəaliyyət göstərən Bakı şəhər Kredit Cəmiy yəti, Tiflis Zadəgan Torpaq Bankı, Don Torpaq Ban kı, Tiflis Zadəgan Bankının Şuşadakı agentliyi, Poltava torpaq bankının Gəncədəki agentliyi hə min şəhərlərdə aparılan inşaat işləri üçün girov müqabilində borc vermişdi. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik kred it müəssisələri 1909-cu ildən 1913-cü ilədək xırda kənd burjua ziyasından olan ü zvlərinə 6,5 -7 mln rubla qədər borc vermişdi. Bu məbləğ kənd təsərrüfatının mü xtə lif sahələrinə qoyulmuşdu. Beləliklə, müharibədən qabaqkı illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın mü xtəlif sahələrinə - sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarətə hər il 100-150 mln rubl bank kapitalı yönəldilmişdi. Bank kapitalı Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrinə daxil o lmuş, təsərrüfatı aparmaq üsulların ı, onun strukturunu, bütün pul münasibətlərin in mah iyyətini dəyiş miş, sənayedə, kənd təsərrüfatında və ticarətdə əmtəə təsərrüfatı və kapitalizmin inkişafını sürətləndirmişdi.
56 § 7. İSTEHSALIN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSİ PROSESİNİN GÜCLƏNMƏSİ Neft istehsalının təmərküzləşməsi. Azərbaycanın neft sənayesinin xüsusiyyətlərindən biri iri kap italist ko mpaniyaları qrupunu, eyni zamanda kiçik və orta firmala rın böyük kütləsini özündə birləşdirməsi idi. Ayrı-ayrı ne ft ko mpaniyalarının XIX əsrin 90-c ı illə rindən birləş mə səylərin in güclən məsi, XX əsrin əvvəllərindən isə neft istehsalının təmərküzləşməsi daha geniş vüsət aldı. Sənaye istehsalının inkişafının gedişi onun ayrı-ayrı sahələri daxilində özünəməxsus təmərkü zləşməsi prosesində özünü göstərirdi. Bu şəraitdə ümu mi istehsal həcmində neft hasilatı və emalı arasında mühüm dəyişiklik baş verdi. Məsələn, 1890-1900-cü illərdə neft çıxaran müəssisələrin istehsal həcmi 12 dəfə, neft emalı müəssisələrin inki isə 5 dəfə artmışdı. Əsas məsələ onda idi ki, b irinci müəssisələrin sayı iki dəfə artmışdısa, ikincilər 1/3 dəfə azalmışdı 149
. 1900-1908-ci illərdə isə neft hasil edən müəssisələrlə neft emalı müəssisələri arasındakı fərq böyük deyildi. Neft sənayesində təmərküzləşmənin xüsusiyyəti onda idi ki, bu prosesə əsasən iri, getdikcə əhəmiyyəti artan firmalar cəlb olunmuşdu. İllər keçdikcə iri qruplaşan firmalar dəyişirdi. XX əsrin lap başlanğıcında neft istehsalı ilə məşğul olan 152 firmadan 67-sinin hər birinin illik neft istehsalı 1 mln puddan çox idi və 570,7 mln pud neft hasil etmişdilər ki, bu da ümumi məhsulun 93,3 faizini təşkil edirdi 150 . Onlardan ildə 5-10 mln pud arasında neft çıxaran firmaların xüsusi çəkisi 20 faiz, 10-20 mln pud arasında neft istehsal edən firmalarınkı isə 39,4 faiz idi. Əgər 1904-cü ildə hər biri ildə 20 mln puddan çox neft hasil edən 9 firmanın ümumi məhsulda payı 54,5 faizə bərabər idisə, 1910-cu ildə 7 firmanın payına 44 faiz düşürdü. Neft hasilatının təmərküzləşməsi bütün neft sənayesinin təmərküzləşməsinin əsasını təşkil edirdi. Neft emalı sənayesində də təmər- küzləşmə səmərəli olmuşdu. 1901-1911 -ci illər arasında ağ neft zavodlarının sayı 83- dən 53-ə enmişdi. İşləməyən zavodların sayını (1901-ci ildə 14, 1909-cu ildə 52) nəzərə alsaq, təmərküzləşmənin miqyası daha böyük idi. Ən iri neft emalı zavodları (ildə 5 mln puddan artıq istehsalı olan) 1903-cü ildə bütün ağ neft istehsalının 63 fa izin i, 1909-cu ildə isə 72 faizini verirdi 151 .
Onların əmlaklarının balans qiyməti 212,4 mln rubla bərabər idi və onlar bütün Rusiya neft səhmdar cəmiyyətlərinin 77,6 faizin i təşkil edirdi 152 .
neft istehsalının təmərküzləşməsi prosesi yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhələnin əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, yeni cəmiyyətlərin yaranması ilə köhnələrin yenidən qurulması prosesi gedirdi. Belə cəmiyyətlər köhnədən fəaliyyətdə olan müəssisələrə, ticarət evlərinə əsaslanırdılar. Çar mütəxəssisləri yazırdılar ki, 23 il müddətində (1890-cı ildən 1913-cü ilə qədər) 479 firmadan 298-i sıradan çıxmışdı 153
. Lakin qeyd etməliyik ki, onların bir hissəsi ya sahibini, ya da adını dəyişmiş, bir təşkilat
57 kimi fəaliyyətdən qalmayaraq ya başqa qrupa keçmiş, yaxud da inkişaf edərək daha da güclənmişdi. Deməli, müəssisələr yalnız öz lövhələrini dəyişmişdi. Məsələn, N.Krasilnikovun Tiflis şirkətinin, Y.A.Mansvetovun və bir neçə başqasının firmalarının adları 1913-cü ilə aid olan siyahıda artıq yox idi. Lakin onlar Lianozovla birləşmişdilər. Bu münasibətlə məşhur mütəxəssis V.İ.Frolov yazırdı: "Bu o demək deyilmi ki, Lianozovla bir firmada birləşənlər keçmiş daşnak firmalarındakından daha güclü yeni aqreqat yaratdılar?" 154
Həqiqətən də öz fəaliyyətlərini dayandırmaq təhlükəsi qarşısında qalan kiçik və orta firmalar daha güclü firmalarla birləşməyə can atırdı. Müharibə ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində neft çıxarmaqla məşğul olan 173 firma fəaliyyətdə idi. Onlar hasil etdikləri neftin miqdarına görə beş qrupa bölünürdülər. Birinci dörd qrupdakı 37 müəssisənin illik məhsulu 350 min pud, sonuncu qrupdakı 136 müəssisənin isə illik məhsul istehsalı 69 mln pud idi 155 . Bu, neft istehsalı sənayesinin iri firmaların əllərində cəmləşdiyini göstərir. Müharibəqabağı illərdə firmaların yeni qruplaşması baş verdi, onların çoxu bu və ya digər güclü iri neft istehsalı firması ilə birləşdi. Bu dövrdə Azərbaycan neft emalı sənayesində də təmərküzləş mə prosesi gedir, istehsal edilən məhsulların 65 faizini 6 iri neft emalı zavodu verird i ki, onun da 30 faizi "Nobel qardaşları" və "S.M.Şibayev və K°" şirkətlərinin payına düşürdü 156 .
illərdə dəniz vasitəsilə neftin daşınmasına dair məlu matlar bunu bir daha sübut edir. 1913-cü ildə neft ticarəti ilə məşğul olan bütün firmalar 5,1 mln. pud 1914-cü ildə 9,8 mln pud 157
, "Nobel qardaşları" şirkəti, müvafiq olaraq, 1,5 mln pud (29,7 faiz) və 4,5 mln pud (46,7 faiz) ixrac etmişdi. "Nobel qardaşları" şirkəti müharibə ərəfəsi illərdə Bakıdan ixrac olunan bütün neft məhsullarının üçdə birini çıxarmışdı; 1910-cu ildə 31 faiz, 1911-ci ildə 32 faiz, 1912-ci ildə isə 34 faiz 158 . Ölkənin daxili bazarlarında özlərinin hakim vəziyyətini yaratmaq üçün ixracla məşğul olan iri firmalar nəqliyyat vasitələrinin çoxunu öz əllərində cəmləşdirməyə çalışırdı. Məsələn, "Nobel qardaşları" şirkəti idarəsinin Bakı kontoruna göndərdiyi məktubunda qeyd olunurdu ki, 1913-cü ildə Lianozovun on benzin sisterni, hər sistern üçün gündə 1 man. 15 qəp. ödəməklə, "Nobel qardaşları" şirkətinə icarəyə verilmişdi 159
. Bu icarənin məqsədi yükdaşıma vasitəsinin çatışmazlığı ilə əlaqədar olsa da, başlıcası "rəqibə Bakıdan benzin və Suraxanı neftini ixrac etmək üçün bu sisternlərdən istifadə etmək imkanı verməmək" idi. "Nobel qardaşları" şirkəti ilə "Okean" cəmiyyəti arasında bağlanan üç naviqasiya müddətində (1914-1916-c ı illər) hər ili 5,3 mln pud ma zut nəql et mə k üçün 8 gə mi icarəyə götürmək b arədə müqavilə də bu məqsədi güdürdü 160 .
fəhlələrin iri firmalarda cəmləşməsi id i. 1907-ci ildə Bakının neft-mədən rayonlarındakı 23 firmadan cəmi 26929 nəfər, yəni hər müəssisədə orta hesabla 1171 nəfər, qalan orta və kiçik müəssisələrin hər b irində isə 76 nəfər fəhlə işləyird i 161 . Fəhlələrin təmərküzləşməsi neft emalı sənayesində daha yüksək səviyyədə idi. Əgər 1912-ci ildə hər birində 500-dən ço x fəh lə çalışan mədən
58 müəssisələri bütün fəhlələrin 42,7 faizini təşkil ed irdisə, bu qədər fəhləsi olan emal zavodlarında hələ 1910-cu ildə bütün fəhlələrin 57,2 faizi çalışırd ı. Fəhlələrin təmərkü zləş məsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. 500-dən bir neçə minə qədər fəhləsi olan iri və ən iri zavodlardakından fərqli olaraq, mədən fəh lələri dağınıq id i, onlar ayrı-ayrı firma və rayonlarda onlar və yü zlərlə mədənlərə səpə- lən mişdilər. Neft sənayesi fəhlələrin in təmərküzləş məsində tərəddüd nəzərə çarpırd ı. 1907-c i ildə 500 və daha çox fəhləsi o lan iri və on iri müəssisələr bütün müəssisələrin 11,6 faizini təşkil edir və bütün fəhlələrin 67 faizini özündə cəmləşdirirdi. 1910-cu ildə həmin müəssisələrdə fəhlələrin 40,4 faizi işləyirdi. Fəhlələrin sayındakı azalma ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında baş vermiş dəyişikliklərlə bilavasitə bağlı idi. Müharibə ərəfəsində də neft sənayesində fəhlələrin sayının tərəddüdü mey lləri ö zünü göstərirdi. Materialların bahalaşması ilə əlaqədar o laraq, bir sıra firma lar buruq qazıma işin i və neft hasilat ını ixt isara salmış, 1911-c i ildə təkcə qazıma işində fəhlələrin sayı 40 faiz azalmışdı 162 . Bu, əsasən bir sıra firmaların qazıma işindən imtina etməsi ilə bağlı idi. Lakin 1913-cü ildə fəhlə və qulluqçuların sayı artaraq 45 minə (1903-cü ildə 28,6 min id i) çatdı. Onlardan neft istehsalında 29 min, buruq qazımada 8,3 min, zavodlarda 4 min, yardımçı müəssisələrdə 3,7 min fəhlə çalışırdı 163 .
fərqli id i. ABŞ-da xırda istehsal üstünlük təşkil edir, iri kapital isə neft ixracını öz əllərində cəmləşdirərək, neft istehsalı sahəsini öz nəzarəti altında saxlayırdı. Azərbaycanda isə təmərküzləşmə prosesi neft işinin bütün sahələrini əhatə etmişdi. Neftin iri neft kompaniyalarının əlində cəmləşmiş torpaqlardan çıxarılması, neft emalı və onun daşınması üzərində nəzarəti asanlaşdırır, çox da böyük olmayan vəsait hesabına neft sənayesində onların ABŞ inhisarları kimi aparıcı olmalarına şərait yaradırdı. Beynəlxalq korporasiyalar: "Şell", "Nobel" və "Oyl". XX əsrinə əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesində fəaliyyət miqyasına görə beynəlxalq səciyyə daşıyan sənaye-maliyyə birliklərinin yaranması prosesi başa çatdı. İri müəssisələrin neft istehsalının bütün sahələrini, nəqliyyatı və ticarəti öz nəzarətləri altına alması onların təşkili və fəaliyyətində yeni firmalar yaratması və iri neft sənaye-maliyyə korporasiyası qurması üçün münbit zəmin idi. Onlar Rusiyanın sosial- iqtisadi quruluşu üçün xarakterik olan istehsalı böyütmək işini neft sənayesinə də tətbiq etmişdilər. Azərbaycanda iri neft birləşmələrinin yaradılması Qərbin eyni cür qruplarına qarşı durmaq üçün də zəruri idi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində bir neçə qüdrətli birliklər yarandı. Onlar Rusiya bankları ilə sıx qarşılıqlı münasibət qurmuşdu və o qədər qüdrətli idi ki, nəinki öz müstəqilliklərini hər hansı bankdan, yaxud qrupdan qoruyub saxlaya b ilir, hətta Rusiya və xarici banklardan öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Onlardan ən iriləri "Royal datç Şell ənd K°", "Şell", "Nobel" və "Oyl" qrupları idi.
59 1907-ci ildə yaradılmış ingilis -holland "Şell" tresti öz nəhəng məqsədlərinə çatmaq üçün diqqətini Bakı rayonuna yönəltdi. Birinci dünya müharibəsinin başlanmasına yaxın "Şell" neft istehsalında yalnız məşhur Amerika "Standart Oyl və K°" şirkətindən geri qalırdı. Rusiya neftini ələ keçirmək planının reallaşmasında Q.Deterdinqin ("Şell"in başçısı) dünya bazarları uğrunda Rotşildlərlə mübarizəsində ona öz partnyorları ilə qarşılıqlı əlaqələri dayaq oldu. 1912-ci ildə "Şell" Rotşildlərin Paris Bankir Evinə məxsus olan, Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətindəki səhmlərinin 80 faizini (bir qədər sonra daha on faizini) və "Mazut" cəmiyyətinə məxsus olan səhmlərin çoxunu ələ keçirdi. Ən iri Bakı firmaları olan bu müəssisələrin kapitalı müvafiq surətdə 10 və 12 mln rubla bərabər idi 164 və öz gücünə görə yalnız "Nobel qardaşları" şirkətindən geri qalırdı. Onların satılmasının başlıca səbəbi Rotşildlərin xarici bazarlarda Amerika kompaniyasının rəqiblərinə müqavimət göstərə bilməməsi, daxili bazarlarda isə Nobelin üstünlüyü ilə hesablaşması idi. Onlar bu cə- miyyətlərdə iştiraka görə 27,5 mln rubl (hər iki cəmiyyətin əmlakının qiyməti ilə), o cümlədən Azərbaycanda olan müəssisələrinin əvəzinə "Şell" trestinin səhmlərinin 20 faizini əldə etdilər 165 .
"S.M.Şibayev və K 0M , "İ.Q.Tumayev və K°" və "Şəriklər" cəmiyyətləri "Şell"in tərkibinə qatıldı 166
. 1913-cü ildə bu müəssisələrin əsasında Londonda Yeni Şibayev neft komissiyası yaradıldı. "Şell" beynəlxalq bazarlarda sürtkü yağlarına tələbatın artdığı bir vaxtda (Şibayevin məhsulları yaxşı keyfiyyəti ilə şöhrət tapmışdı) bu kompaniyanı ələ keçirməklə sürtkü yağı istehsal edən Rusiya sənayesində mühüm yer tutmaq imkanı qazandı. "Şibayev kompaniyası" isə trestdə özünün mühüm məqsədini həyata keçirməklə yanaşı, Qərbin bir neçə iri müəssisəsinin daxil ola bildiyi sürtkü yağları bazarına yol tapdı. "Mazut" cəmiyyəti və Şibayev firması "Şell"in bazasını təşkil edirdi. Bu kompaniyalarda Sibir ticarət, S.Peterburq və Moskva kommersiya bankları fəal iştirak edirdi. 1914-cü ildə trest 11 neft müəssisəsinə nəzarət edirdi 167
və onun 1637 min funtsterlinq (1913-cü ildə 1535 funt- sterlinq) xalis gəliri əsas kapitalın 35 faizinə bərabər id i 168 .
mövqeyini möhkəmləndirdi. Hələ XIX əsrdə "Nobel qardaşları" şirkəti artıq trest səviyyəsinə yüksəlmişdi. Çar xəzinəsi heç bir başqa neft kompaniyasından "Nobel" şirkətindən götürdüyü qədər gəlir götürmürdü. XX əsrin əvvəllərində o, bütün Rusiyada neft istehsalı və tica rəti nəhənginə çevrilmişdi. 1913-cü ildə "Nobel qardaşları" şirkəti ilə "Mazut" şirkəti arasındakı növbəti müqavilənin vaxtı bitəndə, onun Amerika "Stand" Oyl və K°" tresti ilə müqavilə bağlayacağı barədə şayiə yayılmışdı. Çünki onların arasında sıx münasibət yaranmışdı 170
, bu isə "Nobel qardaşları" şirkətini xarici bazarlarda rəqabətlərə daha dözümlü etdi. Həmin illərdə "Nobel qrupu"nun təsir dairəsi xeyli genişləndi. O, "M.A.Kələntərov və K°" ticarət evinin "Kolxida", "V.İ.Raqozin'" cəmiyyətlərinin nəzarət zərflərini aldı, "Emba" və "Çimion" cəmiyyətini nəzarətinə götürdü 171
. "Nobel qardaşları" şirkəti Uzaq Şərqdə neft məhsullarını satmaqla məşğul olan Şərqi Asiya
60 Cəmiyyətini yaratdı. 1912-ci ildə "Nobel qardaşları" şirkəti öz kapitalını 15 mln rubl artırdı və öz səhmlərini Berlin birjasında yerləşdirdi. Bununla əlaqədar olaraq şirkətin səhm kapitalı 30 mln, istiqraz kapitalı 16,34 mln və ehtiyat kapitalı 32 mln. rubl o ldu 172 .
nəticəsində 9 neft sənayesi və nəqliyyat firmasını öz nəzarəti altında birləşdirdi 173
. Bu qrup başqa firmaların neft məhsullarının ticarətini təşkil edən çox iri ticarət təşkilatı idi. 1913-cü ildə başqa firmalardan 52,5 mln pud neft, 17 mln. pud ağ neft, 40 mln pud neft qalıqları, 2,7 mln pud sürtkü yağları və s. satın alınmışdı 174 .
minə qədər sistern-vaqonu, külli miqdarda anbarları və neft bazarları var id i 175
. Bank kapitalı ilə sənaye kapitalının çulğalaşmasının mühüm nəticələrindən biri də 1912-ci ildə Rus baş neft korporasiyasının yaranması oldu. 7 iri rus bankı, həmçinin ingilis və Fransa bankları onun təşkilatçıları idi. Korporasiyanın özəyini "Q.M.Lianozov və oğulları" şirkəti, "Neft" rus şirkəti, "A.İ.Mantaşov və K°" və "Kaspi" şirkəti" təşkil edirdi. Belə nəhəng birləşməni yaratmaqda məqsəd bütün Rusiya neft sənayesini özünə tabe etmək və "Nobel qrupu"nun fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq idi. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün korporasiya ticarət-nəqliyyat qrupu yaratdı. Bu qrupa, ilk növbədə, Şərq cəmiyyəti daxil oldu. Bunun nəticəsində o, 79 neft stansiyasını, 23 gəmini, 29 barjı öz nəzarəti altına aldı 176 "Oyl" isə Volqa-Qara dəniz Cə miyyəti (" Voçeto") adlı sindikat yaratdı. 1913-cü ilin noyabrında "Şərq Cəmiyyəti" ilə "Volqa" Cəmiyyəti müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə əsasən, onlar 1914-cü il yanvarın 1-dən neft və neft qalıqlarını birgə satmağı qərara aldılar 177 . Firmaların ticarətdə iştirakı aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirildi: "Şərq Cəmiyyəti" 48 faiz, "Volqa" Cəmiyyəti 36 faiz və "Kaspi şir- kəti" 16 faiz. Müqavilədə qeyd olunurdu ki, "Şərq cəmiyyəti"nin payında "Q.M.Lianozov və oğulları" şirkəti, "A. İ. Mantaşev və K°" Cəmiyyəti, "İ.N.Ter-Akopov" Cəmiyyəti və "Neft" şirkəti iştirak etməlidir. "Oyl‖un ən iri müəssisəsi - "A.İ.Mantaşov və K°" "Nob- mazut"la əlaqəsini kəsdi və hazır məhsullarını "Okean" Cəmiyyətinə verməyə başladı 178
. Sindikat öz ətrafında başqa müəssisələri də birləşdirdi. Onların arasında "Nobmazut"un çoxdankı rəqibi Ş.Əsədullayevin də firması var idi. 1913-cü ildə "Oyl" korporasiyasının yaratdığı sindikat ağ neft ticarətinin yalnız 15-17 faizinə nəzarət edirdi. Bu, payına ağ neft ticarətinin 77 faizi düşən "Nobmazut‖u sarsıtmaq üçün çox a z idi 179
. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, "Oyl"un iştirakçıları olan neft sənaye firmaları qısa müddətdə böyük vəsaitlər əldə etməyə müvəffəq oldular, lakin onu daha çox təsərrüfatlarını genişləndirməyə yox, yalnız üzdə öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamış firmaları ələ keçirməyə yönəltdilər 180
. "Oyl" qarşıya qoyduğu məqsədlərə nail ola bilmədi. Xarici müştəriləri geniş surətdə cəlb etmək istəyinin baş tutmaması onun maliyyə vəziyyətini sarsıtdı. Bunu "Nobel qardaşları" şirkətinə nisbətən "Oyl‖un gəlirinin nə qədər azalması sübut edir. Əgər 1912-ci ildə Nobel müəssisələrinin gəliri 22 faizə, "Oyl"unki isə 17,2 faizə bərabərdirsə, 1914-cü
61 ildə "Nobel qardaşları" şirkəti öz səhmdarlarına 26 faiz gəlir (divident) verdi, "Oyl‖da bu rəqəm 5,9 faizə bərabər idi 181 .
Londonda Neft sənaye və maliyyə korporasiyası yaradıldı. Bütün ticarət fəaliyyəti "Şell" qrupunun ixtiyarında olan bu korporasiyanın səhm kapitalı 28 mln rubl idi 182 .
daşınması sahələrini ələ keçirmək uğrunda amansız rəqabət şəraitində baş verirdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində adları çəkilən korporasiyalar Bakı neft müəssisələrinin kapitalı ilə istədikləri kimi rəftar edirdilər. Bu kapital xarici kapitalistlərin qoyduğu kapitaldan çox idi. 1914-cü ildə üç birliyin ("Şell", "Nobel" və "Oyl") səhmdar kapitalı, Rusiyanın bütün səhmdar kapitalının 86 faizini təşkil edirdi (1911- 1914-cü illərdə neft istehsalı həcmi 1.127,8 mln.pud idi) 183 .
etsək, "Oyl"a 28 faiz, "Şell"ə 20 faiz və "Nobel"ə 14 faiz pay düşürdü 184
. Bundan başqa, ağ neft istehsalının 2/3-si, sürtkü yağları istehsalının isə hamısı və neft kəmərlərinin xeyli hissəsi də onlara məxsus idi 185
. Beləliklə, bir-biri ilə bağlı olan bu üç iri birlik ölkənin neft sənayesində istehsal və ticarətin əsas hissəsini öz nəzarəti altına almışdı. Neft sənayesində firmaların və şirkətlərin yenidən qurulması kapitalın milli tərkibində də dəyişiklik yaratdı. Məsələn, "Oyl"da fransız kapitalının payı 6 mln rubla bərabər idi 186
. Fransız kapitalının mənafeyi "Mazut" cəmiyyəti vasitəsilə "Şell" və "Nobel" qruplarında təmsil olunurdu. O da qeyd edilməlidir ki, Amerikanın "Standart Oyl və K°" şirkətini tabe etmək və onun vasitəsilə Rusiya neft sənayesinə daxil olmaq cəhdləri baş tutmadı. Nobel öz uzaqgörən siyasəti sayəsində 1920-ci ilə qədər öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi 187
. Bu siyasətin nəticələrindən biri o oldu ki, "Şell" və "Nobel" qrupları öz aralarında qarşılıqlı xeyir götürmək barədə razılığa gəlib, mənafelərində bəzi ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq, "Oyl"a qarşı birləşdilər. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesindəki iri firmaların mövqeyində müəyyən dəyişikliklər baş verdi. Onların müxtəlif maliyyə və istehsal fəaliyyəti, bank və sənaye kapitallarının təmərküzləşməsinin güclənməsi və korporasiyaların yaranması neft kompaniyalarının ölkənin iqtisadiyyatındakı rolunu artırd ı.
|