A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 1. İNZİBATİ İDARƏÇİLİKDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. İNZİBATİ İDARƏÇİLİKDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR
XX əsrin əvvəlləri in zibati-polis aparatının yenidən qurulması və onun nəzarət-cəzalandırma funksiyaların ın genişləndirilməsi çarizmin ordu, jandarm, polis, məh kəmə və ümu miyyətlə, bütün dövlət aparatını Rusiyada, o cümlədən də Azərbaycanda gündən-günə artan azadlıq hərəkatın ı boğmağa yönəltməsi ilə səciyyələnirdi. Hələ 1881-ci ildə qəbul olun muş və "müvəqqəti əsasnamə" adlanan, əslində isə "Rusiya imperiyasının ən sabit, əsas qanunlarından biri" sayılan gücləndirilmiş mühafizə haqqında əsasnamə 1902-1903-cü illərdə A zərbaycanın bir ço x şəhər və qəzalarına şamil edildi. Onun Bakı şəhəri və qəzasında 1902-ci ilin yanvarından, Gəncə, Şuşa, Nuxada 1903-cü ilin sentyabrından tətbiq edilməsi o demək idi ki, Ba kı və Yelizavetpol quberniyaları "ictimai qaydalara və asayişə zidd olan yığıncaq və toplantıların iştirakçılarını, gücləndirilmiş mühafizə haqqında əsasnaməni "pozan" digər şəxsləri 500 rubladək cə rimələyə və ya 3 aylıq müddətədək həbs etdirə bilə rdilər". 1905-c i il fevra lın 26-da Qafqa zda canişinlik bərpa olundu. Canişin təyin edilmiş qraf Vo rontsov-Daşkovun adına verilmiş çar reskriptində qeyd olunduğu kimi, onun ən birinci vəzifəsi "Qafqazda təxirə salın madan dinclik yaratmaq" id i. Canişin bu məqsədin həyata keçirilməsinə təkcə repressiyalar yolu ilə deyil, həm də mü xtəlif qüvvələri zəiflədən və parçalayan manevrlər yolu ilə can atırdı. Vo rontsov-Daşkov geniş təbliğ edilən ikiü zlü vədlər siyasəti yürüdür, məh kə mə və zemstvo islahatları keçirəcəyinə, torpaq, silki məsələləri həll edəcəyinə və s. söz verird i. Liberal burjuaziya canişinə inanaraq, onu canfəşanlıqla tərifləyir, "bütün Qafqazı xoşbəxt edəcək böyük islahatçı" adlandırırdı. Lakin vəd olunmuş islahatlardan heç biri həyata keçirilmədi. Zadəganlar təbəqəsi canişinliyə müvəqqəti bir təsisat kimi baxır, mərkəzi hərbi- bürokratik aparatın Qafqaz işlərinə bilavasitə qarış masını canişinliyin hər hansı şəkildə məhdudlaşdırılmasını istəmirdi. Ona görə də mütləqiyyət Rusiyadakı dekabr silahlı üsyanını məğlubiyyətə uğradan kimi canişinliyin ləğv edilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin Nazirlər Şurası bu orqanı saxlamaq qərarına gələrək göstərdi ki, onun fəaliyyəti "ümumdö vlət siyasəti" ilə ən sıx şəkildə əlaqədar olmalı və mərkəzi hökumət tərəfindən istiqamətləndirilməlid ir. Çar hökuməti inqilabi çıxışlara və milli-azadlıq hərəkatına qarşı repressiyaları kifayət hesab etməyərək, fövqəladə səlahiyyət verilmiş müvəqqəti general-qubernator təsisatı yaratdı və bir çox quberniyalarda hərbi vəziyyət elan etməyə başladı. Artıq 1905-
81 ci ilin fevralında Bakı şəhəri və quberniyasında, 1905-ci ilin sentyabrında isə Yelizavetpol quberniyasında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Yelizavetpol quberniyası ərazisində iki müvəqqəti general-qubernatorluq yaradıldı. Bunlardan biri Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl və Şuşa qəzalarını, o biri isə digər qəzaları əhatə edirdi. Azərbaycanda, eləcə də Rusiyanın bir sıra digər rayonlarında hərbi vəziyyət elan edilməsi hətta çar qanunvericiliyinə belə zidd idi. Bu qanuna əsasən, ancaq müharibə dövründə, özü də ancaq hərbi əməliyyatlar gedən yerlərdə hərbi vəziyyət rejimi tətbiq etmək olardı. Hərbi vəziyyət mütləqiyyətə fövqəladə orqanlar yaratmaq, qol-budaqlı hərbi bürokratik və hərbi-məhkəmə orqanlarından inqilabi hadisələrin iştirakçılarına divan tutmaq üçün istifadə etmək imkanı verirdi. Hərbi vəziyyət rejimindən irəli gələn tədbirləri həyata keçirməli olan müvəqqəti general-qubernatorluq isə çox geniş səlahiyyətə malik idi. O, yığıncaqları qadağan edə, sənaye və ticarət müəssisələrini bağlaya, "etibarsız" şəxsləri quberniya hüdudlarından kənara sürgün edə və ya onlar üzərində polis nəzarəti qoya, kütləvi axtarışlar keçirə bilərdi. Quberniyada yerləşən qoşunlara ümumi komandanlığı da həyata keçirən müvəqqəti general-qubernatorluq eyni zamanda cinayət işlərinin ümumi qanunlarla nəzərdə tutulmuş baxılma instansiyasını dəyişib, onları hərbi məhkəmənin məh kəməsinə vermək, hərbi dövrün cəzaların ı tətbiq etmək, onun fikrincə, "düşüncələrin qızışdırılmasına və asayişin pozulmasına" səbəb ola biləcə k bütün işlərin bağlı qap ı a rxasında mühakimə olunmasını tələb etmək hüququna malik id i. Müvəqqəti general-qubernatorluq institutunun tətbiqi ilə yanaşı, qubernator başda olmaq la, əvvəlki quberniya aparatı da fəaliyyət göstərirdi. O, "qayda-qanun və dinclik yarat maq" işində müvəqqəti gcneral -qubernatorluğa tabe idi. Qalan hər şeydə isə quberniya və qəza idarələri ancaq qubernatora tabe idi. Müvəqqəti general-qubernatorluq yerli in zibati idarələrin vəzifəli şəxslərin i nəin ki işdən uzaqlaşdıra, hətta cəzalandıra da bilməzd i. Qubernator belə tədbir lərin görülməsi təklifləri ilə müvəqqəti general-qubernatorluğa müraciət etməli və ald ığı cavabdan razı qalmasaydı, bu zaman can işinə təqdimat verməli id i. Müvəqqəti general-qubernatorluq və qubernator arasında bütün bu və ya digər ixtilafla rı canişin həll ed ird i. Bakı şəhəri və quberniyasının general-qubernatoru, öz amans ızlığ ı ilə məşhur olan knyaz A milaxvarinin ilk addımlarından biri repressiyaların gücləndirilməsi və mütləq iyyətə qarşı silahlı çıxış larla bağlı baxılan işlərin hərbi məh kəmələrə verilməsi haqqında 1905-ci il 25 fevral tarixli əmri o ldu. Cəmiyyətlər və ittifaqla r haqqında müvəqqəti qaydalar adlandırılan sənəd müvəqqəti general-qubernatorluğun inzibati ö zbaşınalığ ı üçün geniş meydan açırdı. Bu qaydalar hakimiyyət orqanlarına "ictimai təhlü kəsizliyə və ya asayişə" təhlükə yaratması bəhanəsi ilə cəmiyyət və ittifaqları bağlamaq hüququ verir, həmkarlar ittifaq larının öz ü zvlə rin in ancaq iqtisadi mənafey ini qoru maqla məhdud laşdırır, hökumət idarələri işçilərinin həmkarlar ittifaqlarına girməsini qadağan edir və bu "Qaydaların" pozulması halın ın b ir il müddətinədək həbslə nəticələnə biləcəyini
82 nəzərdə tuturdu. 1905-c i il sentyabrın 22-də Peterburqda keçirilən müşavirədə Bakı qarnizonu və polisinin gücləndirilməsi məsələsini qald ıran neft sənaycçiləri qradonaçalnikliyin yarad ılması tələbin i irəli sürərək, onun saxlan ması xərclərin in xeyli hissəsini öz üzə rlə rinə götürməyə hazır olduqlarını nümay iş etdirird ilə r. Ba kı şəhəri və qəzasında inqilabi hərəkatla mübarizəni gücləndirmək üçün canişinin 1905-c i il 2 dekabr tarixli sərənca mı ilə bu bölgələ r " ictima i a sayiş və təhlü- kəsizliyin mühafizəsi" baxımından Bakı quberniya idarəsinin ixtiyarından alındı və müvəqqəti general-qubernatorluğun birbaşa idarəsinə verildi. Elə oradaca Vorontsov- Daşkov tərəfindən təqdim edilmiş Bakı şəhəri və qəzasının idarəsi qaydalarında nəzərdə tutulurdu ki, Bakı şəhəri qəzasına münasibətdə quberniya idarələrinin funksiyaları ancaq inzibati idarəçilik üzrə cari yazışma ilə (özü də göstərilən yerlərdə ictimai asayiş və qayda- qanunların mühafizəsinə aid olan bütün tədbirlər istisna edilməklə) məhdudlaşmalıdır. Quberniya idarəsi müvəqqəti general-qubernatorluğun icazəsi olmadan Bakı şəhərində pristavları belə dəyişdirə bilməzdi. 1906-cı il 28 oktyabr tarixli fərmanla Bakı şəhəri, ona bitişik neft-mədən və fabrik- zavod rayonlarının idarəsi üçün Bakı qradonaçalnikliyi yaradıldı. Bu addım, şübhəsiz ki, həmin ilin yayında Bakıda qalxan fəhlə tətil və nümayişlərinin yeni dalğası, fəhlələrin öz əksini avqustun sonu-sentyabrın əvvəllərində Bakıda keçən siyasi tətillərdə tapan ictimai fəallığının yeni yüksəlişi ilə əlaqədar idi. Bakı qradonaçalnikliyinə canişinin təqdimatı ilə imperator tərəfindən təyin edilən və qubernator səlahiyyətləri olan qradonaçalnik başçılıq edirdi. Qradonaçalniklik, qradonaçalnikliyin idarəsi Bakı və Balaxanı-Sabunçu polismeysterliklərindən ibarət idi. Qradonaçalnikin yanında inzibati və neft işləri üzrə idarələr fəaliyyət göstərirdi. Bu idarələrdən birincisi qradonaçalnikin sədrliyi altında onun köməkçisindən, Bakı və Balaxanı-Sabunçu polismeysterlərindən və qradonaçalnikliyin dəftərxana müdirindən ibarət idi. O, kəndlər və kənd cəmiyyətlərinin idarəsi, polisin fəaliyyəti və s. ilə bağlı məsələlərə baxırdı. Neft işləri üzrə idarəetmənin tərkibinə yuxarıda sadalanan şəxslərlə yanaşı, bir sıra hökumət məmurları (II Qafqaz dağ dairəsinin dairə mühəndisi, baş fabrik müfəttişi, Bakı birja komitəsinin sədri və b.), şəhər duması və neft sənayeçiləri qurultayı şurasının nümayəndələri daxil id ilər. Neft işləri üzrə idarə ildə 600 min rubl ayırmaqla bu orqanın saxlanılmasında iştirak edən neft sənaye burjuaziyasının təkidi ilə yaradılmışdı. Bu idarə Bakı neft sənayeçilərinin mənafeyini ifadə edərək tətillərin dağıdılması, şəhərin, mədən və zavodların mühafizəsi və buralarda "asayişin qorunub saxlanması"na aid tədbirlər işləyib hazırlayır, qradonaçalniklik idarəsinin və polismeysterlərin ştatlarını nəzərdən keçirirdi. İdarənin qərarları ancaq qradonaçalnikin razılığından sonra qüvvəyə minirdi. Qradonaçalniklik çar höku mət orqanları tərəfindən ko mplekt- ləşdirilməsinə böyük əhəmiyyət verilən ço xsaylı məmur aparatı idi. Burada vəzifələrin əksəriyyətini tutmaq üçün Tiflisdəki höku mət idarələrindən qulluqçular
83 göndərilmiş, bəzi rəhbər vəzifələrə isə Peterburqdan məmurlar təyin ed ilmişdi. Canişinin xüsusi sərəncamına müvafiq olaraq, azərbaycanlılar qradonaçalnikliy in aparatına buraxılmırdı. Bu, mütləqiyyətin bu o rqanının da müstəmləkəçilik vasitəsi olduğuna dəlalət edən əlamətlərdən biri id i. 1906-c ı ilin dekabrında Ba kı şəhəri quberniyasında hərbi vəziyyət fövqəladə mühafizə vəziyyəti ilə əvəz olundu, müvəqqəti general-qubernatorluq isə ləğv edild i. Mütləqiyyət azadlıq hərəkatı ilə mübarizədə jandarma xüsusi yer verirdi. O, milli və inqilabi təşkilatla r, tətil ko mitələrinin ü zvləri haq qında mə lu mat toplayır, fəaliyyəti şübhəli görünən şəxslərin "siyasi etibarlılığını öyrən məklə" məşğul olur, tətilçi fəhlələri həbs və sürgün edirdi. Cənubi Qafqazda quberniya jandarm idarələri ilə yanaşı, axtarış müəssisələri adlanan orqanlar da (1902-ci ildə Tiflisdə mühafizə şöbəsi, 1904-cü ilin dekabrında Bakıda mühafizə məntəqəsi-qayda-qanun və ictimai asayişin mühafizəsi üzrə məntəqə) yaradılmış, onların ştatları 1905-1907-ci illərin inqilabi hadisələri dövründə xeyli genişləndirilmişdi. Qubernatorlara torpaq sahiblərinin vəsatətləri üzrə və onların hesabına kənd yerlərində polis vəzifələri təsis etmək və keşikçi ko mandaları yaratmaq hüququ verilməsi barədə 1905-ci il 8 dekabr tarixli əmr Cənubi Qafqaz ərazisinə də şamil ed ilmişdi. Çar höku məti milli-azad lıq və inqilab hərəkatı ilə mübarizədə məhkəmə orqanlarına, xüsusən də hərbi ədliyyəyə mühüm yer verird i. 1905-ci ilin martında Bakıda müvəqqəti hərbi məh kəmə yaradılması barəsində sərəncam verildi, bu, Cənubi Qafqazda ilk hərbi məhkəmələrdən biri oldu. Hərbi məh kəmələrdə siyasi cinayətlərə baxılması özünün başgi- cəlləndirici sürətinə görə "ədliyyənin tələsik atəşi" ləqəbini almışdı. Hərbi məhkəmələrin gücləndirilmiş və ya fövqəladə mühafizə qaydaları üzrə qald ırılmış işlərə aid hökmləri hərb i qubernator tərəfindən, ona tabe olmayan yerlərdə isə qoşun komandanı tərə findən təsdiq olunma lı idi. Genera l-qubernatorlar və ya qoşun komandanları edam cəzaları haqqında hökmləri təsdiq etmək hüququna malik olsalar da, onları digər cəza ilə müstəqil olaraq əvəz edə bilməzdilər. Bunun üçün imperatorun xüsusi əmri tələb olunurdu. Baş hərbi məhkəməyə hərbi-dairə məhkəmələrinin hökmlərindən şikayət etmək olardı. Lakin general-qubernator və ya qoşun komandanı hərbi mənafe və ya ictimai intizamın mühafizəsi məqsədilə hökmün dərhal icrasını zəruri sayırdısa, kassasiya şikayətini rədd edə bilərd i. Çar hökuməti 1906-cı ilin yaz və yayında kəndli, əsgər və matrosların siyasi tətil və inqilabi çıxışlarının yeni yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq, narazılığın yeni dalğasını qabaqlamaq məqsədilə məhkəmənin daha sərt cəza tədbirlərini həyata keçirməsinə qərar verdi. Bu məhkəmələr yaddaşlarda hökumətin mütləqiyyət hakimiyyətini qoruyub saxlamaq uğrunda apardığı vəhşi mübarizəsinin ən qatı təzahürü kimi iz qoydu.
84 Hərbi-səhra məhkəməsi müstəsna surətdə ancaq nizami ordu zabitlərindən, yəni hüquqi bilikləri və mühakimə etmək səriştələri olmayan şəxslərdən təşkil edilirdi. Burada işlərə prokuror və müdafiəçinin iştirakı olmadan baxılır, çıxarılan yeganə qərar, demək olar ki, ölüm hökmü olur, onun icrası təsdiqi tələb edilmədən ən geci 24 saat müddətində həyata keçirilirdi. Bu isə əfv o lmanı qeyri-mü mkün edirdi. Yalnız fəhlələrin, əsgər və matrosların çar əleyhinə çıxışlarının güclü təzyiqi hərbi-səhra məhkəmələrini nisbətən yumşaq cəza tədbirləri tətbiq etmək məcburiyyəti qarşısında qoyurdu. Əgər hərbi ədliyyə özünün bütün imkanları ilə ancaq hərbi qulluqçuların siyasi cinayətləri və fəhlə-kəndli çıxışlarının rəhbərləri ilə mübarizə aparmağa qadir idisə, inqilab iştirakçılarının kütləvi cəzalandırılmasının başlıca vasitəsi məhkəmədənkənar inzibati özbaşınalıq idi. Çar hökuməti məhkəməsiz divan tutmaq üçün yerli hakimiyyət orqanlarına verdiyi səlahiyyətləri genişləndirmişdi. Polis departamentinin 1905-ci il 30 noyabr tarixli əmri onları qubernatorlara məhkəmə orqanları tərəfindən həbs olunmamış bütün qızışdırıcıları, təşəbbüskarları və inqilabın təşviqatçılarını həbs etmək, nəzarət al- tında onları sürgün etmək barəsində təqdimatla müraciət etmək hüququ verməklə daha da artırd ı. İnqilabi və milli-azadlıq hərəkatın ın yüksəlişi dövründə Azərbaycan cəmiyyətənin yüksək dairələrinin nü mayəndələri çar höku mətindən bəzi siyasi güzəştlər almağa, o cü mlədən ö zünüidarə orqanlarında milli burjuaziyanın iştirakına qoyulan məhdudiyyətləri ləğv etməyə ciddi səy göstərdi. Məsələn, azərbaycanlı qlasnıların təkidi ilə 1906-cı ilin yanvarında Bakı şəhər duması Cənubi Qafqaz şəhər özünüidarə orqanlarında müsəlmanların hüquqların ı xristian- ların hüquqları ilə bərabərləşdirmək barəsində vəsatət qaldırdı. 1907 -ci ilin martında Bakı du ması təkrarən belə bir addım atdı. La kin du manın bu vəsatətləri çar höku mət orqanları tərəfindən rədd edildi. Azərbaycanlı q lasnıların seçilməsi üzrə məhdudiyyətlər ancaq sadələşdirilmiş ictimai idarələrin bəzi orqanlarında ləğv edildi. Məsələn, 1906-cı ildə Lənkəran şəhər sadələşdirilmiş ictimai idarəsinə müvəkkillər seçilməsində qeyri-xristian müvəkkillərin sayını məhdudlaşdırmağa icazə verild i.
85 § 2. SİYASİ TƏŞKİLATLAR VƏ PARTİYALARIN YARANMASI
XX əsrin əvvəlində baş verən iqtisadi böhran həm Rusiyanı, həm də onun müstəmləkələrin i əhatə etdi. Bütün imperiyanı sarsıdan tətillər dalğası sənaye potensialı gündən-günə artan Azərbaycanı da bürüdü. Daha tez-tez baş verən fəhlə və kəndli çıxışları, müstəmləkəçi siyasətini yeridən hakimiyyət orqanların ın özbaşınalıqları bütövlükdə cəmiyyətin bütün təbəqələrində narazılığın artmasına və onun siyasiləşməsinə səbəb olmaya bilməzdi. XX əsrin əvvəllərində A zərbaycanda formalaş mağa başlayan ilk siyasi təşkilatlar, bütün Rusiyada olduğu kimi, əsasən sosialist yönlü idi. Rusiyadan gəlmiş bir neçə nəfər inqilabçı 1900-cü ildə Bakıda sosial- demokrat təşkilatının əsasına çevriləcək rəhbər mərkəz yaratmağa nail oldular. Rəhbər qrupa A.S.Yenukidze, V.Z.Ketsxoveli və A.Q.Ey zenbet daxil idilər 1 .
formalaşması başlandı. Yu xarıda adları çəkilən şəxslərdən əlavə, 1902-1903-cü illərdə BK-nın tərkibinə N.V.Vişnevski, Y.V.Qolikova, M.V.Kobetski, L.M .Knunyants, İ.F.Sturua, V.A.Şalqunov və b. daxil oldu lar. 1902-ci il sentyabrın sonlarında RSDFP Bakı təşkilatında yenidənqurma həyata keçirildi. Bütün şəhər təşkilatı 5 rayona (Balaxanı, Bibiheybət, Qara şəhər, Ağ şəhər və şəhər rayonlarına) bölündü. Fəhlə kütlələri ilə daha sıx təmasda olmaq və onlara təsir göstərmək üçün rayon komitələri yaradıldı. Bu komitələrdən hər biri öz işini BK-nın bir üzvünün bilavasitə müşahidəsi altında aparırdı. Rayonlarda təbliğat və təşviqat işinin nizama salınması, konspirativ hissə yaradılması, mənzillərin əldə edilməsi, kütləvi toplantılar üçün yerlərin seçilməsi, ədəbiyyatın yayılması, partiya qiraətxanalarının təşkili və s. rayon komitələrinin funksiyalarına daxil idi 3 . 1901-ci ildə Bakıda iskraçı qrup da təşəkkül tapdı. Buraya "İskra" qəzetinin agentləri L.Y.Qalperin, A.S.Yenukidze, V.Z.Ketsxoveli, L.Y.Krasin və b. daxil idilər 4 .
"İskra"nın redaksiyası ilə yazışır, onun üçün pul vəsaiti toplayır, qəzetin yayılmasına kömək göstərirdi. 1901-ci ilin yazında qrup xaricdən (İrana keçməklə) "İskra"nın gətirilməsini qaydaya saldı. "İskra" və digər qeyri-leqal ədəbiyyat Berlindən Vyana vasitəsilə Təbrizə gətirilir, oradan da atlarla Bakıya daşınırdı. Görünür ki, buna görə Bakı qrupu o za man gizli " Loşad" (at) adını daşıyırdı 5 . 1901-ci ilin yayında RSDFP-nin Bakıdakı qrupunun üzvləri Tiflis sosial- demokratlarının köməyi ilə gizli adı "Nina" olan qeyri-leqal mətbəə təşkil etdikdən sonra (əvvəlcə indiki Əzizbəyov və Füzuli küçələrinin tinində, sonra isə "İskra" küçəsində 102 saylı evdə yerləşirdi) "İskra"nın nəşri və yayılma miqyası daha da genişləndi. Burada 1901-ci ilin iyulundan 1902-ci ilin martınadək keçən 7-81 ayda 40-dan çox adda mü xtəlif nəşrlər - qəzet, kitabça və vərəqə çap olunmuşdu.
86 Lakin gizli işin dəqiq təşkilinə baxmayaraq, RSDFP Bakı təşkilatı kütləvi fəhlə təşkilatına çevrilmədi. Təşkilatın iyerarxiyaçı strukturu komitələri kütlələrdən ayırır, fəhlələrin təşkilatda bilavasitə iştirakını çətinləşdirird i. Bu cəhət RSDFP qurultaylarında da onun opponentləri tərəfindən qeyd olunurdu. RSDFP-nin II qurultayından sonra 1903-cü ildə Bakı təşkiları da bolşeviklərə və menşeviklərə parçalandı. Bakı Komitəs inin rəhbərliyində əvvəlcə bolşeviklər çoxluq təşkil edirdi. 1904-cü ilin yanvarında isə BK-nın rəhbərliy i menşeviklərin əlinə keçd i. On lar o zaman gedən rus -yapon müharibəsinə qarşı çıxır, bolşeviklərdən fərqli olaraq, onun başa çatdırılmasını mövcud quru luşa qarşı inqi- labi mübarizə ilə bağlamırd ılar. Buna görə də menşevikçi Bakı Ko mitəsi Qafqaz İttifaq Ko mitəsinin müşavirəsinə öz nü mayəndələrini göndərməkdən imtina etdi, aprelin 23-də isə Leninin III partiya qurultayını çağ ırmaq barəsində təklifin in əleyhinə yönəlmiş qərar qəbul etdi. Bir may nümay işləri və tətilləri də BK tərəfindən faktiki olaraq qadağan olundu 6 . RSDFP-n in bolşevikç i Qafqa z İtt ifaq Ko mitəsi be lə və ziyyətlə barışa bilməyərək, iyunun 4-də Bakı Ko mitəsinin buraxılması haqqında qərar qəbul etdi. Qafqaz İttifaq Ko mitəsinin göndərdiyi böyük bolşevik qrupu BK-nın yeni tərkib ini təşkil etdi. A.M.Stopami BK-nın katib i oldu. Bo lşeviklər I906-cı ilədək Bakı Ko mitəsinə rəhbərlik etdilər. Bakı bolşevikləri ö z fəaliyyətlərin in ilkin dövründə yerli millətdən olan fəhlələr arasında siyasi işə xüsusi əhəmiyyət vermir, Lenin in bəyan etdiyi prinsiplərə uyğun olaraq, RSDFP-nin müstəqil milli təşkilatının yaradılması barəsində düşünmürdülər. Lakin d igər millətlərdən olan fəh lələrlə müqayisədə azərbaycanlı fəh lələrin həddən ço x alçaldıcı vəziyyəti onları gündən-günə artan eti- raz çıxış larına şövq edirdi. Bu da ö zünü 1903 və 1904 -cü illərin, müvafiq olaraq, iyul və dekabr tətillərində azərbaycanlı fəh lələrin fəal iştirakında göstərdi. Neft hasilatı sənayesində xüsusən geniş təmsil olun muş azərbaycanlı fəhlələr özü ilə hesablaşmağı tələb edən real qüvvəyə çevrild ilər. XX əsrin əvvəllərindən etibarən azərbaycanlı ziyalılar içərisində yerli fəhlələrin acınacaqlı vəziyyətinə dərindən acıyan və özlərini büsbütün zəh mətkeşlər içərisində inqilabi iş aparmağa həsr edən adamlar meydana çıxmağa başlamışdı. Onlardan bəziləri - S.M.Əfəndiyev, A.Axundov, M.Q.Mövsümov, M.Ə.Əzizbəyov RSDFP-n in üzvü id ilə r. Lakin ço xları marksizmin bəzi müddəalarına rəğbət bəsləsələr də, bu partiyanın sıralarına keçmirdilər. Onlardan M.Ə.Rəsulzadə, M.A.Mirqasımov, M.Hacıyev, A.Kazımzadə, M.Hacınski və başqalarının 7 birgə səyi nəticəsində 1904-cü ilin oktyabrından Bakıda müsəlman aləmində ilk sosial- demokrat "Hü mmət" təşkilatı fəaliyyətə başladı 8 . 1905-ci ilin fevra lına kimi Azərbaycan dilində "Hü mmət"qəzeti nəşr edilmişdir. Həmin ildən N.Nərimanov "Hümmət"ə daxil olmuşdur. Bu təşkilatın 1903-cü ildə M. Ə. Rəsulzadə tərəfindən ya- radılması barədə də fikirlər var. Hər halda jandarm idarəsinin 1910-cu ilə aid məlumatında
87 M.Ə.Rəsulzadə "Hümmət"in başçısı adlandırılır. Mütləqiyyətin yeritdiyi böyük dövlətçilik siyasəti, zorla ruslaşdırma və azlıqda qalmış millətlərin hüquqlarının hər cür pozulması milli məsələni cəmiyyətin siyasi həyatının ən başlıca məsələlərindən birinə çevirmişdi. Belə bir şəraitdə bolşeviklərin partiya proqramının milli məsələ üzrə bölmələri inqilabi əhvali-ruhiyyədə olan yerli Azərbaycan ziyalıları və fəhlələrinin bir hissəsi üçün çox cəlbedici idi. Bu, qis mən də, proqramın millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək və muxtar inzibati qurum (vilayət) yaratmaq hüquqlarını nəzərdə tutan 9-cu paraqrafı ilə bağlı idi. Bu müddəaların cazibəsi öz xalqını, ilk növbədə, milli əsarətdən xilas etmək ümidi ilə yaşayan mütərəqqi ziyalıların müəyyən hissəsini sosial-demokratiyaya çəkirdi. Radikal əhvali-ruhiyyəli Azərbaycan ziyalılarının sosial-demokratiya hərəkatında işti- rakını M.Ə.Rəsulzadə daha dəqiq səciyyələndirmişdir: "Bu gənc nəsil birinci rus inqilabı dövründə rus cəmiyyətinin müxalifətçi qanadına rəğbət bəsləyirdi. Onlar müxalifətçi sosializmdə çarizmə qarşı mübarizədə, ən sadiq olmasa da, ən əlverişli müttəfiqi görürdülər". "Hümmət"in 1917-ci ilə qədərki fəaliyyətini iki aspektdə -bir tərəfdən, bir çox siyasi məsələlərdə (tətil və nümayişlərdə iştirak etmək, beynəlmiləlçiliyin təbliği, dövlət dumasına seçkilər və s.) RSDFP BK ilə birgə fəaliyyətə, digər tərəfdən isə "Hümmət‖in görkəmli xadimlərinin yerli mətbuat səhifələrində müsəlmanların milli ləyaqət və hüquqlarının tapdalanması barədə məqalə və çıxış lara görə nəzərdən keçirmək olar. "Hümmət‖in RSDFP BK ilə birlikdə keçirdiyi ilk siyasi tədbirlərdən biri Rıısiyada fəhlələr və sahibkarlar arasında ilk kollektiv (müştərək) müqavilənin bağlanması ilə başa çatmış dekabr (1904-cü il) ümu mi tətili idi. Tətilin elə ilk günündə - dekabrın 13-də "Hümmət"in buraxdığı vərəqədə asan anlaşılan şəkildə sosialistlərin kim olduqları və nə uğrunda mübarizə apardıqları azərbaycanlı fəhlələrə belə izah olunurdu: "...qiyamçılar adlandırılan bu şəxslər özlərini xalqa qurban verən əziz adamlardılar. Onların tələbləri... çarın qəzəbi ilə qarşılanıb... Xalq işi üçün özünü qurban verənlər "sosialist" adlanırlar" 9 . 1905-ci ilin fevral və avqust hadisələri zamanı "Hümmət" əhalinin sakitləşdirilməsində və talanların dayandırılmasında böyük rol oynadı. Hökumət orqanları tərəfindən təşkil edilmiş millətlərarası qırğını dayandırmağa çağıran vərəqələr buraxılırdı. S.M.Əfəndiyevin qeyd etdiyi kimi, "...o dövrdə milli antaqonizmlə mübarizə, ümumiyyətlə, bütün partiya işi üçün zəruri zəmin idi, çünki bu dövrün dəhşətli milli toqquşmaları şəraitində hər cür partiya işi və proletar həmrəy liy i iflic hala düşürdü" 10 .
bəhanəsi ilə polis tərəfindən bağlandı. 1906-cı ilin may ayından avqustunadək Azərbaycan və erməni dillərində çıxan "Dəvət-Qoç" qəzetinin nəşri təşkil olundu. 1906-cı ilin dekabrında hümmətçilər "İrşad" mətbəəsində Mehdi bəy Hacınskinin adına 1907-ci ilin martına qədər çıxmış "Təkamül" qəzetinin buraxılmasına icazə ala bildilər 1 . Elə həmin il avqustdan sentyabradək "Hümmət" əslində "Təkamül‖ün davamı olan "Yoldaş" qəzetini nəşr etdirmişdi 12 . Qəzet və intibahnamələrin rayonlara göndərilməsinə M.Ə.Rəsulzadə, Ə.A.Axundov rəhbərlik edirdilər. Bu qəzetin s əhifələrində müntəzəm çıxış edən əsas
88 publisistlər S.M.Əfəndiyev, M.Ə.Rəsulzadə, M.Q.Mövsümov, M.A.Mirbağırov, M.Hacınski, M.Ə.Əzizbəyov cəmiyyətdə gedən proseslərə heç də eyni gözlə baxmırdılar. Əgər S.M.Əfəndiyev bütün millətlərin zəhmətkeşlərini mütləqiyyət və kapitalistlərlə mübarizədə birləşməyə çağırırdısa, M.Ə.Rəsulzadə və M.Hacınskinin məqalələrində milli vəhdət, öz milli müqəddəratını təyin etmək hüququ uğrunda mübarizədə müsəlman xalqlarının birliyi ideyaları üstünlük təşkil edirdi. M.Ə.Rəsulzadə islam tarixinə həsr olunmuş məqalələrində yazırdı ki, demokratiya və sosializm ideyaları islama zidd deyildir, əksinə, onun əsas müddəalarına müvafiq gəlir 13 . Lakin sosial-demokratiyadan, xüsusən də bolşeviklərin milli məsələyə münasibətlərindən tədricən məyus olan M.Ə.Rəsulzadə sonrakı məqalələrində türk xalqlarının milli özünüdərk məsələlərini diqqət mərkəzinə çəkməyə başlayır. O, "Hümmət"lə əməkdaşlıq münasibətini təqribən 1909-1910-cu illərdə - hakimiyyət orqanlarının təqibləri üzündən İrana mühacirət edənədək davam etdirmişdi. Bu təşkilat 1907-ci ilin iyulunda gizli fəaliyyətinin üstü açılandan sonra bir çox üzvləri həbs edildiyinə görə xeyli zəifləmiş və 1917-ci ilədək, demək olar ki, tam təşkilati fəaliyyətini davam etdirə bilməmişdir. "Hümmət" təşkilatının Gəncə, Şuşa, Naxçıvan və Culfada şöbələri var idi, lakin Tiflis şöbəsi həm üzvlərin sayı, həm də siyasi fəallığına görə onlardan seçilir və mühüm fəaliyyət göstərirdi. Onun fəalları təşkilatın Naxçıvan və Gəncə filiallarının yaradılmasına böyük kö mək göstərmişdilər. Tiflis "Hümmət‖i Gürcüstan sosial-demokratiyası üçün səciyyəvi olan menşevik istiqamətini rəhbər tuturdu. Onun ən fəal üzvləri D.Yüzbaşov, A.Bayramov, M.B.Mirheydərzadə, K.Camalbəyov, İ.Vəzirov, Q.A.Hacınski, A.K.Xanəhmədov və b. idi 14 . Tiflis təşkilat bürosunun qərarı ilə 1905-ci ilin sonunda A.Yüzbaşov, A.Bayramov və M.B.Mirheydərzadə Naxçıvana göndərilmiş və orada partiyanın bürosunu yaratmışdılar. Büroya onlardan əlavə A.Sultanov, A.Nəcəfov, M.A.Bektaşev daxil olmuş, Heydər Məmmədov büronun katibi seçilmişdi 15 . 1906-cı ilin noyabrında Culfada "Hümmət‖in şöbəsi təşkil edildi. Onun bürosuna Nəcəfqulu və Rzaqulu Nəcəfov qardaşları, habelə N.Şeyxov daxil idilər. Tiflis menşevikləri Boquslavski və Kutateladze "Hümmət‖in filiallarının yaradılmasında iştirak edirdilər 16 .
Onlar mitinqlərdə "sosializm ideyalarını müsəlmanlara izah edir", millətlərarası toqquşmalara qarşı çıxışlar təşkil edir, Azərbaycan dilində kitabça və vərəqələr buraxırdılar. Kitabça və vərəqələr çap edərkən. C.Məmmədquluzadə başda olmaqla, ziyalılar dərnəyinə məxsus "Qeyrət" mətbəəsindən istifadə olunurdu 17 .
mücahidləri arasında sıx əlaqələr var idi. Onların çoxu dəfələrlə İranda olmuş və 1906 1911-ci illərin inqilabi hadisələrində iştirak et mişdi. Tiflis "Hümmət‖inin məramnaməsində insanların sinfi və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, demokratik azadlıqları və hüquqları bəyan edilirdi. "Ədalət, bərabərlik, azadlıq" sözləri təşkilatın devizi seçilmişdi 18 . Azərbaycan
89 Demokratik Cümhuriyyət Parlamentinin üzvləri olmuş İ.Əbilov, M.Şeyxülislamov, S.Ağamalı oğlu Tiflis "Hümmət‖inə daxil idilər. "Hümmət‖in fəaliyyət prinsipləri sosial-demokratiyanın sərt kanonları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Belə ki, 1917-ci ildən etibarən öz fəaliyyətini bərpa edən və 1920-ci ilin fevralınadək mövcud olan "Hümmət"in həyatiliyini məhz bu xüsusiyyət təmin edirdi. Kapitalizmin inkişafı sürətləndikcə cəmiyyətin sosial təbəqələşməsi də dərinləşirdi. İnkişaf etməkdə olan Azərbaycan burjuaziyası və ziyalıları yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətində, çar hökumət orqanlarının çağırdıqları qurultay və müşavirələrdə, Rusiyanın dövlət dumasında və s. fəallıq göstərir, eyni zamanda zəhmətkeş təbəqələrə üz tutaraq, bütün millətin adından çıxış edirdilər. Ən mütərəqqi siyasi xadimlər çarizmin Azərbaycan cəmiyyətinin bütün təbəqələrinin mənafeyini tapdalayan müstəmləkəçi siyasətinə qarşı qətiyyətlə çıxırdılar. Bu siyasət özünü milli sahibkarların fəaliyyətin in sıxışdırılmasında, azərbaycanlıların şəhər özünüidarə orqanlarında təmsilçiliyinin məhdudlaşdırılmasında, dini etiqad və milli mədəniyyət sahələrinə göstərilən təzyiqlərdə təzahür edirdi 19 .Birinci rus inqilabınadək Azərbaycanın yuxarı sosial təbəqələri nə siyasi partiyalar yaratmış, nə də siyasi proqram tərtib etmişdi. Onların öz nümayəndələri ilə mövqelərini möhkəmləndirdikləri yeganə sahə şəhər özünüidarə orqanları idi. 1902-1905-ci illərdə Bakı şəhər dumasının 48 qlasnısının 23 nəfəri azərbaycanlı idi. Bunlar həm iri kapitalın nümayəndələri (H.Z.Tağıyev, Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, N.Mehdiyev, N.K.Sadiqov, A.Dadaşov), həm də liberal hərəkatın görkəmli xadimləri (Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, F. Vəzirov b.) 20 idilər. Şama xıda 12 nəfər şəhər müvəkkilindən 6-sı azərbaycanlı idi. Quba və Lənkəran şəhər özünüidarə orqanlarında da eyni vəziyyət mövcud idi 21 . Bu cür nisbətən geniş təmsil olunma Azərbaycan cəmiyyətində yuxarı təbəqələrin öz sənaye və ticarət fəaliyyəti məsələlərinin həllinə marağı ilə bağlı idi. Bundan başqa, sabit gəlir gətirən çoxmərtəbəli şəhər evlərinin çox hissəsi milli kapitalın nümayəndələrinə məxsus idi ki, bu da onların şəhər idarəçiliyi məsələlərində də fəallığ ını artırırd ı. Azərbaycan milli burjuaziyası neft sənayeçiləri qurultayının şurası və Bakı birja komitəsində zəif təmsil olunmuşdu. Bu, həm də digər milli burjuaziya nümayəndələrinin texniki təhsil alması yolunda çar hakimiyyəti orqanları tərəfindən yaradılan maneələrin nəticəsi idi. Azərbaycanda milli ideologiyanın əsaslarını proqram və tələblər şəklində işləyib hazırlamaqda görkəmli ictimai xadimlər Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə və b. bilavasitə iştirak edirdilər. Onlar "Kaspi" və "Şərqi-Rus" qəzetlərində müsəlmanların siyasi hüquqsuzluğundan, ictimai-siyasi və mədəni-maarifçilik fəaliyyətlərinin məhdudlaşdırılmasından söz açır, millətin oyanmasına maarifin yayılmasına, xeyriyyəçilik cəmiyyətlərin in yaradılmasına və çalışırdılar. Bununla yanaşı, onların məqalələrində, milli mənsubiyətindən asılı o lmayaraq, bütün müsəlman və türk xalq larının mənafe birliyi ideyası nəzərə çarpırdı 22 . Onların fikrincə, islam "...mü- səlmanların həyatında ən keçilməz, ən fəal element rolunu oynayır Müsəlman lar ya
90 məhv olub yer ü zündən silin məli, ya da d in vastəsilə sağlamlaş malıdırlar" 23 . XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda müxtəlif istiqamətli erməni partiyaları geniş fəaliyyət göstərirdi. Onlardan ən böyüyü və qatı burjua-millətçi "Daşnaksutyun" partiyası idi. Daşnaklar erməni cəmiyyətindəki mü xtəlif sosial qüvvələrin mənafe birliyi və ahəngdar ideyasını təbliğ edirdilər. 1890-cı ildə yaradılan və Türkiyə ərazisində Ermənistanın müstəqilliyi uğrunda mübarizəni özünün əsas vəzifəsi elan edən Daşnaksutyun tədricən bu mübarizənin meydanını Türkiyənin hüdudlarından kənara da keçirərək genişləndirir və kütlələrin beyninə dənizdən-dənizə uzanan, demək olar ki, bütün Zaqafqaziya ərazisini əhatə edən "Böyük Ermənistan" yaratmaq ideyasını yeridirdi. Azərbaycanda onun təşkilatları Bakı, Gəncə, Şuşa və b. şəhərlərdə fəaliyyət göstərirdi. Millətçi erməni xırda burjua partiyası olan "Qnçak" da erməni fəhlələr içərisində müəyyən nüfuza malik idi 24 . Daşnaklar kimi qnçakçılar da erməni fəhlələrin başqa fəhlələrlə birlikdə tətil və siyasi nümayişlərdə iştirak etməsinə qarşı çıxırdılarsa da, 1904-cü il dekabr tətili za manı sol bloka girdilər 25 . Onlar da daşnaklar kimi, "Qərbi Ermənistan" problemlərinin həlli uğrunda mübarizəyə çağırışla çıxış edirdilər. 1903-cü ilin payızında Bakıda daha bir sosialist təmayüllü erməni təşkilatı - "Erməni sosial-demokrat fəhlə təşkilatı" meydana çıxdı. "Spesifiklər" adlandırılan bu təşkilat partiyanın federativ quruluşda olması, yəni fəhlələrin milli əlamətlərə görə bölünməsi tələbini irəli sürürdü. 1903-cü ilin dekabrında bu təşkilat "Manifest" dərc etdi. Burada RSDFP Qafqaz İttifaqını milli təşkilatların federativ birliyinə çe- virmək vəzifəsi bəyan edilirdi 26 . "Spesifiklər" vərəqələr buraxmağa, "Sosialist" jurnalını nəşr etməyə (sonralar onun nəşri xaricə köçürüldü) başladılar. 1903-cü ilin dekabrında "Spesifiklər" Bakı fəhlələrini ümu mi tətilə çağırdılar, lakin bu çağırışlar müvəffəqiyyət qazanmadı. ―Spesifiklər"in erməni fəhlələri içərisində elə bir xüsusi nüfuzu yox idi. Bu. 1904-cü ilin mayında RSDFP Qafqaz İttifaqının qurultayında da qeyd olunmuşdu 27 .
çıxdı. Bunun üçün Azərbaycanda torpaq və kənd təsərrüfatı sahələri ilə sıx bağlı olan müəyyən fəhlə təbəqələrinin mövcudluğu obyektiv zəmin idi. Bakıda fəaliyyətinə 1903-cü ilin iyulunda hektoqrafik vərəqə buraxmaqla başlayan eser dərnəyi elə həmin ilin sonunda çap maşını olan gizli mətbəə təşkil etdi. Burada onların öz nəşrləri ilə yanaşı, mərkəzi eser qəzetlərindən materiallar və digər şəhər komitələrinin nəşrləri çap olunurdu 28 .
Zaqafqaziyadakı işinə böyük əhəmiyyət verirdi. Buna görə 1904-cü ildə SİP (Sosial- İnqilabçılar Partiyası) MK öz nümayəndəsi (müvəkkili) V.Volskini Bakıya göndərmişdi 29 . O, burada eser təbliğatını canlandırmalı və birgə terror əməliyyatları keçirmək üçün Daşnaksutyun partiyasının nümayəndələri ilə əlaqə yaratmağa çalışmalı idi. Bununla belə eserlərin bilavasitə mədən fəhlələri ilə əlaqələri ço x zəif id i. Eserlər Azərbaycanın digər şəhərlərində də fəhlə və təhsil alan gənclər içərisində öz təsirlərini yaymağa can atırdılar. 1904-cü ilin fevralında Şuşa real təhsil
91 məktəbində eser dərnəyi yaradılmışdı 30 . O za man Gəncədə də eser təşkilatı yaradılmasına cəhdlər göstərilmişdi 31 . 1903-cü ilin sentyabrında Bakı sosialist inqilabçılar dərnəyi daşnakların terrorçuluq hərəkətlərini müdafiə edən vərəqə buraxdı 32 . RSDFP Bakı Komitəsi "Erməni cəmiyyətinə" adlı vərəqəsində eserlər tərəfindən təbliğ olunan fərdi terror taktikasını kəskin surətdə tənqid etdi. Vərəqədə qeyd olunurdu: "Terror mütləqiyyətin bu və ya digər nümayəndəsini aradan götürə bilər, lakin dövlət sistemini aradan qaldırmaqda acizdir" 33 . Bakı eser təşkilatının nümayəndələri və SİP MK eser partiyasının Azərbaycan filiallarını da yaratmağa cəhd göstərdilər. Lakin 1906-cı il ərəfəsində SİP MK-nın göndərdiyi nümayəndələr Azərbaycanda Rizel və Rayetskinin köməyi ilə "İttifaq" adlı eser təşkilatını, sonra ―Əş-Şəms" ("Günəş") şagird təşkilatını yaratmağa nail oldular 34 .
Əsas proqram və taktika məsələlərində ittifaqçılar Bakı eserlərinin görüşlərinə şərik çıxır, onlarla birlikdə çıxış edir və birgə vərəqələr imzalayırd ılar. Lakin azərbaycanlı eserlər üçün milli məsələ ön planda dururdu, onlar geridə qalmış küt lələri maarifləndirməy i və xalqın azad lığ ını ö zlərinin başlıca vəzifəsi elan etmişdilər. 1905-c i ildə siyasi vəziyyətin kəskinləşdiyi millətlə rarası toqquş mala r dövründə ittifaqçılar sol blok taktikası mövqeyində duraraq, qüvvələri qaragüruhçulara və talançıla ra qarşı b irləşdirmə k üçün eserlər partiyasının Ba kı Ko mitəsi və "Qnçak" erməni partiyası ilə inqilabi koalisiyaya girmişdilər. "İttifaq" və "Əş-Şəms" uzun müddət yaşamadı, kütlələr içərisində əhəmiyyətli sosial bazası və müdafiəsi olmadığı üçün 1907-ci ildə dağıldı və ancaq fevral inqilabından sonra yenidən dirçəlib siyasi meydana qədəm qoydu.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|