A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 11. ƏHALİNİN TƏRKİBİNDƏ KƏMİYYƏT VƏ KEYFİYYƏT DƏYİŞİKLİKLƏRİ
|
§ 10. ŞƏHƏRLƏR
XX əsrin əvvəllərində daxili bazarın yarandığı və qəzalarda kapitalist istehsal münasibətləri üstün mövqe tutmağa başladığı şəraitdə Azərbaycan şəhərləri sürətlə böyüməyə başladı. Artıq Azərbaycanın ondan artıq şəhəri də dünyanın neft mərkəzi olan Bakı, Cənubi Qafqazın ən iri şəhərlərindən biri sayılan Gəncə ilə yanaşı, ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilmişdi. Kiçik kəndli əmtəə istehsalçılarını müflisləşdirən proses və bununla əlaqədar həm əkinçi, həm də qeyri-əkinçi kəsbkarlığı gücləndikcə, adamların iş üçün axışdığı bir şəraitdə şəhər əhalisi artırdı. İri şəhərlərdə əhali artımı əsasən gəlmələrin hesabına olurdu. Belə ki, 1913-cü ildə Bakı əhalisinin yalnız 32,7 faizi Bakıda və mədən-zavod rayonlarında doğulmuşlar id i 238
. Azərbaycanda şəhər əhalisinin artımı çox sürətlə gedirdi. Bakının əhalisi, mədən-zavod rayonları nəzərə alınmadan, 1897-ci ildən 1915-ci ilədək 112,2 min nəfərdən 262,4 min nəfərə, Gəncə şəhərinin əhalisi isə 33,6 min nəfərdən 59,7 min nəfərə qədər artmışdı 239
. 1900-1915-ci illər arasında əhalisi sürətlə çoxaları digər Azərbaycan şəhərlərindən Nuxanın əhalisi 28,4 mindən 52,2 minə, Şuşanınkı 25,6 mindən 43,8 minə, Qubanınkı 17,4 mindən 26,9 minə, Şamaxınınkı 23 mindən 27,3 minə, Lənkəranınkı 10,6 mindən 17,8 minə çatmışdı. 1915-ci ildə Naxçıvanın əhalisi 9 minə yaxın, Ordubadın kı isə 6,5 min nəfər idi 240 .
ildə 1902-ci ildəki 305 min nəfərdən 556 min nəfərə çatmışdı 241
. 1902-ct ildə Bakı quberniyası əhalisinin 22,5 faizi 242 , 1913-cü ildə 27,1 faizi şəhər əhalisi idi 243 . Yelizavetpol quberniyasında şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 1902-ci ildə 9,5 faiz 244
, 1910-cu ildə isə 11,4 faiz o lmuşdu 245 .
72 böyük mütərəqqi əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycan şəhərlərinin xarici görünüşü isə öz milli koloriti ilə fərqlənirdi. Xarakteri ölkənin sosial-iqtisadi inkişafındakı rolu ilə müəyyənləşən bu şəhərlərin özünəməxsus xüsusiyyətləri də var idi: onlar ticarət-sənaye mərkəzlərinə çevrilməklə yanaşı, hələ də bəzi kənd təsərrüfatı sahələrini özlərində qoruyub saxlayırdı. Yalnız Bakı şəhəri bu nöqteyi-nəzərdən istisna idi. Bu dövrdə A zərbaycan şəhərləri ö z təbii zənginliklərinə və Rusiya bazarının tələblərinə uyğun olaraq ixtisaslaşırdı. Belə ki, Bakın ın sürətlə inkişafı neft sənayesi və ona xid mət göstərən sənaye sahələri ilə bağlı idi. Nu xa və Ordubad ipəkçilik mərkəzləri kimi məşhur idi. Gəncədə pamb ıq emalı sənaye sahəsi üstünlük təşkil ed ird i və s. Şəhərlərdə böyük əhəmiyyəti olan maliyyə-kred it və bank idarələrin in yaranması isə mal-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın deyil, Rusiya imperiyasının ən iri şəhərlərindən biri id i. O, Azərbaycanda topdansatış ticarətinin ən mühüm mərkəzi kimi Rusiyanın bir ço x ticarət-sənaye mərkəzləri ilə əlaqə saxlayırdı. Müharibə ərəfəsində şəhərdə onlarla iri sənaye müəssisəsi var idi. Azərbaycanın enerji bazasın ın inkişafı neft sənayesinin inkişafı ilə bağlı idi. Bakı 1913-cü ildə öz elektrik stansiyalarının gücünə görə Rusiyada qabaqcıl yerlərdən birin i tuturdu 246
. Azərbaycanın ticarət əlaqələrində Bakı limanı mühü m ro l oynayırdı. 1910-cu ildə onun ma l dövriyyəsi 350 mln puda bərabər idi, halbuki Peterburq limanında bu rəqəm 304,5 mln pud idi. Bakıdan göndərilən və buraya gətirilən ma llar Rusiyanın da xili quberniyaları ilə bağlı idi. 1913-cü ildə Ba kı limanın ın 342,4 mln rublluq mal dövriyyəsinin 300 mln pudunu neft məhsulları təşkil edirdi. Bakı limanı Həştərxan, Krasnovodsk və İran limanları ilə əlaqədə id i. Bakıdan sonra ikinci ticarət-sənaye mərkəzi Gəncə id i. Gəncədə 1914-cü ildə hər b irinin illik istehsal həcmi 180 min rubla çatan 8 pambıq emalı zavodu, 3 spirt və konyak zavodu, 37 çaxır istehsalı müəssisəsi, meyvə şirəsi, biyan kö kü emal edən 23 zavod, 5 gön-dəri müəssisəsi, tütün fabriki, kərpic zavodu və s. müəssisələr var idi 247 .
ticarət müəssisəsi var idisə, onlardan 56,2 faizini dükan lar, mağazalar, anbarlar təşkil edirdi. Həmin il Gəncədə ticarət dövriyyəsi 14-16 mln rubla çatırdı. Sonra kı illərdə bu rəqəm 2 dəfəyə qədər artmışdı 248
. Şəhərdə 2129 ticarət-sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi 249 . Doğrudur, onların əksəriyyəti kiçik müəssisələr idi, lakin ticarət və sənaye kapitalın ın mərkə zləş məsi prosesi gedirdi. Sənət ka r lıq Gəncə iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsi idi. Gəncədən Moskva və Lodza pambıq emalı zavodlarının məhsulu, Rusiyanın mərkəzi şəhərləri və Sibirə təzə meyvə, çaxır ixrac olunurdu. 1904-cü ildə Gəncədən Rusiya fabriklərinə 34 min pud, 1913-cü ildə isə 239,870 min pud mahlıc aparılmışdı 250
. Gəncənin xariclə ticarətində İran mühüm yer tuturdu. İrana əsasən taxıl və
73 heyvandarlıq məhsulları ixrac olunur, oraya yerli məhsullarla yanaşı, Rusiyadan gətirilmiş mallar da yola salınırdı. Gəncə eyni zamanda böyük dəmir yol şəbəkəsi idi. 1883-cü ilə nisbətən 1913-cü ildə Gəncə stansiyasına gətirilən malların miqdarı 15 dəfə, buradan göndərilən malların miqdarı isə 30 dəfə artmışdı. Şuşa Qafqazda ən böyük xalça istehsalı mərkəzi idi. Burada is tehsal olunan xalçalar öz keyfiyyətinə görə ən yaxşı İran xalçalarından geri qalmır, Moskvaya, Peterburqa və xaricə ixrac olunurdu. Şəhərdə 22 ipək emalı və ipəksarıyan fabrik, 3 spirttəmizləyən və konyak zavodu var idi. Burada xeyli sənətkar fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə ticarət ildən-ilə genişlənirdi. Əsas ticarət malları barama, ipək, gön-dəri, yun, pambıq və çaxır idi. Şuşada 1902-ci ildə 708, 1913-cü ildə isə illik ticarət dövriyyəsi 8,4 mln rubla bərabər olan 800 ticarət-sənaye müəssisəsi var idi 251
. Nuxa ipək istehsalı və emalına görə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda əhəmiyyətli rol oynayırdı. İpək sənayesinin yüksək səviyyədə inkişafı, yararlı rabitə yollarının olması şəhərin barama və ipək ticarəti üzrə mühüm bazara çevrilməsinə səbəb olmuşdu. 1914-cü ildə burada 55 ipək emalı və ipəkəyirmə fabriki, ipək, ipək istehsalı qalıqları və barama ticarəti ilə məşğul olan 21 müəssisə, 3 tütün fabriki, 24 gön- dəri emalatxanası 252
, manufaktura malları ilə ticarət edən 63 müəssisə və s. var idi. 1910-cu ildə Nu xa kapitalisti Ə.Əhmədov şəhərdə elektrik stansiyası tikdirmiş di 253 . 1913-
cü ildə şəhərdə illik dövriyyə vəsaiti 3 mln rubldan çox o lan 962 ticarət-sənaye müəssisəsi var id i 254 .
istehsalı mallarının mühüm mərkəzi idi. Buraya Şamaxı, Göyçay və Cavad qəzalarından gətirilən müxtəlif mallar Bakıya, Cənubi Qafqazın müxtəlif rayonlarına, həmçinin Həştərxana aparılırdı. Satışa buğda, arpa, düyü, meyvə, gön-dəri, yun, ipək, xalça-palaz, mis əşyalar və s. çıxarılırdı. 1912-ci ildə Şamaxıda illik dövriyyəsi 1,2 mln. rubla bərabər olan 227 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi 255
. Lənkə ran balıq, ta xıl, meşə materialları satışı və ixrac ı ü zrə mühüm tica rət mərkəzi idi. 1913-cü ildə burada 6 balıq sənaye kontoru, unla ticarət edən 3 müəssisə, meşə materialları ilə ticarət edən 3 müəssisə, 3 kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, bir pivə zavodu fəaliyyət göstərirdi 256
. Şəhərin ticarət-sənaye müəssisələri sürətlə artırdı. XIX əsrin sonunda onların sayı 225 idisə, 1910-cu ildə 460 o lmuşdu. Burada 1912-ci ildə illik ticarət dövriyyəsi 1,2 mln rubla çatan 253 ticarət müəssisəsi var id i. Quba bağçılıq və xalçaçılıqla məşğul id i. 1914-cü ildə burada meyvə və qax ticarəti ilə məşğul olan 4, xalça -palaz satan 4 müəssisə, bir kənd təsərrüfatı alətləri mağazası, 35 parça mağazası fəaliyyət göstərirdi. Meyvə ticarətindən ildə 450-500 min rubl gə lir götürülürdü. 1910-cu ildə şəhərdəki 329 tica rət müəssisəsinin illik ticarət dövriyyəsi 1 mln rubla bərabər idi 257
. Bu illərdə Quba və Lənkəranda kiçik elektrik stansiyaları tikilmişdi. Naxçıvan, Ordubad və Zaqatala bağçılıq, üzü mçü lük, heyvandarlıq və taxılçılıq ilə məşğul olurdu. Bu təsərrüfat sahələri tam əmtəə xarakterli idi. Öz
74 duzu ilə məşhur olan Naxçıvanda 1903-cü ildə 303,4 min pud duz istehsal edilmişdi. Naxçıvanın spirt istehsalında mühüm çəkisi var idi. 1903 -cü ildə burada 5,8 mln qradus spirt çəkilmişdi 258
. Ordubad Azərbaycanın ipək sənayesi mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Şəhərin sənaye müəssisələrinin məhsuldarlığı və ticarət dövriyyəsi bir milyon rubla çatırdı. XX əsrin əvvəllərində şəhərin ticarət və sənaye əlaqələrin in inkişafında Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ümu mi proseslər öz əksini tapdı: bir tərəfdən, Avropa-Rusiya, Şimali Qafqa z və Cənubi Qafqaz ilə ticarət ə laqələrin in möhkəmlən məsi, digər tərəfdən, daxili A zərbaycan bazarının formalaşması. Bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ticarət evləri, firmaları, səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən həyata keçirilən topdansatış ticarətinin mühü m yer tutması idi. Şəhərlərin hamısında xeyli xırda tacirlərin olması xırda ticarətin geniş yayıldığını göstərir. Bu, əmtəəlik kənd təsərrüfatı malları istehsal edən qəzalarda daha geniş inkişaf etmişdi. Mü xtəlif malların gətirildiy i, Azərbaycan qəzaları tacirlə rin in fəa l iştira k etdiyi yarmarka lara və bazarlara gətirilən məhsulla rın ço x hissəsi yerli tacirlərə məxsus idi. Dəmir və şose yolların çəkilməsi, rabitə vasitələrinin təkmilləşdirilməsi şəhərlərin həyatında mühüm rol oynayır, onların sürətli inkişafı ilə yanaşı, ticarətinin güclənməsinə də təkan verirdi. XX əsrin əvvəllərində meydana çıxan şəhər tipli ticarət-sənaye mərkəzləri sırasına Gədəbəy, Salyan, Ağdam, Bərdə və Göyçayı daxil etmək olar. Hər birində 20 min və daha çox əhali yaşayan bu mərkəzlərdə kiçik, lakin böyük kapital dövriyyəsi olan onlarla ticarət müəssisəsi yerləşirdi. Məsələn, 1912-1914-cü illərdə Salyanda 350 ticarət və sənaye müəssisəsi var idi ki, onların illik dövriyyəsi 1,5 mln rubla çatırdı 259 .
Hələ 1892-ci ildə tətbiq edilmiş "Şəhər əsasnaməsi" onun işlərində əhalisinin iştirakını ixtisara salmaqla özünüidarə hüquqlarını daha da məhdudlaşdırmışdı. "Əsasnamə" dumalara və şəhər idarə orqanlarına qubernator nəzarətini xeyli gücləndirmiş, yalnız sərbəst əmlaklarının qiyməti 300 rubldan 2 min rubla qədər olan şirkət və idarələrin, birinci və ikinci dərəcə ticarət-sənaye gildiya sahiblərin in seçki hüququnu saxlamışdı. Bakı şəhər dumasında sənayeçilər, tacirlər, bina sahibləri və b. üstün mövqe tuturdular. Bakı dumasına seçkilərdə iştirak etmək hüququ olanlardan 2807 nəfərin 50 min manatlıq və daha çox daşınmaz əmlakı var idi. Onlar arasında H.Z.Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Hacıbaba Aşurov, Əli Abbas Dadaşov və başqaları öz daşınmaz əmlakların ın çoxluğuna görə fərqlənirdilər. "Şəhər əsasnaməsi"nin 44-cü maddəsində müsəlmanların özünüidarə orqanlarında iştirakı məhdudlaşdırılırdı. İctimaiyyətin dəfələrlə vəsatət qaldırması nəticəsində çarın 14 dekabr 1900-cü il fərmanı ilə dumada müsəlman deputatların sayı 50 faizə çatdırıldı. Azərbaycanda müsəlmanların hüququnu məhdudlaşdıran hökumət tədbirləri Bakı şəhər özünüidarəsində daha kəskin idi. Məsələn, 1902-1905-ci illərdə Bakı şəhər
75 dumasına seçilmiş qlasnılardan cəmisi 23-ü - yarıdan da azı azərbaycanlı idi. Yalnız 1905-1907-ci illər inqilabı hadisələri dövründə ictimaiyyətin təzyiqi nəticəsində Qafqaz canişini güzəştə getməli oldu və 1907-1911-ci illərdəki seçkilər zamanı qlasnıların 45 nəfəri (bütün deputatların 57,7 faizi) azərbaycanlı oldu. Onların 33 faizini alimlər, mühəndislər, həkimlər, hüquqşünaslar, jurnalistlər və müəllimlərdən ibarət milli ziyalılar təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhər dumasının ən ilk deputatları H.Məlikov (Zərdabi), İsmayıl bəy və İbrahim bəy Səfərəliyevlər olmuş, Ə.Ağayev, Ə.Əmircanov, M.Əsədullayev, Ə.Əhmədov, A.X.Axundov, Əjdər bəy və İsa bəy Aşurbəyovlar, Ə.Aşurov, F.Vəzirov, M.F.Vəkilov, M.Hacınski, Ə.Topçubaşov və b. Bakı şəhər Du masının üzv ləri seçilmişlər. Şəhər özünüidarəsinin əsası qoyulduqdan 1911-1915-ci illər seçkisinə qədər H.Z.Tağıyev onun ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri idi. Dumanın işində İsrafil Hacıyev fəal iştirak etmişdi. Azərbaycan burjuaziyasının, ziyalılarının digər nümayəndələri də dumanın üzvü olmuşlar. Məşhur yazıçı Nəcəf bəy Vəzirov 10 il müddətində (1903-1913-cü illər) dumanın katibi olmuşdu. Lakin azərbaycanlılar şəhər rəisi vəzifəsinə buraxılmırdılar. Yalnız Kamil bəy Səfərəliyev qısa nıüddət (1905-1907-ci illər) Bakı şəhər başçısı vəzifəsini icra etmişdir. Gəncə və Şuşa şəhərlərində də ictimai özünüidarə (duma və idarə) mövcud idi. "Şəhər əsasnaməsi" Gəncədə 1894-cü ildə tətbiq edilmişdi. 1917-ci ilə qədər Gəncə dumasında azərbaycanlı qlasnıların sayı üstünlük təşkil etmişdir. Azərbaycanlı deputatlar içərisində ziyalıların nümayəndələri 30 faiz idi. Gəncənin görkəmli ictimai xadimləri Ə.Adıgözəlov (Gorani), H.Ağayev, A.Ziyadxanov, Əli bəy, Ələkbər bəy və Xudadat bəy Rəfibəyovlar, A.Səfikürdski, Usub bəy və Nəsib bəy Usubbəyovlar, Ələkbər bəy, Ələsgər bəy və Xəlil bəy Xasməmmədovlar, Hüseynqulu xan və Cavanşir xan Xoyskilər, Məm- mədbağır Şıxzamanov və başqaları o lmuşlar. Bakıdan fərqli olaraq Gəncə şəhər ictimai özünüidarəsinə əsasən azərbaycanlı ziyalıların nümayəndələri Əsgər Ağa Adıgözəlov (Gorani), Adil xan Ziyadxanov və Xəlil bəy Xasməmmədov başçılıq etmişlər. 1898-ci ildə Şuşada özünüidarə yaradıldı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Haşım bəy Vəzirov, Əbdülkərim bəy Mehmandarov və başqaları onun üzvləri idilər. 1904-1907-ci illərdə Cavad bəy Səfərəlibəyov şəhər başçısı olmuşdu. "Şəhər əsasnaməsi"nə əsasən quberniya mərkəzlərindəki idarədən fərqli olaraq, öz vəsaiti az olan, ticarəti zəif inkişaf edən şəhərlərdə daha sadə özünüidarə sistemi tətbiq edilirdi
260 , yəni 12-15 nəfərdən ibarət şəhər müvəkkilləri yığıncağı yaradılır, şəhərləri isə ya bir və ya iki köməkçi ilə ağsaqqal idarə edirdi. Quba, Şamaxı, Nuxa, Lənkəran, Na xç ıvan və Ordubadda da bu idarə sistemi tətbiq edilmişdi və müvəkkillərin əksəriyyəti azərbaycanlı id i. Şəhər büdcəsinin istifadəsində səriştəsizlik hökm sürürdü. Məbləğin əksəriyyəti polis və qoşun saxlamağa xərclənird i. 1905 -ci ildə Bakı şəhər dumasının bu istiqamətdəki xərci nəzərdə tutulandan 90 min rubl ço x olmuşdu 261 .
76 ildəki 55 min rubldan 1,2 mln rubla çatmışdı 262
. Eyni vəziyyət Gəncədə də mövcud idi. Bu məsələ Bakı və Gəncə dumalarının yığıncaqlarında dəfələrlə qaldırılmış, hə- min xərclərin şəhər büdcəsi hesabına deyil, dövlət xəzinəsi hesabına ödənilməsi təklifi irəli sürülmüşdü. Dumadakı ziyalı deputatların səyi nəticəsində Bakıda şəhər məktəbləri və zəh mətkeşlərə xid mət edən
tibb-səhiyyə idarələri şəbəkəsi nisbətən genişləndirilmiş, kütləv i mədəni tədbirlər həyata keçirilmişdi. Gəncə və Şuşa yerli şəhər özünüidarələri on ların sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında müəyyən rol oynamışdı.
§ 11. ƏHALİNİN TƏRKİBİNDƏ KƏMİYYƏT VƏ KEYFİYYƏT DƏYİŞİKLİKLƏRİ
Azərbaycanda baş vermiş sosial-iqtisadi dəyişikliklər əhalinin say və silk tərkib inin dəyiş məsində də öz əksin i tapmışdı. Kapita lizm dövründə Azərbaycan əhalisinin say artımı əsasən sənaye, ticarət və kənd təsərrüfatında kap italizmin inkişafı ilə bağlı idi. Əgər 1897-ci ildə Azərbaycan əhalisi 18767 min nəfər id isə, 1910-cu ildə 2317 min, 1913-cü ildə isə 2339 min nəfə r id i 263 . Əhalinin say artımı təbii amillə yanaşı, Rusiyadan, Ermənistandan, Gürcüstandan, Dağıstandan, Cənubi Azərbaycandan kəsbkarların, köçkünlərin Azərbaycana gəlməsi və həmçinin çarizmin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Azərbaycanda yeni sənaye sahələrinin meydana çıxdığ ı yerlər həm müflisləşmiş əkinçi əhalin in bir hissəsini, həm də Rusiya quberniyaları və Cənubi Azərbaycan kəsbkarlarını cəlb edird i. Belə ki, Bakıda neft, Gədəbəy və Qalakənddə mədən sənayelərinin in kişafı, Nu xa, Şuşa, Ordubad kimi şəhərlərdə açılan kapitalist müəssisələrinin işçi qüvvəsinə olan tələbatı şəhərlərin böyüməsinə və əhalisinin artmasına səbəb olurdu. XX əsrin əvvəllərində şəhər əhalisinin sayı 220 min nəfər idisə, 1897-1908-ci illərdə 355,7 min nəfərə, 1909-1917-ci illərdə isə 573,3 min nəfərə çatmışdı 264
. Bundan başqa, şəhərtipli yaşayış məntəqələrində 20 min nəfər yaşayırdı 265 . Şəhər əhalisinin artım sürəti bütün Azərbaycan əhalisinin artım sürətindən yüksək idi. 1896-cı ildə şəhər əhalisi ümumi Azərbaycan əhalisinin 16,9 faizini, 1913-cü ildə isə artıq 23,8 faizini təşkil edirdi 266 .
267 . Azərbaycanın şəhər əhalisinin çoxalması yerli əhalinin təbii artımına da təsir edirdi. 1916-cı ildə onların xüsusi çəkisi Bakı quberniyasında 89,3 faizi, Yelizavetpol quberniyasında isə 91 faizi təşkil edirdi 268 . Azərbaycanın başqa şəhərlərindən fərqli olaraq,
77 Bakı şəhərinin yeni əhalisi əsasən gəlmələrin hesabına formalaşırdı. Şəhər əhalisinin illik artımı 1897-1903-cü illərdə hər il orta hesabla 6514 nəfər, 1903-1913-cü illər arası onillikdə isə hər il 7213 nəfər idi. Bakının beynəlxalq iri miqyaslı ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilməsi böyük sürətlə inkişaf edən şəhərlərə xas olan xüsusiyyətlə müşayiət olunurdu, yəni qadınlar əhalinin ümumi artımında daha üstün mövqe tutmalarına baxmayaraq, sayca yenə də kişilərdən az idilər. Azərbaycanın əhali artımı Rusiyadakı artımdan yüksək idi. 1913-cü ildə Azərbaycanda 57 min uşaq doğulmuşdu 269
. Əgər Rusiyanın Avropa hissəsində doğulanların sayı hər 1000 nəfərə 439 idisə, onlardan 271-i ölür, cəmi 168—i qalırdısa 270 ,
271 . Azərbaycanda əhali etnik cəhətdən yekcins deyildi. Lakin milli azlıqların çoxluğuna baxmayaraq, əhalinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. 1897-ci il siyahıyaalmasının məlumatına görə, onların sayı 1400 mindən bir qədər ço x idisə 272 ,1913-
cü ildə 15248 min 273
, 1917-ci il ərəfəsində isə 17535 nəfər idi 274
. Gəlmələr hesabına ikinci yerdə olan ermənilərin sayı 1913-cü ildə 546,8 min 275 , üçüncü yerdə gedən rusların sayı isə 208,5 min nəfər idi 276
. Başqa millətlər və etnik qruplar isə azlığı təşkil edird i. Kapitalist sənayesinin və kənd təsərrüfatının inkişafı savadlı adamlara tələbatın artmasına səbəb olurdu. Belə ki, istehsalatda gedən texniki tərəqqi fəhlələr içərisində təhsillilərin artması olmadan mümkün deyildi. Ona görə də islahatdan sonrakı dövrdə əhalinin təhsil səviyyəsində müəyyən artım nəzərə çarpırdı. Ümu miyyətlə isə savadlılıq aşağı dərəcədə idi. Kişi və qadınların savadlılığı arasında böyük fərq var idi. 1897-c i ildə kənd əhalisinin yaşı 9-49 arasında olanların cəmi 4,6 faizi, şəhər əhalisinin isə 31,9 faizi savadlı idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycan əhalisinin 9,2 faizi, yəni kişilərin 13,1, qadınların isə 4,2 faizi 277
savadlı idi. Bu rəqəmlərə məktəb və mədrəsə bitirib yazıb və oxumağı bilənlər daxil deyildi. Belə ki, rəsmi statistika onları savadsızlar siyahısına daxil edirdi. Şəhər əhalisi içərisində yüksək savad səviyyəsinə görə Bakı fərqlənirdi. Əgər XX əsrin başlanğıcına yaxın Bakı əhalisinin 32,4 faizi savadlı idisə, 1913-cü ildə artıq bu, 38,3 faizi təşkil edirdi 278
. Bakı savadlı əhalinin nisbətinə görə Peterburq, Moskva və Xarkovdan geri qalırdı 279 . Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müstəmləkə halında qalması da əhalinin savad dərəcəsinin aşağı olmasına əsas səbəb idi. XX əsrin əvvəllərində sənayenin inkişafına və şəhərlərin böyüməsinə baxmayaraq, Azərbaycan əsasən aqrar ölkə olaraq qalırdı. 1897-1913-cü illərdə Azərbaycanın kənd əhalisi artaraq 1502 mindən 1783 min nəfərə çatmışdı 280
. Buna baxmayaraq, həmin dövrdə Azərbaycan əhalisinin ümumi sayı fonunda kənd əhalisinin nisbi çəkisi 83,1 faizdən 76,2 faizə enmişdi. Bunun başlıca səbəbi müflisləşən kənd əhalisinin bir qisminin şəhərlərə axını idi. Lakin bununla yanaşı, Azərbaycan əhalisinin 3/4-dən çoxu kənd əhalisi idi. Azərbaycan əhalisinin sosial tərkibində də əsaslı dəyişikliklər baş vermişdi. Belə ki, əhalinin hakim təbəqələrini mülkədarlar və kapitalistlər təşkil edirdi. Onlar sayca
78 az olsalar da, çox böyük maddi dəyərlərin sahibi idilər. Azərbaycan əhalisinin böyük kütləsini təşkil edən kəndlilər və fəhlələr milli sərvətlərin əsas istehsalçıları olmalarına baxmayaraq, hüquqsuz vəziyyətdə idilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kəndlilərin təbəqələşməsi, onların bir qisminin kənd burjuaziyasına, əsas kütlənin isə yoxsul kəndli və muzdura çevrilməsi prosesi xeyli sürətləndi. Müstəqil təsərrüfat sahibləri, qolçomaqlar, ticarət, sələm və kapital nümayəndələri kənd burjuaziyasını təşkil edirdi. Kənd yoxsulları, torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilər isə öz əməklərini satmağa məcbur olurdular. Burjua cəmiyyəti əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən təbəqənin - fəhlə təbəqəsinin yaranması Azərbaycan tarixində mühüm hadisə idi. Bu, kapitalist sənayesinin sürətlə inkişafı, istehsalın və fəhlələrin səmərəli təmərküzləşməsi ilə bağlı idi. 1897-ci ildə Azərbaycanda fəhlələrin sayı 150 mindən çox idi 281 . 1917-ci ildə onların sayı 240 minə çatdı (180 min sənaye 282
, 60 min kənd təsərrüfatı fəhləsi). Kənd təsərrüfatında çalışan mövsümi fəhlələri də nəzərə alsaq, fəhlələrin ümumi sayı 400-500 min nəfərə çatırdı. Bakı fəhlələri Azərbaycan fəhlə kütləsinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Bakı quberniyasında fəhlələrin xüsusi çəkisi 12 faiz idisə, Bakı şəhərində 29 faizə çatırdı 283 . 1913-
cü ildə Bakı fəhlələrinin ümumi sayı 109 minə çatmışdı 284
. Bakı fəhlələri çoxmillətli tərkibə malik idi. Belə ki, 1900-cü ildə Bakı fəhlələrinin 33,8 faizini azərbaycanlılar, 25,3 faizini ermənilər, 19,5 faizini ruslar təşkil edirdi 285
. Bu rəqəmlər 1913-cü ildə müvafiq olaraq 41, 27,8 və 17,2 faiz idi 286 .
14,4 faizini ermənilər, 5,4 faizini ruslar və 14,5 faizini başqa millətlərin nümayəndələri təşkil edirdi. Sənayenin başqa sahələrində (mis istehsalı, bitki və heyvan məhsulları emalı, nəqliyyat, balıq sənayesi və s.) azərbaycanlı fəhlələr sayca üstünlük təşkil edirdi. Neft emalında, mexaniki emalatxanalarda, dəmir yol nəqliyyatında və s. rus fəhlələr daha çox idi. Şəhərlərdə bu və ya digər təsərrüfat sahəsində çalışanlar heç bir istehsal sahəsi ilə bağlı olmayan əhalidən sayca çox idi. Bakı şəhərində 1903-cü ildə birincilərin sayı 106,4 min, ikincilərinki isə 100,2 min nəfər idi. 1913-cü ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 171 və 162,8 min nəfər təşkil edirdi 287
. Təsərrüfatın bu və ya digər sahəsində çalışan Bakı əhalisinin 72 faizini muzdlu fəhlələr, 10,5 faizini qulluqçular, 10,1 faizini xırda burjuaziya nümayəndələri, sənətkarlar, kiçik tacirlər, nəqliyyatda çalışanlar və b., 6,5 faizini isə böyük maddi nemət lərə malik olan burjuaziya təşkil ed irdi 288 .
burjuaziyasının mövqeləri möhkəmlənirdi. Azərbaycan iqtisadiyyatının özünəməxsus inkişaf şəraiti ilə əlaqədar olaraq, qəzalarda da burjuaziyanın tərkibi çoxmillətli idi. Burjuaziyanın tərkibində əsas yeri azərbaycanlılar, rus və erməni kapitalı nümayəndələri tuturdu. Azərbaycan burjuaziyası içərisində ticarət burjuaziyası çoxsaylı idi. XX əsrin əvvəllərində Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 22 mindən çox tacir var idi. Bakı quberniyasında 15,2 min, Yelizavetpol quberniyasında 7,1 min. Onların 16 mini (72,7
79 faizi) şəhərlərdə, 61 mini isə (27,3 faizi) qəzalarda fəaliyyət göstərirdi. Bakı tacirlərinin tərkibi daha müxtəlif idi. 1903-cü ildə burada olan 14,7 min tacirdən 7 mini azərbaycanlı, 3,5 mini erməni, 2,41 mini rus, 1,8 mini isə başqa millətlərin nümayəndəsi idi. Digər tərəfdən, bütün ticarət müəssisələrinin 52 faizi azərbaycanlı, 27,2 faizi ermən i, 9,4 faizi rus tacirlərinə məxsus idi. Azərbaycan milli burjuaziyasının ən nüfuzlu nümayəndələri H.Z. Tağıyev, M. Nağıyev, Ş. Əsədullayev, A. Quliyev və başqaları idilər. Onların kapitalları 10 mln. rubl idi. 1914-cü ildə Bakıda H.Z. Tağıyevin başçılığı altında M. Nağıyevin səhmdar tacir bankı yarandı. Onun əsas kapitalı 3 mln. rubl idi 290
. Azərbaycan burjuaziyası nümayəndələri arasında gəmi sahibləri Ş. Əsədullayev, Dadaşov, Useynov, ipək müəssisələri sahibləri Mehdi Hacı Abdul oğlu, Hacı Süleyman Hüseyn oğlu, un və düyü dəyirmanları sahibləri Ağabala Quliyev, M. İbrahimov, M. S. Kərimov, tütün fabriki sahibi Şirinbəyov, mexaniki istehsal sahibləri M. Muxtarov, S. Abdullayev və başqaları fərqlənirdilər. Əgər əvvəllər ticarət kapitalı sahibləri öz sərmayələrini əsasən ticarət-sələm əməliyyatlarına yönəldirdilərsə, artıq XX əsrin əvvəllərindən etibarən ticarət və sələmçiliklə yanaşı, sənayeyə, nəqliyyata, tikinti işlərinə də kapital qoyur, bununla da sənaye burjuaziyasının təmsilçiləri olurdular. Çarizmin müstəmləkə siyasəti nəticəsində məhdudiyyətlərə məruz qalmasına, digər qrup sərmayə sahiblərinin ciddi rəqabətinə baxmayaraq, Azərbaycan burjuaziyasının ipək, pambıq emalı, unüyütmə və düyü-çəltik təmizləmədə, balıq sənayesi və ticarətdə mövqeləri güclü idi. Pambıq-parça istehsalı Azərbaycan kapitalına məxsus idi. Onun xüsusi çəkisi Xəzər ticarət donanmasında da yüksək idi. Məsələn, 1904-cü ildə gəmi sahiblərinin əldə etdikləri gəlirin 75 faizi yerli- milli burjuaziya nümayəndələrinə məxsus idi 291 . Onlar bank-kredit, sənaye, ticarət və s. sahibkarları olaraq Rusiyadakı iri burjuaziyanın tərkib hissəsi idilər.
80 II FƏSİL AZƏRBAYCANIN İCTİMAİ-SİYASİ HƏYATI (1900- 1914-cü illər) Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|