A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I


§ 4. AZƏRBAYCAN CƏMİYYƏTİNDƏ SİYASİ FƏALLIĞIN



Yüklə 5,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/39
tarix05.03.2017
ölçüsü5,84 Mb.
#10118
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   39
§ 4. AZƏRBAYCAN CƏMİYYƏTİNDƏ SİYASİ FƏALLIĞIN 

ARTMASI 

 

XX  əsrin  əvvəllərində  sosial  ziddiyyətlərin  kəskin ləşməsi,  fəh lələrin 



kütləvi  inqilabi  çıxışları,  Azərbaycan  kəndlilərinin  daha  tez-tez    baş  verən  etiraz 

hərəkatı  bütün Azərbaycan  cəmiyyətinin  həm  siyasi    və  həm  də  ideoloji  cəhətdən 

fəallaşması üçün obyektiv şərait yaratdı.  

1905-ci  ilin  yazı  və  yayında  Rusiya  imperiyasında,  onun  ucqarlarında 

azadlıq  mübarizəsin in  yüksəlişi  bütün  Azərbaycan  xalq ının  tələb,  arzu  və 

istəklərini  əhatə  edən  ümu mmilli  proqramın  işlənib   hazırlan ması  üçün 

perspektivlər açdı. 

Çar  höku mətinin  böyük  dövlətçilik  siyasəti,  milli  zülmün  güclənməsi, 



 

 

111 



ucqarlarda  yaşayan  xalq ların  hüquqlarının  hər  cür  tapdalanması  milli  məsələn in 

tezliklə  həllində  maraq lı  o lan  bütün  ictimai  təbəqələri  bu  məsələ  ətrafında 

birləşməyə  sövq  edirdi.  Bu   dövrdə  ictimai-siyasi  həyat  səhnəsinə  Avropa  və 

Rusiyanın  ali  təhsil  müəssisələrində  kamil  peşə  hazırlığına  yiyələn miş  yüksək 

təhsilli  parlaq  şəxsiyyətlər  nəsli  gəlird i.  Onlar  millətin  taleyi  ilə  bağlı  məsələlərə 

görə  güclü  həyəcan  hissi  keçirir,  hüquqi  məhdudiyyətlərin  ləğvi  məsələsini 

getdikcə  daha  inadla  ortaya  qoyur,  islahatların  keçirilməsini  ehtirasla  tələb 

edirdilər. 

1905-c i  ilin  ya zı  və  yayında  mövcud  quruluşun  yeniləşdirildiy ini  bəyan 

edən  bir  sıra  hökumət  fərmanları  və  sərəncamların ın  elan  edilməsindən  sonra, 

Azərbaycanda  petisiya  kampaniyası  geniş ləndi.  Rus  imperiyasının  tərkib inə 

qatıldıqdan  sonra  siyasi  hüquqsuzluq  və  zü lm  şəraitində  ilk  dəfə  idi  ki, 

Azərbaycana, eləcə də digər milli ucqarlara ö z arzu və istəklərini çar hakimiyyətinə 

çatdırmaq  imkanı  verilirdi.  Bu  nəcib  vəzifəni  ziyalıların  nümayəndələri  öz 

üzərlərinə  götürürdülər.  Həqiqətən  yüksək  peşəkarlıq  və  dərin  siyasi-hüquqi 

biliklər  tələb  edən  məsul  işdə  xüsusi  rol  görkəmli  ictimai  xad im  Əlimərdan  bəy 

Topçubaşova  mənsub  idi.  Bütün  petisiyalar  -  xahişnamələr,  mü raciətlər  və  i.a. 

onun bilavasitə iştirakı  ilə tərtib  və təqdim edilirdi.  1905 -ci  ilin aprelində  Cənubi 

Qafqaz  müsəlman ları adından Nazirlər  Kabinetinə təqdim o lun muş petisiyaları da 

o tərtib etmişdi

76



Ali  höku mət  idarələrinə  petisiya  ilə  müraciət  etmək  qərarı  Azərbaycan 



burjuaziyası və ziyalıları nümayəndələrinin  1905-ci il aprelin 15-də H.Z.Tağ ıyevin 

sarayında  keçirilən,  Qafqaz  diyarında  is lahatların  keçirilməsi  zərurəti  mü zakirə 

olunan  müşavirədə  qəbul  edilmişdi

77

.  Yu xarı  sosial  təbəqələrin  nümayəndələri 



Ş.Əsədullayev, R.Şirvanski,  Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, Ə.Ziyad xanov, Q.B.Zülqə-

dərov  və  b.  tərəfindən  imzalan mış  bu  petisiya  onunla  əlaqədar  id i  ki,  o, 

Azərbaycandan çar hökumətinə təqdim olunan ilk p roqram sənədi idi. Sonralar bu 

sənəd  digər  inzibati  idarələrə  ünvanlanan  mü xtəlif  müraciətlər,  izahatlar  üçün  bir 

növ  platforma,  istinad  nöqtəsi  oldu.  Bu  zaman  onun  ayrı-ayrı  müddəaları  daha 

konkret  məzmunla  zənginləşdirildi.  Azərbaycan  cəmiyyətinin  nümayəndələri 

petisiyada  məhdudiyyətlərin  ləğvi  məsələsini  qoyaraq,  ―imperiyada  yaradılacaq 

bütün  məşvərətçi,  qanunverici  və  bütün  digər  nümayəndəli  təsisatlar"da 

müsəlman ların  təmsil  olun masına,  müsəlman lara  aid  qanunvericilik  təşəbbüsü 

göstərmək,  məhdudiy-yətsiz olaraq dovlət və ictimai vəzifələri tutmaq hüquqlarına 

xüsusi  maraq  göstərirdilər.  Petisiya  onların  həmçinin  Qafqazın  müsəlman  əhalisi 

nümayəndələrinə  18  fevral  reskriptinə  əsasən  çağırılan  " xalq  nü mayəndələri 

müşavirəsinə" buraxılmasın ı da nəzərdə tuturdu. 

Qafqa zda  in zibati  hakimiyyət  orqanların  müda xiləsi  olmadan  tam 

özünüidarəçilik  prinsipinə  əsas lanan  zemstvo  idarələrin in  yaradılması,  habelə 

zemstvo  və  şəhər  özünüidarəsində  müsəlman ların  hər  hansı  məhdudiyyət 

qoyulmadan  iştira kının   tə min   edilməsi  zəru rət inin  əsaslandırılması  petisiyada 


 

 

112 



əhəmiyyətli  yer  tuturdu.  Petisiya  müəllifləri  belə  hesab  edirdilər  ki,  Qafqazda, 

eləcə  də  Rusiyanın  daxili  quberniyalarında  "tam  ö zünüidarə  ideyası"nın  həyata 

keçirilməsi  bütün  məhdudlaşdırıcı  qanunların  ləğvi,  normal  mü lki  idarəçilik 

təşkilatının  yaradılması,  idarəçilikdə  qanunçuluğun  təmin  olun ması,  şəxsiyyət  və 

mü lkiyyətin toxunulmazlığı, v icdan, söz, mətbuat (rus və ana  dillərində), yığ ıncaq, 

ittifaq  azadlıqları,  ana  dilində  ümu mi  icbari  və  pulsuz  ibtidai  təhsilin  tətbiq 

edilməsi  şəraitində  mü mkündür.  Petisiya  əhalinin  bütün  təbəqələrinin  mənafeyini 

əks  etdirir,  ü mu mdemokratik  xarakter  daşıyırdı  və  hər  cür  hüquq  məh-

dudiyyətlərinə  qarşı  yönəldilmişdi.  Pet isiyanın  mə zmununun  ətraflı  təhlili  onu 

milli-azad lıq  və  cə miyyətin  demo krat ikcəsinə  yenidən  qurulması  uğrunda 

mübarizənin  ü mu mmilli  p roqramı  hesab  etməyə  əsas  verir.  Petisiya  Azərbaycan 

xalq ının  milli  özünüdərkinin  in kişafı  üçün  mühüm  əhəmiyyətə  malik  idi  və  bütün 

milli qüvvələrin sıxlaşması və birləşməsi prosesində böyük rol oynadı. 

Yelizavetpol  quberniyası  Zaqatala  dairəsinin  də  müsəlmanları    adından 

Nazirlər  Kabinetinə  petisiyalar  1905-ci  ilin  iyununda  Qafqaz  canişinin  dəftərxanasına 

təqdim  olundu

78

.  1905-ci  ilin  payızında  elə  həmin  idarəyə  Salyan və  Cavad qəzalarının 



sakinləri  adından    təqdimat

79

,  Nuxa  şəhəri  müsəlman  əhalisi  nümayəndələrinin  xa-



hişnaməsi də təqdim olundu

80

. Bütün bu sənədlər əsasən aprel petisiyasını təkrar edirdi, 



ancaq bəzilərinə yerli  məsələlər də daxil edilmişdi. Lakin çar hökumətinin yerli və ali 

idarələrinə ünvanlanmış  petisiyalar,  xahişnamələr  və  müraciətlərə  baxılmırdı.  Bütün 

cəhdlər  əbəs  idi.  Heç  bir  tələb  yerinə  yetirilmədi,  heç  bir  təklif  həyata  keçirilmədi. 

Çarizm  məqsədyönlü şəkildə  müstəmləkəçilik  siyasəti  -  vaxtilə  istila  etdiyi  ucqarların 

xalqlarına heç bir hüquq, heç bir imtiyaz verməmək siyasəti yürüdürdü. 

Azərbaycan  xalqının  siyasi  özünüdərkinin  formalaşması  prosesində  o  illərin 

publisistikası böyük  rol oynayırdı.  Çoxsaylı  məqalələrin  və  informasiya  məlumatlarının 

müəllifləri öz yazılarında təkcə siyasi hadisələri işıqlandırmaqla kifayətlənmirdilər. Onlar 

bu hadisələrin hər birini Azərbaycan əhalisinə sübutlu-dəlilli şərhlərlə izah edir, bununla 

da  milli  özünüdərkin  inkişafı  işində  mühüm  vəzifəni  -  xalqın  siyasi  mədəniyyətinin 

yüksəldilməsi,  xalqda  baş  verən  hadisələrlə  bağlılıq  hissinin,  millətin  taleyi  üçün 

məsuliyyət daşımağa  qadirlik  hissinin oyadılması vəzifəsini yerinə yetirirdi.  Ə.  Ağayev 

"Müsəlmanların petisiyasına  zəruri  izahatlar" adlı  xüsusi  məqalədə  yazırdı:  "Bütün  rus 

cəmiyyətinin  yaşadığı  axınlar  rus  müsəlmanlarını  da  əhatə  etdi.  Çoxəsrlik  və  sonu 

görünməyən yuxu və mürgünün əsəri, deyəsən, aradan qalxır. Deyəsən biz də, nəhayət ki, 

başa  düşdük  ki,  həyat  yuxu  və  mürgüdə  deyil,  enerjidədir,  həyatın sorğularına,  insan 

təbiətinin  əqli  və  ənənəvi  inkişafının  tələblərinə  qərəzsiz  hazır  olmaqdadır...  Tayı-

bərabəri  olmayan,  görünməmiş  mənzərə  də  bundan  irəli  gəlir:  Rusiyanın  müsəlman 

əhalisinin  hər  tərəfindən  nümayəndələr  göndərilir,  gedirlər  ki...  müvafiq  idarələrdə  və 

yerlərdə  öz  ehtiyac  və  tələbatlarından danışsınlar, özləri üçün  rus vətəndaşı olmaq,  rus 

cəmiyyətinə qovuşmaq, öz sevinc və kədərini, bütün hüquq və vəzifələrini bu cəmiyyətlə 

bölüşmək  hüququ  xahiş    etsinlər  ki,  əvvəlki  tək  onları  kənarda  qoymasınlar.  Bu, 

müsəlman ların  bütün  xahişlərinin  məhək  daşıdır.  On lar  u zun,  əsrlik  təcrübəyə 


 

 

113 



əsasən bilirlər ki, unudulmaq, kənarda qoyulmaq nə deməkd ir"

81



Azərbaycanın  ictimai  xadimləri  milli  qüvvələrin  birləşdirilməsi  işində 

mətbuatın sözünə böyük əhəmiyyət verərək, yerli əhalinin  ana dilində qəzet nəşri 

və  senzura  əngəllərinin  yu mşaldılması  məsələsinin  zəruriliy ini  çar  hakimiyyəti 

orqanları qarşısında dəfələrlə qaldırmışdılar.  1905-ci ilin  iyununda "Həyat" qəzeti 

çıxmağa başladı. Onun birinci nömrəsində Azərbaycanda nəşr edilən, demək o lar 

ki, bütün  mətbuat orqanları üçün əsas olan aşağıdakı prinsiplər  elan ed ilirdi: " Biz 

müsəlman və Rusiyanın təbəələri olduğumu z üçün rus dövlətinin siyasi və iqtisadi 

şəraiti çərçivəsində tərəqqi istəyirik.  Biz  müsəlmanlarıq və ona görə də bütün din 

qardaşlarımıza  tərəqqi  arzu  edirik,  dünyanın  hansı  guşəsində olurlarsa  -  olsunlar, 

onların  yüksəlməsini  ürəkdən  alq ışlayırıq.  Biz  türkü k  və  ona  görə  də,  hər  yerdə, 

hər yanda bütün türklərə tərəqqi və çiçəklən mə arzulayırıq"

82



1905-c i  ilin  payızında  Ba kıda,  Gəncədə,  Şuşada,  Azərbaycanın  digər 

şəhərlərində  rejimin  özbaşınalıqlarını,  milli  məhdudiyyətləri  ləğv  etmək,  çar 

məmu rlarını  işdən  uzaqlaşdırmaq  tələbləri  ilə  zəh mətkeşlərin  kütləvi  siyasi 

nümayişləri və mitinqləri baş verird i

83



Azərbaycan 



ziyalıların ın 

görkəmli 

nü mayəndələri 

H.Zərdabi, 

C.Məmmədquluzadə,  M.Ə.Sab ir,  N.Nərimanov,  M.Rəsulzadə,  Ə.Ağayev, 

M.S.Ordubadi,  Ü.Hacıbəyov,  Ə.Qəmküsar,  Ə.Haqverdiyev,  F.Köçərli  və  b.  xalq 

kütlələrin i  çarizmin  müstəmləkə  siyasətinə  və  istismarçılara  qarşı  mübarizəyə 

çağırırdılar.  "Molla  Nəsrəddin"  jurnalı  elə  ilk  saylarından  çarizmin  müstəmləkə 

siyasətini  qəzəblə  ifşa  edirdi.  Jurnal  xalqın  gücü,  onun  mənəvi  zənginlikləri  barə-

sində materiallara  xey li yer verərək cəsarətlə bəyan edird i  ki, onun arxalandığı  və 

rəğbət  bəslədiyi  ictimai  qüvvələr  -  fəhlələr,  "beli  əyilmiş,  kimi  toz-torpaq  içində, 

çoxu ayaqyalın olan "cır-cındırlı"  kəndlilər, şəhər yoxsulları, "rus təhsili" almış və 

həyata  yenicə  qədəm  basmış  gənclər,  Rusiyada  despotik  rejimə  qarşı  çıxış 

etdiklərinə görə "Saxalin adasına göndərilənlərdir

84

". 


"Molla  Nəsrəddin"  "xalq ın  düşmənləri  kimlərdir?",  "kimlərə  qarşı 

mübarizə  aparmaq   lazımd ır?"  məsələsini  dəfələrlə  ö z  səhifələrində  qaldıraraq, 

çarizmin  milli-müstəmləkə  əsarətinə  qarşı  çıxır,  Azərbaycan  xalqı  üçün  siyasi 

azadlıqlar və  milli  hüquq bərabərliyi  tələb edirdi. Jurnal çar hökuməti və  mürtəce dairələri 

tərəfindən  xalqları  qızışdırıb bir-birinin üstünə qaldırması siyasətinin  ifşasına ciddi diqqət 

yetirir,  birinci  sayında  yazırdı:  "Bu  nə  sirdir?  Erməni-müsəlman  qırğını  başlayan  kimi 

hökumət qoşunları elə bir mərəzə mübtəla olurlar ki, həkimlər onların küçəyə çıxmalarını 

məsləhət bilmirlər"

85



Ziyalıların nümayəndələri "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində milli hüquq 



bərabərsizliyinə  qarşı  çıxır,  xalqı  birliyə,  dostluğa  və  birgə  mübarizəyə  çağırırdılar. 

Ü.Hacıbəyov yazırdı: "Bizim  xilasımız  birlikdədir. Milli və dini  fərqlər bizim  birliyimizə 

maneə törətməməlidir"

86

. Onlar orta əsr qalıqlarını, fanatizmi, xurafatı və avamlığı məhvedici 



tənqid  atəşinə  tutmaqla  xalq  kütlələrinin  milli  və  siyasi  özünüdərkinin  oyanışına  və 

yüksəlişinə  təkan  verir,  Azərbaycan  xalqının  milli-azadlıq  mübarizəsinə  kömək 



 

 

114 



edirdilər. 

1905-ci  ildə petisiya və  xahişnamələrdən biri  də  Qafqazda  zemstvo  idarələrinin 

tətbiq edilməsi idi. Qafqaz canişini də diyarı köhnə qaydalarla idarə etməyin qeyri-mümkün 

olduğunu başa düşərək,  zemstvonun  yaradılmasına tərəfdar çıxırdı.  Ona görə də "sülh və 

əmin-amanlıq yaratmaq" üçün canişin Tiflisdə bütün şəhərlilərin və silklərin müşavirəsini 

keçirməyi vəd  etdi.  1905-ci  il  iyulun  16-da  keçirilən  həmin  müşavirədə  Qafqazdakı  çar 

idarələrinin məmurları, mülkədarlar və kapitalistlər, burjua ziyalıları, ən iri yerli qəzetlərin 

redaktorları iştirak ed irdi

87



Müşavirədən az sonra canişinin göstərişi ilə "Zemstvo əsasnaməsi" dərc olundu. 



Bu  sənəd  1864-cü  il  "Əsasnaməsi"  əsasında  hazırlanmışdı.  "Zemstvo  əsasnaməsi"ndə 

bütün silklərin iştirak etdikləri sahə zemstvo idarəsinin ən aşağı inzibati vahid olduğu gös-

tərilirdi.  Rusiyadan  fərqli  olaraq,  Zaqafqaziyada  daha  kiçik,  cəmisi  bir  neçə  kənd 

cəmiyyətindən ibarət zemstvo vahidlərinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Növbəti həlqə 

zemstvo idarəsi olmalı idi. Onun qlasnıları (üzvləri) xüsusi sahə yığıncaqlarında və ən çox 

zemstvo  rüsumları  ödəyənlərin  xüsusi  seçki  yığıncaqlarında  seçilməli  idi.  Qəza 

qlasnılarının ümumi  miqdarı  iri torpaq sahibləri və qalan  iştirakçıları arasında yarıbayarı 

bölünməli idi. Əslində bu, o demək idi ki, onlarla torpaq sahibi minlərlə və ya on minlərlə 

zəhmətkeşin seçdiyi qədər qlasnıya malik olacaqdı. 

Hər b ir qəzadan  iki q lasnısı olan dairə  zemstvosu diyarda ən ali  zemstvo 

idarəsi  kimi  təklif  o lunurdu

88

.  Dairə  zemstvolarının  hüquqları  Rusiyanın  daxili 



quberniyalarındakı  quberniya  ze mstvolarının  hüquqları  ilə  eyniləşdirilirdi. 

Layihədə nəzə rdə tutulan zemstvo idarələri ü zərində inzibati nə zarəti qə za rə isləri, 

quberniyalar və canişin Şurasının daxili işlər nazirliyindən olan üzv ləri həyata ke-

çirməli  id ilər  və  bu  ciddilik  də  çarizmin  müstəmləkə  siyasətinin  məqsədlərinə 

qulluq etməli idi. 

Canişinin   göstərişinə  görə,  qəza  və  quberniya  müşavirələri  1905-ci  ilin 

sentyabrınadək  keçirilməli,  on ların  protokolları  sentyabrın  15-də  canişin 

dəftərxanasına təqdim o lun malı idi

89



Avqustun sonunda Bakı quberniyasının  Quba,  Cavad,  Göyçay,  Lə nkə ran 



və  Şamaxı  qəzalarında  müşavirələr  keçirild i.  Onlarda  quberniya  müşavirəsinə  və 

canişinlik şurasına seçilən nümayəndələr torpaq sahibləri silkinə mənsub idilər

90



Bakı  qəza  müşavirəsinə  gəldikdə  isə,  onun  keçirilməsi  avqust  hadisələri 



ilə əlaqədar o laraq təxirə salındı. 

Sentyabrın  27-də  Bakı  şəhərində  quberniya  müşavirəsi  açıldı.  Burada 

cəmisi 33  müvəkkil  iştirak edirdi. A zacıq  istisna ilə onların hamısı burjuaziya və 

mü lkədarların nü mayəndələri id ilər

91



Müşavirədə sədrlik edən M.Hacınski bildirdi  ki, "bütün əhali idarəçilikd ə 



şəxsən iştirak etmək hüququ alır.  Bununla birlikdə isə həm də  müstəqil  iş və şəxsi 

təşəbbüsü inkişaf etdirmək imkanı qazan ır"

92

. Lakin elə bu müşavirədə təhsil senzi 



müəyyənləşdirildi: ancaq orta təhsili olanlar q lasnı seçilə bilərdilər. 

Qəza  müşavirələrinin  arzu larına  əlavə  o laraq,  quberniya  müşav irəs i 



 

 

115 



"Qafqazın  bütün  zemstvo  işləri"nin  qəti  həlli  üçün  canişinin  yanında  qəza  və 

quberniya  müşavirələrində  seçilmiş  nü mayəndələrdən  ibarət  xüsusi  şura 

yaradılması təklifinə tərəfdar çıxd ı. Yu xarı sosial təbəqələr d iyara aid problemlə rin 

mü zakirəsi və həllində ö z iştirakların ı onun vasitəsilə fəallaşdırmaq istəyirdilər.  

Yelizavetpol quberniyasında kəndli hərə katı gündən-günə gücləndiyi üçün 

qəza  müşavirələrin i  keçirmək  mü mkün  olmadı  və  quberniya  müşavirəsinin  işi 

pozuldu

93

.  1905-ci  il  avqustun  sonunda  Zaqatala  dairəsində  də  ze mstvoların 



yaradılması üzrə müşavirələr keçirild i. 

Zemstvo  ka mpaniyası  kəndlilə r  tərəfindən  müdafiə  o lunmad ı.  Bakı 

quberniyasının  kəndli  nümayəndələri  quberniya  müşavirəsində  iştirakdan  imtina 

etdilər, Lənkəran qəzasının kəndliləri isə bu müşavirədə zemstvo seçkilərinin əleyhinə 

çıxdılar

94



1905-ci ilin zemstvo kampaniyası uğurla nəticələnmədi və bunu  canişin də etiraf 

etməyə məcbur o ldu

95



1905-ci  ilin  sonunda  inqilabi  hərəkatın  yüksəlişi,  ümumoktyabr  tətili  mübarizə 



aparan qüvvələrin  elə bir  müvəqqəti tarazlığına gətirib çıxardı  ki, bu  zaman "çarizm  artıq 

inqilabı  boğmağa",  "inqilab  isə  hələlik  çarizmi  əzməyə"  qadir  deyildi

96

.  Çar  vaxt 



qazanmaq və mütləqiyyətin iflasının qarşısını almaq niyyəti ilə oktyabrın 17-də manifest 

imza ladı.  Burada  qanunverici  dövlət  dumasını  çağırmaq   dumaya  seçkilərə  əhalinin 

bütün  təbəqələrini  cəlb  etmək,  ―əhaliyə  vətəndaş azadlığının sarsılmaz  əsaslarını"  bəxş 

etmək vədi verilirdi. Azərbaycanda çar manifestinə münasibət çox mü xtəlif olsa da. onun 

nəşri  Azərbaycan  cəmiyyətinin  siyasi  həyatı  üçün  müəyyən  əhəmiyyət  kəsb  etdi. 

Manifestdə  demokratik  azadlıqların  bəyan  edilməsi  Azərbaycanda  siyasi  partiyalar  və 

təşkilatların yaradılması üçün bir növ qanuni əsas oldu. 

Manifestin elan edilməsi münasibəti ilə oktyabrın 19-da Bakı şəhər  dumasının 

təcili iclası çağırıldı. Qlasnılar çara ünvanlanmış təbrik-müraciətdə qeyd etmişdilər ki, duma 

"bu möhtəşəm dövlət zəkası aktını coşqunluqla qəbul etdi və inanır ki, 17 Oktyabr Mani-

festi ölkəyə asayişi əldə etmək üçün bütün imkanları verir".  

Manifestdə söz və mətbuat azadlığının elan edilməsinin ardınca Qafqaz canişini 

tərəfindən  "birgə həmlə  ilə  mətbuat sözü  üzərində ona  mane olan senzura  zəncirləri və 

qandallarının götürülməsi"

97

 xəbəri də ictimaiyyət tərəfindən ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. 



Azərbaycan ictimaiyyəti ümid edirdi ki, senzuranın ləğvi ona öz mənafelərini daha uğurla 

qorumaq, özünün hüquq bərabərliyi məsələsini mətbuat səhifələrində daha geniş şəkildə 

işıqlandırmaq imkanı verəcək, senzuranın ləğvi "ictimai bəla və ağrıları azad tənqid etmək, 

bəlaların  bütün  növlərinə  qarşı  azad  mətbuat  mübarizəsi  aparmaq  imkanları 

yaradacaqdır"

98



Çar  manifesti  münasibətilə  Bakıda  "vətənpərvərlik"  manifestasiyaları  təşkil 

olundu.  Oktyabrın  18-də  və  19-da  şəhərdə  keçirilən  yürüşlərə  şəhər  özünüidarə 

orqanlarının nümayəndələri başçılıq edirdilər

99



17 Oktyabr Manifesti Azərbaycanın digər şəhərlərində də rəğbət ifadə edən 

təntənə ilə qarşılandı. 



 

 

116 



Çar  manifestinin  çıxması  ilə  nəticələnən  1905-ci  ilin  inqilabi  hərəkatı 

cəmiyyətin  bütün  təbəqələrini  hərəkətə  gətirdi,  s iyasi  partiyaların  və  təşkilatların 

yaranmasına təkan  verdi.  Həmin  ildə Azərbaycanın siyasi səhnəsində  ilk  olaraq sırf  milli, 

heç  bir  ümumrusiya  təşkilatının  filialı  və  ya  şöbəsi  olmayan  partiyalar  meydana  çıxdı. 

1905-ci  ilin  fevralında  Gəncədə  "Sosial-federalistlərin  türk  inqilabi  komitəsi"  yarandı. 

Siyasi partiyanın  rüşeymi olan bu  komitə  1905-ci  ilin  fevralında  iki vərəqə buraxdı

100

.  Bu 


vərəqələrdə  çar  hökuməti  müsəlmanların  hüquqlarını  məhdudlaşdırmaqda,  Bakıda 

millətlərarası toqquşmalar təşkil etməkdə,  Qafqazda  köçürmə siyasətini həyata keçirməkdə 

ittiham olunurdu. Vərəqələrdə sosial-federalist ideyaları, "əsarətin" aradan götürülməsinə, 

Qafqaz  xalqlarını  birliyə,  Qafqazın  federal  quruluşuna  can  atan  bütün  təşkilatlarla  birgə 

fəaliyyətə və bu fəaliyyəti əsas düşmənə - rus hökumətinə qarşı yönəltməyə çağırış öz 

əksini tap mışdı. 

Beləliklə,  Sosial-federalistlərin  Türk  İnqilabi  Komitəsi  Azərbaycanda 

muxtariyyət və  Rusiyanın  federativ quruluşu haqqında  ideya  irəli sürmüş ilk  milli təşkilat 

idi. 

1905-ci  ilin  yayında  Gəncədə  "Qeyrət"  adlı  qrup  yaradıldı



101

.  O,  Şuşada  da 

müəyyən nüfuza malik idi

102


. Aşkar olunmuş sənədlərə əsasən bu nəticəyə gəlmək olar ki, 

məhz bu qrup 1905-ci ilin yayında Gəncədə (Yelizavetpolda) formalaşan ilk milli siyasi 

qurum olan 

u

Qeyrət" partiyasının əsasını qoymuşdu. Bu partiyada müxtəlif təbəqələr təmsil 



olunmuşdu,  lakin onun  rəhbərləri yuxarı  təbəqənin nümayəndələri  idi.  Onların sırasında 

Gəncənin tanınmış hüquqşünasları və ictimai xadimləri Ələkbər bəy Rəfibəyli və Adil bəy 

Xasməmmədov

103


, bəzi  mənbələrə görə, türk ədəmi-mərkəziyyət partiyasının başçısı Nəsib 

bəy Yusifbəyli də var idi

104



"Qeyrət"  partiyasının  qırmızı  möhürü  və  proqramı  mövcud  idi.  Proqramda 



gürcü sosial-federalistlərin proqramının  təsiri  özünü  büruzə  verirdi.  Əsas  məqsədlərdən 

biri  Qafqazın  Rusiya  ilə  federativ  münasibətlər  qurmaq  və  bu  federasiya  çərçivəsində 

müsəlman əhaliyə mu xtariyyət vermək id i

105


"Qeyrət‖in üzvləri H.Fəttahov, M.H.İsmayılzadə, M.Həlilov və b. əhali arasında 

federalizm    ideyalarını    yaymaqla  yanaşı,    sosial-demokrat  və  digər  partiya 

nümayəndələri  ilə birgə  bir  çox  mitinqlərdə  millətlərarası savaşa son  qoymaq  çağırışı  ilə 

iştirak  edirdilər.  "Qeyrət"  partiyası  1908-ci  ilə  qədər  fəaliyyət  göstərdi,  lakin  bəzi 

sənədlərə  görə,  1912-ci  ildə  Balkan  müharibələri  başladığı  dövrdə  federalistlər 

fəallaşmaqda id ilər. 

Siyasi səhnədə isə "Qeyrət" yenidən 1917-ci ilin Fevral inqilabından sonra yeni 

liderlər,  yeni  "Türk  ədəmi-mərkəziyyət  partiyası"  adı  və  yeni  proqramı  ilə  parlaq 

fəaliyyətə başladı. 

1905-ci  ilin  yazı  və  yayında  Rusiya  imperiyasının  müstəmləkə  ucqarlarında 

müsəlman  xalqlarının  siyasi  qüvvələrinin  birləşməsi  prosesi  davam  edirdi.  Azərbaycan 

nümayəndələri "Ümumrusiya müsəlman ittifaqı"nın ("İttifaqi-müslimin"in) yaradılmasında 

fəal  iştirak  etmişdilər.  Ə.Topçubaşov  bu  təşkilatın  1905-ci  ilin  avqustunda  Nijni 

Novqorodda  I  (təsis)  qurultayının  çağırılmasında,  proqram  sənədlərinin  hazırlanmasında  və 


 

 

117 



fəaliyyətində bilavasitə  iştirak etmiş.  1906-cı  ilin  avqustunda onun Mərkəzi  Komitəsinin  III 

qurultayında təsis edilmiş daimi bürosuna daxil olmuşdu. Azərbaycan nümayəndələri İttifaqın 

komissiyalarına  üzv  seçilir,  onun  qurultay,  müşavirə  və  yığıncaqlarında  iştirak  edirdilər. 

"İttifaqi-müslimin"  Rusiya  müsəlmanları  siyasi  qüvvələrinin  sonralar  Rusiya  dövlət 

dumalarının  bütün  çağırışlarında  müsəlman  parlament  fraksiyasının  fəaliyyətində  özünü 

göstərmiş  birliyin  bünövrəsi  idi.  Fraksiya  qanun  layihələrinin  işlənməsində,  sorğuların 

hazırlanmasında  ümumrusiya  müsəlman  qurultayının  qərar  və  qətnamələrini  rəhbər 

tuturdu. 

Bakıda  1905-ci  ilin  noyabrında  17  Oktyabr  Manifestinin  verilməsindən  sonra 

ölkədə yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə edən mitinqlər keçirildi. Mitinq iştirakçıları belə 

bir məsələdə yekdil idilər ki, manifestin vədləri həyata keçirilməli və ümumi seçki hüququ. 

müsəlmanların  Rusiya  dövlət  dumasında  mütənasib  sayda  nümayəndələrlə  təmsil 

olunması və b. tələblər yerinə yetirilməlidir. 

Azərbaycanda burjua xadimlərinin kadetlərə rəğbət bəsləyən bir hissəsi 1905-ci 

il  dekabrın  4-də  Konstitusion  Demokratlar  Partiyasının  Bakı şöbəsinin təşkilində  iştirak 

etdi.  Azərbaycan  cəmiyyətinin  nümayəndələri  İ.Hacınski,  İ.Hacıyev,  Ə.Topçubaşov, 

K.Səfərəliyev  şöbənin  daimi  bürosuna  seçildilər.  Şöbənin  300  nəfər  üzvü  var  idi.  Dövlət 

dumasına  seçki  kampaniyasının  gedişində  şöbənin  fəaliyyəti  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 

canlandı. Seçkilərin nəticələri kadet partiyasının populyarlığını bir daha nümayiş etdirdi. 

Azərbaycandan olan bütün deputatlar duma fəaliyyəti dövründə daim özlərinin bu partiyaya 

mənsubiyyətlərini  unutmurdular.  1912-ci  ilin  yanvarında  Yelizavetpol  qubernatoru  polis 

departamentinə bildirdi ki, "ziyalılar başdan-başa kadetçilik eləyirlər: ayrı-ayrı, müstəsna 

hallarda ciddi surətdə öz daxili inamlarına görə, əksəriyyəti  isə nəyə görəsə, belə hesab 

edir ki, kadet platforması hər bir ziyalı üçün mütləq lazımd ır"

106



1905-ci  ilin  payızında  "Müsəlman  əyanları,  ziyalıları  və  yuxarı  təbəqələrin 



ittifaqı  və  müdafiə  cəmiyyəti"  meydana  çıxdı

107


.  Cəmiyyət  "Bakı  şəhərinin  məşhur  və 

hörmətli  adamlarına  müraciət"  nəşr  etdirdi.  Müraciətdə  müəlliflər  hökumətə  qarşı 

yönəlmiş azadlıq hərəkatına rəğbət bildirir

108


, eyni zamanda qeyd edirdilər ki, bu hərəkatdan 

müsəlmanlara  qarşı  istifadə  edilməsinə  cəhd  göstərildiyi  təqdirdə  cəmiyyətdə  birləşmiş 

qüvvələr qətiyyətli cavab verəcəkdir... 

1906-cı  ilin  avqust-sentyabr  aylarında  Bakı  və  Yelizavetpol  qubern iyalarında 

"Difa i" partiyası meydana çıxd ı. 

Vahid  milli  siyasi  təşkilatın  yaradılması  məqsədə  uyğunluğunun  meydana 

çıxmasında 1905-ci ildə erməni-müsəlman ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi az rol oynamadı. 

1906-cı  ildə  Tiflisdə  keçirilmiş  barışdırıcı  qurultayın  siyasi  yekunlarından  biri 

"Daşnaksutyun"  və  onun  silahlı  qüvvələrinə  qarşı  Azərbaycan  tərəfindən  özünə  siyasi 

partiya və döyüş drujinaları yaratmaq zərurəti qarşısında qalmasını etiraf etməsi o ldu

109



"Difai"nin banisi partiyanın  Bakıda  yerləşən  MK-sına  başçılıq  edən Ə.Ağayev 



idi

110


.  Gəncədə,  Şuşada,  Ağdamda,  Bərdədə,  Yevlaxda,  Tərtərdə,  Qarsda,  Naxçıvanda, 

Vladiqafqazda və b. yerlərdə partiyanın şöbələri yaradılmışdı

111



Partiyanın 1906-cı ilin oktyabrında "İrşad" qəzetində dərc olunmuş proqramında



112

 


 

 

118 



bölgədə  yaranmış,  Azərbaycan  xalqını  təqiblərə və  məhv  olmağa  məruz  qoyan siyasi 

şəraitin səciyyəsi verilirdi. Milltlərarası toqquşmalar və kütlələrin avamlığı yaranmış vəziy-

yətin  başlıca  səbəbləri  sayılırdı.  Partiyanın  proqramı  aşağıdakı  əsas  məqsədi 

müəyyənləşdirirdi: "Qafqazın bütün digər  xalqları  ilə hətta öz proqramını elan edib bütün 

xalqların  hüquq  və  üstünlükləri,  Qafqazın  nəcib  əməlləri  ilə  razılaşması"  şərtilə 

"Daşnaksutyun"la belə, birlikdə əməl qardaşlığı ortaya çıxarmaq"

113



Partiya maarifi və əhalinin mənafeyinin  müdafiəsini  məqsəda çatmaq üçün 



zəruri  şərt  sayırdı  və  bu,  partiyanın  möhüründə  də  əks  olunmuşdu.  Möhürün 

üzərində altıguşəli u lduzla aypara, çarpazlaşmış iki q ılınc təsvir edilmiş və "Difai"-

"Mübariz  milli  firqəsi"sözləri  həkk olunmuşdu

114


. "Difai"  - nin vərəqələrində hər  bir 

əkinçinin  əbədi  arzusu  -  'Torpaq  zəhmətkeş  s in fə  məxsus  olmalıdır":  öz  əksini 

tapırdı

115


Partiyanın  sosial  dayağını  əsasən  cəmiyyətin  orta  təbəqələri-tacirlər, 

ziyalılar, kəndlilər, şagirdlər vo onları təmsil edən şəxslar təşkil edirdi. 

Partiyanın təşkilatçıları qarşıya qoyduqları siyasi məqsəd və vəzifələri kütlələrin 

dərk  edib  həyata  keçirmələri  üçün  onlarda  müəyyən  şüur  və  siyasi  mədəniyyət 

səviyyəsi olmasının zəruriliyin i ço x düzgün anlayırdı. Buna görə də əhali içərisində 

geniş  maarifçilik  işi  aparır,  mədəni-maarif  cəmiyyətinin  imkanlarından  istifadə  edir, 

siyasi ədəbiyyat yayırdılar

116



"Difai"nin şöbələri əhali içərisində geniş şöhrətə malik idi. Çar  məmurları öz ali 



rəislərinin nəzərinə çatdırırdılar ki, bu partiyanın mövcud olduğu müddətdə yerli əhalinin 

ictimai  işlərə marağı xeyli artmışdır, indi əhali onun komitələrinə hökumət idarələrindən 

çox  müraciət  edir

117


.  Həmçinin  qeyd  edirdilər  ki,  təbliğat  nəticəsində  "müsəlmanlar 

birləşəcək,  əqli  cəhətdən  inkişaf  edəcək  və  şüurlu  olacaqlar,  partiya,  şübhəsiz  ki, 

hökumət əleyhinə olan məqsədləri də təbliğ etməyə başlayacaqdır"

118


Partiyanın  ən  iri  şöbəsi  "Qarabağ  birlik  məclisi"

119

  idi.  Onun  fəaliyyəti  bütün 



Qarabağı  -  Yelizavetpol  quberniyasının  Cavanşir-Qaryagin  və  Şuşa  qəzalarını  əhatə 

edirdi.  Məclisin  təşkilatçıları  tacirlər,  ziyalılar,  varlı  və  kasıb  kəndlilərdən  ibarət  idi. 

Məclisin  baş  komitəsi  Şuşada  yerləşirdi.  Onun  sədri  Kərim  bəy  Mehmandarov  idi. 

Təşkilatın 400 nəfərlik döyüş drujinası var idi

120

. Məclisin 1907-ci ilin oktyabr ayında 



qəbul olunmuş proqramında həm siyasi tələblər, həm də əxlaqi normalar əks olunmuşdu. 

Bu proqram müsəlmanları birliyə,  milli özünüdərki inkişaf etdirməyə çağırır,  millətlər 

arasındakı  münasibətləri  müəyyənləşdirir,  milli  düşmənçiliyi  qızışdırmağa  görə 

məsuliyyət  məsələsini  qaldırır,  rüşvətxorluğa,  hakimiyyətdən  sui-istifadəyə,  böhtana, 

əsassız  surətdə  qiymətlərin  qaldırılmasına  və  s.  görə  cərimələr  nəzərdə  tuturdu

121


"Qarabağ  birlik  məclisi"  qanunçuluq  və  hüquqi  qaydaların  cəmiyyətin  həyatına 

daxil edilməsi sahəsində ilk  kövrək addımlar atırdı.  Proqram qadın təhsili də daxil 

olmaqla  məktəblər şəbəkəsinin yarad ılmasını nəzərdə tuturdu.  Bu sənəddə ticarət, 

istehsalat  və  məhsul  satışında  qayda-qanun  və  sabitlik  yaratmaq,  həmçin in 

cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatı ilə bağlı  məsələlərin həllini partiyanın  

əlində  cəmləşdirmək  barədə  də  müddəa  var  idi

122


.  O,  bir  növ  cə miyyətin  əmin-

 

 

119 



aman lıq  və  qanunçuluq  prinsipləri  əsasında  yenidən   qurulması  proqramı  idi  və 

kütlələrin siyasi oyanışına kö mək ed irdi. 

1907-c i  ilin  may ında  "Müdafiə"  təşkilat ı  meydana  çıxd ı.  Ona  böyük 

ictimai-siyasi  xadim  İsmayıl  xan  Ziyad xanov  başçılıq  edirdi

123

.  ―Müdafiə"nin 



fəaliyyəti,  başlıca  olaraq,  Yelizavetpol  quberniyasının  qərb  hissəsini  və  Tiflis 

quberniyası  qəzalarının  bir  hissəsini  əhatə  edirdi.  Onun  siyasi  dayağını  əhalin in 

imtiyazlı təbəqələrin in,  mü lkədar-bəylərin,  kənd ziyalılarının nü mayəndələri təşkil 

edirdi.  Təşkilat  müsəlman lar  içərisində  maarif  və  mədəniyyət  işlərinin  qayğısına 

qalmağı,  onların  hüquq  və  mənafelərinin   müdafiəsin i,  habelə  kəndli  məişətinin 

yaxşılaşdırılmasını və s. özünün zəruri məqsəd və vəzifəsi hesab edirdi. 

Azərbaycan  xalqının  siyasi  cəhətdən  birləşməsində  Müsəlman 

Demokratik  Müsavat  ("Bərabərlik")  Partiyası  mühüm  rol  oynadı.  "Müsavat" 

Partiyası  1911-ci  ilin  oktyabrında  Bakıda  meydana  çıxmışdı.  Bu  təşkilata 

Azərbaycanın artıq  xalq   mənafey i uğrunda  müəyyən  mübarizə təcrübəsinə  malik, 

milli-azad lıq  hərə katın ın  həm  ya xın  illər,  hə m  də  perspektiv  üçün  məqsəd  və 

vəzifələrin i müəyyənləşdirməyə qadir olan bir sıra ictimai xadimi başçılıq ed irdi. 

"Müsavat",  onun  lideri  M.Rəsulzadə  və  nəşr  etdiyi  "Açıq  söz"  qəzeti 

Azərbaycanın siyasi həyatında öz fəallıqları ilə seçilirdi. 

1912-c i  ildə  part iyanın  manifesti  -  proqra mı  nəşr  edildi.  Proqra mda 

qarşıya həyati məsələlər qoyulurdu: bütün müsəlman  xalq ları üçün bərabərlik əldə 

olunması, müsəlman ların dövlət müstəqilliy inin  qorunması, müstəqilliy ini bərqərar 

edən və onu qorumaq uğrunda  mübarizə aparan  müsəlman dövlətlərinə  maddi və 

mənəvi yardım göstərilməsi.  Partiya həm  müsəlman lar, həm də bütün bəşəriyyətə 

münasibətdə  ali  demokratik  amallara  əsaslanaraq,  bütün  partiyalarla  əməkdaşlıq 

etmək  niyyətində  idi

124


.  Proqramın  xüsusi  maddəsi  ilə  partiya  üzvlərinin  bütün 

iqtisadi həyatın inkişafına kömək göstərməsi b ir vəzifə kimi qoyulurdu. 

Ço x tezliklə partiya ziyalıları,  xırda  burjua,  kəndli,  fəhlə  və  qulluqçuların 

nümayəndələrini öz sıralarına cəlb etdi. Partiyanın Bakıda yerləşən Mərkəzi Ko mitəsi 

yerlərdə mərkəzin təyin  və ya təsdiq etdiyi ən azı üç nəfərdən ibarət şöbələrə malik 

idi. Partiyanın təşkilat əsasları g izli iş şəraitində fəaliyyət üçün nəzərdə tutulmuşdu. 

Bunun  səbəbi  panislamist  adlandırılanla rın  kütləv i  təqiblərə ,  Balkan  müharibəsi 

başlandıqdan sonra isə  xüsusilə güclənən cəza tədbirlərinə  məru z qaldıq ları şərait 

idi. 

1913-cü  ildə  Ro manovlar  sülaləsinin   300  illiy i  münasibətilə  ve rilmiş 



amn istiya  (əfvi-ü mu mi)  nəticəsində  İstanbuldan  Bakıya  qayıda  bilən 

M.Ə.Rəsulzadə  həmin  vaxtdan  etibarən  "Müsavat"  partiyasının  şəriksiz  liderinə 

çevrild i. 

 

 

 

 


 

 

120 




Yüklə 5,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin