A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I


§ 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN



Yüklə 5,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/39
tarix05.03.2017
ölçüsü5,84 Mb.
#10118
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   39
§ 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN 

DÖVLƏT DUMALARINDA 

 

1905-ci  il  dekabrın  11-də  Rusiyada  Dövlət  Dumasına  seçkilər  haqqında 



yeni  qanun  nəşr  olundu.  Seçki  hüquqlarının  genişləndiyini  bəyan  edən  bu  qanun 

fəhlələrə q ismən, kəndlilərə cüzi seçki hüquqları verilməsin i nəzərdə tuturdu. 

Azərbaycan  quberniyaları  da  Dövlət  Dumasında  təmsil  olunmaq  hüququ 

qazandı.  Lakin  höku mət  milli  ucqarların   əhalisinin  Du mada  təmsil  olun masını 

məhdudlaşdırmaq  və  maksimu m  surətdə  azaltmaq  məqsədilə  ucqarlarda  seçkilər 

haqqında  qaydaların  tətbiq  edilməsi  məsələsini  öyrənmək  adı  altında  bir  sıra 

ko missiyalar yaratdı. Uzun bürokratik hazırlıqdan sonra 1906-cı il fevralın  2-də çar 

"Qafqazda  seçkilər  haqqında  əsasnamə"ni  təsdiq  etdi.  "Əsasnamə"  kəndlilə rin 

seçkilərini  torpaq  sahiblərinin  seçkiləri  ilə  ü mumi  bir  quberniya  seçki  məclisində 

birləşdirərək,  Qafqaz  kəndlilərini  dumada  müstəqil  təmsil  olun maqdan  məhru m 

etdi. 

Can işinə 



seçkilərin 

vaxtını 


Qafqaz 

quberniyaları 

"əhalisin in 

sakitləşdirilməsindən"  asılı  olaraq  müəyyən  etmək  hüququ  həvalə  edilmiş  və 

bununla  da  Qafqa z  duma   seçkilərini  qeyri-müəyyən  müddətə  ləngitmə k  imkanı 

vermişdi. Lakin, buna baxmayaraq, Bakı qəzası və quberniyasında seçkilər 1906-cı 

il  mayın  31-də,  Yelizavetpol  quberniyasında  isə  mayın  16-da,  yəni  aprelin  27-də 

açılmış  I  Dövlət  Du ması  artıq  fəaliyyətə  başladıqdan  sonra  keçirildi.  Əliyev 

Məmmədtağı,  Haqverdiyev  Əbdürrəhman  bəy,  Bahadurov  Xristofor  İvanoviç, Ziyadxanov 

İsmayıl  xan  Əbülfət  xan oğlu, Muradxanov  Əsədulla bəy və Topçubaşov  Əlimərdan  bəy 

Dövlət Du masına deputat seçildilər

125


Dumada təmsil olunmuş ən  müxalifətçi siyasi qurum  kadetlər partiyası  idi.  Onlar 

fəal seçkiqabağı  təşviqat aparmaq və əhalinin əksər    təbəqələrinin  mənafeyini  mövcud 

şəraitdə  çox  dolğun  əks etdirən platformalarını geniş təbliğ  etmək  hesabına seçkilərdə 

qalib gəlmişdilər. Onlar "Rusiyanın birliyinə və bölünməzliyinə yalnız tərəfdar olduqlarını 

söyləmir, həm də ona nail olmaq yollarını hər vasitə ilə asanlaşdırmağa çalışırdılar. Hökuməti 

buna güclə nail olmaqda təqsirləndirən kadetlər bildirirdilər ki, "süngülər və güllələrlə Rusi-

yanın birliyinə nail olmaq olmaz" və "hər bir tabe  xalqın  adət-ənənələri, dili  və dininə" 

hörmət bəyan edilməlidir

126


. Daha sonra bu xalq azadlığı partiyası seçiciləri inandırırdı ki, o, 

özünəməxsus  milli həyat keçirən bütün yerlərdə geniş özünüidarənin, muxtar quruluşun, 

"ümumi,  pulsuz,  məcburi  təhsilin"  və  s.  tərəfdarıdır.  Bütün  bunlar  müsəlman 

ucqarlarında, o  cümlədən də Azərbaycanda bütün  yuxarı  sosial  təbəqə  nümayəndələri 

üçün  kifayət  qədər  cəlbedici  idi.  Onlar  öz  ümidlərini  məhz  kadetlərə  bağlayırdılar. 

Dumada ən  iri fraksiyaya  malik olan  kadetlər şöbələrə, daimi  və  müvəqqəti  komissiyalara 

başçılıq  edir,  bununla  da  bütovlükdə  siyasi  mühitin  müəyyənləşdirilməsində  iştirak 

edirdilər.  Buna  dumanın  iclaslarında şəxsiyyətin toxunulmazlığı, ölüm  hökmünün  ləğvi, 

vətəndaş  bərabərliyi,  siyasi  azadlıqlar  və  i.a.,  yəni  kadetlərin  proqramında  əks  olunan 

bütün məsələlərin mü zakirələri tutarlı sübut idi.  

Azərbaycanlı  deputatlar  imperiyanın  müsəlman  ucqarlarının  36  deputatını 


 

 

121 



birləşdirən  Müsəlman  parlament  fraksiyasına  daxil  oldular.  O,  öz  sayına  görə,  dumada 

Ukrayna qrupu, Polyak polosu və b.dan böyük, ən iri fraksiyalardan biri idi. Ə.Topçubaşov 

kadetlər  fraksiyasının bürosuna daxil oldu. Fraksiya kadetlər partiyası ilə birgə  hərəkət 

etmək  barədə  qərar  qəbul  etdi.  Ə.Topçubaşov  bu  barəd ə  P.N.Milyukova  məlumat 

verdi

127


.  Kadet  partiyası  komitəsinin  iclasında  bu  təklif  qəbul  edildi  və  qərara  alındı  ki, 

fraksiyanın;  nümayəndəsinə  dərhal  kadetlərin  fraksiya  komitəsinə  daxil  olmaq  və  Kadet 

partiyası MK-na seçilmək hüququ verilsin

128


Fraksiyanın  b ir  neçə  iclası  o ldu.  Birinci  iclasda  qərara  alındı  Du maya 

təqdim  olunan  bütün  qanun  layihələri  və  sorğular  haqq ında  ətraflı  məruzələr 

dinlənilsin.  Lakin  qarşıya  qoyulmuş  vəzifələrdən  heç  b iri  yerinə  yetirilmədi. 

Fraksiyanın bütün məsələləri baxılmamış, onun özü, tərkibi və vəzifələri haqqında 

Ə. Topçubaşovu Dumanın  14  iyul tarixli  iclasına olan  məlu matı da din lənilməmiş 

qaldı,  çünki  həmin  vaxtadək  Du ma  artıq  buraxılmışdı.  Rusiya  imperiyası 

qanunlarında  müsəlmanlara  aid   məhdudiyyətlərin  müyyənləşdirilməsi  üzrə 

deputatlardan  Axtyamov,  Alkin  və  Topçubaşov  tərəfindən  başlanmış  iş  də  başa 

çatdırılmadı

129



Sonrakı  Döv lət  dumalarında  olduğu  kimi,  I  Döv lət  Du masında  da 



mü zakirələrin  başlıca  mövzusu  aqrar-kəndli  məsələsi  id i.  Bütün  partiya  və  qrup 

mövqelərin in  də  məh z  bu  məsələdə  daha  dəqiq  surətdə  aşkara  çıxması  təsadüfi 

deyildi. 

Mayın 8-də  kadetlər tərəfindən  müzakirəyə aqrar qanunu layihəsi təqdim 

olundu. 

Burada 


mülkədar 

torpaqların ın 

məcburi 

şəkildə 


qis mən 

özgəninkiləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Ona trudoviklərin  cavab olan layihəsində 

isə  mülkədar  torpaq  sahibliy inin  tammilə  "ü mu mxalq  torpaq  fondu"nun 

yaradılması, yəni torpaqların milliləşdirilməsi təklif ed ilird i. 

Müsəlman  fraksiyası  aqrar  islahatın  əsas  müddəalarını  müzakirə  edərək, 

müsadirə  o lunan  torpaqların  "ədalətli  qiy mətlə"  haqqı  ödənilməsi  şərti  ilə  xüsusi 

sahibkar torpaqlarının özgəninkiləşdirilməsi təklifinə tərəfdar çıxdı. Fraksiya üzvləri 

eyni  zamanda  vəqf  torpaqlarının  özgəninkiləşdirilməsini  yolverilməz  sayır  və  hesab 

edirdilərki,  kəndli  pay  torpaqları  "udel,  kabinet  və  monastır  torpaqları  hesabına" 

artırılmalıd ır. Layihə köçürmələrin dayandırılmasını tələb edirdi

130



Aqrar 



ko missiyanın 

məruzəsin in 

mü zakirəsində 

iştirak 


edən 

Ə.Topçubaşov  hesab  edirdi  ki,  aqrar  ko missiyanın  məlu matını  g eniş  şəkildə  nəşr 

etmək  zəruridir  və  bir  "ucqarlı"  "qafqazlı"  kimi  təklif  edird i  ki,  məlu mat  təkcə 

dövlət dilində deyil, həm də  imkan daxilində tərcü mə  olunaraq "yerli dillərdə" də 

dərc  edilsin.  "Bütün  rus  təbəələrinin  hüquq  bərabərliyi,  v icdan  azadlığı,  söz 

azadlığ ı,  şəxsiyyətin  toxunulmazlığı,  kəndlilərə  torpaq  verilməsi  kimi  məsələlərin 

işlənib  hazırlan masında,  bu  qəbildən  olan  ü mu mi  dövlət  məsələlə rində  milli 

xarakterli  elə  bir  məsələyə  yol  verilə  bilməz.  Rusiyanın   bütün  xalqların ın 

mənafeləri buna yol vermir, dövrün bütün şəraiti bunun əleyhinədir"

131


Azərbaycanlı deputatlar Du man ın işində - həm onun iclaslarında, həm də 



 

 

122 



şöbə və komissiyalarında əməli surətdə yaxından iştirak edirdilər. 

İrəvan  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  millətlərarası  toqquşmalar 

barəsində daxili işlər nazirinə ünvanlanan sorğu üzrə İ.Ziyad xanov çıxış etdi. Onun 

kifayət qədər ətraflı bəyanatında Azərbaycan cəmiyyətinin  XX əsrin əvv əllərindəki 

ərizə və petisiyalarında olan, demək olar ki, bütün tələbləri ö z əksini tapmışdı.  O, 

bir  daha  imperiya  çərç ivələri  hüdudlarınd a  siyasi  hüquqsuzluq  vəziyyətindən 

narahatlığını  bildirib,  qeyri  millətlərin  hakim  siniflərinə  də  rus  burjuaziyası  və 

mü lkədarları  ilə  eyni  hüquq  verilməsinə  tərəfdar  çıxd ı.  İ.Ziyad xanov  Du ma 

tribunasından inzibati o rqanların özbaşınalığı, müsəlman ruhanilərinin  mənafeyin in 

tapdalanması haqqında  mə lu mat verd i.  O, aqrar  məsələdə başlıca bəlan ı çarizmin  

köçürmə siyasətində görürdü. "Mərkəzi  Rusiya kimi b izim də torpağa ehtiyacımız 

var, biz də həmçin in aztorpaqlılıq və torpaqsızlıqdan əziyyət çəkirik. Lakin in zibati 

orqanlar  bu  məsələni  başqa  cür  hə ll  etdi",  deyə  köçürmə lərə   qarşı  et ira z  edirdi. 

İ.Ziyad xanovun  məru zəsində  zemstvonun  olmamasına,  şəhər  özünüidarə 

orqanlarında  yerli  millətlərin  nümayəndələrindən  olan  qlasnıların  sayının 

məhdudlaşdırılmasına  da  diqqət  yetirilird i.  Ali  təhsilli  azərbaycanlıların  dövlət 

müəssisələrindəki  vəzifələrə  buraxılmaması,  bəzi  ali  məktəblərin   azərbaycanlılar 

üçün bağlı olması onu narahat edirdi

132



Azərbaycan  nümayəndələrini  əhalin in  şəxsi  və  mülki  təhlü kəsizliyi 



məsələləri  də  maraqlandırırdı.  Dövlət  dumasın m  31  nəfər  üzvü  1906-cı  il  iyunun 

26-da da xili işlər nazirinə əsas qanunların nəş rinə qədər (1906-c ı ilin apreli) bir sıra  

yerlərdə  gücləndirilmiş  mühafizən in  elan  olun ması  barəsində  narahatlıq  bildirən 

sorğu təqdim etdi.  Ə.Haqverdiyev də sorğunu imzalayanların sırasında id i. Du ma 

üzvləri  xəbərdarlıq ed irdilər  ki, İrəvan və  Yelizavetpol quberniyalarında bir ildən 

çox davam edən bu vəziyyət " min lərlə insan həyatının itkisi və diyarın tam iqtisadi 

dağıntısı  ilə  nəticələn mişdir".  Du ma  bu  məsələni  mü zakirə  etməyə  tələs mədi. 

İyunun  14-də  bu  sorğu  Nazirlər  Şurasının  sədrinə  göndərildi.  İyulun  7-də,  yəni 

Duman ın  bura xılması  ərə fəsində,  Na zirlər  Şurasınm  sədri  Qore mıkin   Du manın 

sədrinə  cavabında  bildirdi  ki,  "canişinin  vəzifəsi  və  hakimiyyəti  ümumi  nazirlik 

quruluşuna münasibətdə tam, müstəqil şəkildə qoyulmuşdur və buna görə də Nazirlər 

Şurası Dövlət Dumasının Qafqaz diyarına aid sorğularına cavab vermək üçün qanuni   

səlahiyyətlərə  və  lazımi  məlumatlara  malik  deyildir"

133


.  Beləliklə,  Nazirlər  Şurası 

Qafqaz millətlərinin taleyinə tamamilə laqeydlik göstərərək, bu sorğuya cızmaqara ilə 

cavab verdi və formal olaraq sorğunun müəlliflərini canişinin üstünə göndərdi. 1906-cı 

ilin  hadisələri,  millətlərarası toqquşmaların güclənməsi sübut edirdi  ki,  canişin heç bir 

diyarda  şəxsiyyətin  toxunulmazlığının  təmin  olunması  üçün  tədbirlər  görmək 

fikrində deyil. 

Ə.Topçubaşov,  İ.Ziyadxanov,  M.T.Əliyev  və  A.Muradxanov    bir  sıra 

deputatlarla  birlikdə  sədrə  müraciət  edib,  Qafqaz  hökumət      orqanlarının    "dinc  rus 

vətəndaşlarının  talançıları"  kimi  hazırladıqları  Ter  vilayəti  dağlılarından  ibarət 

strajniklərin dərhal geri qaytarılmasını tələb etdilər

134

. Bununla da onlar çar hökumətinin 



 

 

123 



Rusiya  imperiyası  xa lqları  içərisində  canfəşanlıqla  apardığı  düşmənçilik  to xu mla rı 

səpmək siyasətinə etiraz bildirdilər. 

Azərbaycan  deputatları  vəzifəli  şəxslərin  məsuliyyəti,  qayda-qanun 

yaradılması  barəsində,  qanunsuzluq  və  zorakılıq  əleyhinə,  inzibati  orqanların 

özbaşınalıqları haqqında müxtəlif sorğular verilməsi müzakirəsində iştirak edirdilər. Krım 

tatarları  Ə.Topçubaşovdan  öz  hüquqsuz  vəziyyətləri  barədə  petisiyanı  çar  hökumətinə 

çatdırmağı  xahiş  etmişdilər.  Lakin  Dumanın  buraxılması  onların  bu  xahişini  yerinə 

yetirməyə imkan vermədi. 

Dumanın bütün müsəlman fraksiyasının, o cümlədən Azərbaycan deputatlarının 

siyasi amalı Ə.Topçubaşov tərəfindən "Müsəlman parlament fraksiyası" məqaləsində çox 

dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur: "Müsəlman  proqramı  ciddi surətdə  konstitusiya  əsasları 

üzərində dayanaraq, torpaqların milliləşdirilməsi, d in  məsələlərində  tam muxtariyyət, 

bütün imperiya ərazisində özünü idarə edən kiçik vahidlər və vilayət məclislərinin təsis 

edilməsi  ilə  yerlərdə  geniş  muxtar  idarəçilik  prinsipini  irəli sürür"

135

.  O,  Dumada  milli 



zəmində bir dənə təzahürün də müşahidə edilmədiyini böyük məmnun luqla qeyd edir, 

"xalq  nümayəndəliyinin  ilk  addımlarının  Rusiyanın  bütün  xalqları  üçün  ümumi  olan 

ictimaidövlət  quruculuğu  məsələlərinə  yönəldilməli  olduğunu  başa  düşən  millət 

nümayəndələrini" xüsusilə tərifləyirdi

136



La kin  müsəlman  xalq ları  deputatlarının  böyük  ü mid lər  bəslədikləri  I 



Dövlət  Dumasının  fəaliyyəti  uğursuzluqla  başa  çatdı.  Çar  höku məti  "nümayəndəli 

qanunvericilik  orqanı"  ilə  məsələni  b itirmək  barəsində  qəti  qərar  qəbul  edərək, 

iyunun  9-da  Duma  deputatlarının  ic lasları  keçirilən  Tavriya  sarayının  bütün 

qapılarını  bağlı  saxladı.  Bu,  deputatlar  üçün  gözlənilməz  id i.  Kadet  fraksiyasının 

təşəbbüsü ilə hökumətə etiraz bildirildi və iclasları  Vıborqda keçirmək qərara alındı. 

Sosial-de mokratla r və  trudoviklər də kadetlərlə hə mrəy idilər. İyunun 9-u və  10-da 

Vıborqdakı  iclaslarda  Azərbaycan  deputatları  da  iş t ir a k  edirdilər.  Ə.Topçubaşov 

və  İ.Ziyadxanov  kadetlər  tərəfindən  tərtib  olunmuş  və  Vıborq  iclaslarının  bütün 

iştirakçıları  tərəfindən  bəyənilmiş  "Xalq  deputatlarından  xalqa"  müraciətini 

imzaladılar.  Onlar  Rusiyanın  bütün  əhalisini  Dumanın  buraxılması  əleyhinə  etiraz 

çıxışlarına  (vergiləri  ödəməkdən,  rekrut  mü kəlləfiyyətindən,  istiqrazları 

tanımaqdan imtina etməyə və s.) çağırırdılar.  

Bakı  qubernatoru  1906-cı  il  iyulun  15-də  bütün  yerli  qəzetlərin 

redaktorlarına və mətbəələrə "Dövlət dumasının keçmiş deputatlarının  müraciətini" 

çap etməyin qadağan olduğu barədə sərəncam göndərərək, onları inzibati qaydada ən 

sərt cəzalar veriləcəyi ilə hədələdi

137



Vıborq  iclasların ın  iştirakçılarına  d ivan  tutuldu.  Onlar  barəsində  cinayət 



işi  qaldırıld ı.  Deputatlar  məhkəməyə  verildi.  On ları  xalqa  ünvanlanmış  xüsusi 

müraciətlə  "Rusiya  əhalisini  itaətsizliyə  və  qanun  əleyhinə  çıxmağa  qızışdırmaq 

niyyətində  olmaqda  və  bu  müraciətin  ço xsaylı  nüsxələrin i  Rusiya  hüdudlarında 

yaymaqda" təqsirləndirirdilər

138



1907-c i  ilin  dekabrında  keç irilmiş  məhkə mənin  hökmünə  görə,  onlara 



 

 

124 



üçaylıq  həbs  cəzası  verilir,  167  nəfər,  o  cümlədən  də  Ə.Topçubaşov  və 

İ.Ziyadxanov  Dövlət  Dumasının  tərkibinə  seçilmək  hüququndan  məhrum 

edilirdilər

139


.  Ə.  Topçubaşov  "Kaspi"  qəzetinə  rəhbərlikdən  uzaqlaşdırıldı  və  Bakı 

şəhər dumasının tərkibindən çıxarıldı. 

Höku mət I  Du manı qovaraq, II Du maya seçkilər elan etdi. Seçkilər  1907-

ci  ilin  yanvar-fevral  aylarında  keçirildi.  Seçkilərdən  bir  qədər  əvvəl  "Partiyasız 

müsəlman blo ku"  meydana çıxdı.  Bu blok əhali içəris ində  izahat  işi apararaq, onu 

dumaya 


"müsəlmanların 

mənafelərin in 

müdafiəçilərin i" 

seçməyə 


istiqamət ləndirird i. Ba kı bolşevikləri sol blo k yarat mağa cəhd göstərirdilə r. 1906-cı 

il  noyabrın  ortalarında  RSDFP  Bakı  təşkilatı,  "Hümmət"  və  Erməni  sosial-demokrat 

təşkilatının ("Spesifiklər") Bakı Komitəsi arasında saziş bağlandı. 

Bu  təşkilatların  nümayəndələrindən  birləşmiş  sosial-demokrat  seçki 

komissiyası təşkil olundu. Bu komissiyanın nəşr edib yaydığı bir sıra müraciətlərində seçki 

kampaniyasında məqsəd və vəzifələri, bolşeviklərin taktiki xətti, kütlələr qarşısında duran 

vəzifələrin həllində duman ın gücsüzlüyü izah o lunurdu. 

Bu  bloka qarşı  meydana çıxan "Torpaq və  azadlıq"da  eserlərin, daşnakların və 

"mütərəqqi"  istiqamətli  bəzi  partiyasız  burjua  nümayəndələrinin   mənafeləri  üst-üstə 

düşürdü. 

Bakı  ərazisində  seçkilərin  gedişində  sosial-demokrat  bloku,  daşnak  və  eserçi 

"Torpaq və azadlıq",  kadetçilər və "Partiyasız  müsəlman bloku" arasında  mübarizə gedirdi. 

Yelizavetpol  quberniyasında  seçki  kampaniyasının  gedişini  yuxarı  sosial  təbəqələrin 

nümayəndələri  müəyyənləşdirirdilər.  RSDFP-nin  Yelizavetpol təşkilatı əhaliyə seçkilərdə 

milli  deyil,  sinfi  prinsipləri  rəhbər  tutmaq  barəsində  müraciətlə  kifayətlənərək, 

seçkilərdə iştirak etmird i. 

Seçkilər  nəticəsində  Fətəli  İsgəndər  oğlu  Xoyski,  İsmayıl  Zeynalabdin  oğlu 

Tağıyev, Məmməd ağa Məhəmmədtağı Sultan oğlu Şahtaxtinski, Mustafa Hacımusa oğlu 

Mahmudov,  Zeynal  Eynal oğlu Zeynalov Azərbaycandan  II  Dövlət  Dumasına deputat 

seçildilər. 

Azərbaycan cəmiyyəti yeni Dumaya böyük ümid bəsləyərək belə hesab edirdi 

ki,  məhz,  20  fevralın  "qismətinə  ölkədə  eyni  dövrün  hücum  günü  olmaq  nəsib 

olmuşdur"

140


. Azərbaycan cəmiyyəti inanırdı ki, rus deputatları I Dumada, xüsusilə Vıborq 

müraciətinin  imzalanmasında  Azərbaycan  deputatlarının  həmrəyliyini  nəzərə  alaraq 

bundan sonra onları daha yaxşı başa düşəcək və daha yaxından kö mək edəcəklər

141


. Bakı və 

Yelizavetpol  dumalarının  qlasnıları  II  Dumanı  təbrik  edərək,  onun  ölkədə  azadlıq  və 

qayda-qanunların  möhkəmlənməsi  üçün  zəruri  təminatları  yaratmaq sahəsində  I  Du -

manın başladığı işi başa çatdıra bilməsini istəyirdilər

142



Azərbaycan  deputatları  müsəlman  parlament  fraksiyasına,  F.Xoyski  və 



X.Xasməmmədov  isə  onun  bürosuna  daxil  oldular.  Fraksiyanın  əməli  işlərində  onun 

keçmiş lideri  Ə. Topçubaşov fəallıq gös tərirdi. O, dəfələrlə Peterburqa getmiş, bəzən 

isə  müsəlman  parlament  fraksiyası və  Ümumrusiya  Müsəlman  İttifaqı  MK  üzvlərinin 

Dumada müzakirə və qəbul olunan qanun layihələri, həmçinin sorğular üzrə fraksiyanın 



 

 

125 



ümumi mövqeyini işləyib hazırlayan ümumi iclaslarına sədrlik etmişdi. Fraksiya Müsəlman 

İttifaqının göstərişlərini yerinə yetirərək, I Duma fraksiyasının siyasətini davam etdirərək, öz 

fəaliyyətində əsasən kadetlərin mövqeyində dayanmışdı. 

Fraksiyanın  ayrıca  kitabça  şəklində  buraxılmış  proqramında  vətəndaşların 

hüquqları  müəyyənləşdirilir,  dövləti  və dini  quruluş,  yerli  özünüidarə,  məhkəmə,  xalq 

maarifi,  maliyyə  və  dövlət  iqtisadiyyatı,  kəndli  və  fəhlə  məsələsi  üzrə  müddəalar, 

fraksiyanın siyasi məqsəd və vəzifələri şərh olunurdu. Fraksiya Rusiyanın bütün müsəlman 

vətəndaşlarını, siyasi əqidə üzrə həmfikirlərini Rusiya imperiy as ın ın  idarəçilik quruluşunu 

yenidən  qurmaq  üçün  səy  göstərməyə  çağırırdı.  Ali  dövlət  hakimiyyətinin  hüquqları 

konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış monarxa və "ümumi, birbaşa və gizli səsvermə" yolu ilə 

seçilmiş  xalq  nümayəndələrindən  ibarət  birpalatalı  xalq  nümayəndəliyi  orqanına  - 

Ümu mrusiya  Dövlət  Dumasına  və  ya  Ümumrusiya  Palatasına  verilən  konstitusiyalı 

parlament  monarxiyası  məqbul  dövlət  forması  sayılırdı.  Fraksiya  Rusiyanın  müsəlman 

əhalisinin  sayını  müəyyənləşdirmək,  Dumada  onlara  verilən  yerlərin  sayını,  müsəlman 

əhalinin  sayını  müvafiq  olaraq  təyin  etmək  məsələsini  qoyurdu.  Proqramda  həmçinin 

Azərbaycan cəmiyyətinin dəfələrlə təqdim etdiyi petisiyaların müddəalarına müvafiq gə-

lən tələblər - siyasi və mülki hüquqlar baxımından müsəlmanların Rusiya imperiyasının 

qalan  əhalisi  ilə  bərabərləşdirilməsi,  bu hüquqların  imperiyanın  əsas qanunlarına daxil 

edilməsi, icbari, ümumi və pulsuz ibtidai təhsil tətbiq olunması, ana dilində təhsilin təmin 

edilməsi, seçkili hakimlər və andlı iclasçılar məhkəməsi institutu nun yaradılması, dövlət 

dili  ilə yanaşı,  imperiyanın  mövcud vilayətində üstünlük təşkil edən  xalqın  dilinin bütün 

yerli nümayəndəli orqanların və ümumi məhkəmələrin dili kimi tanınması və s. tələblər var 

idi. Proqram aqrar siyasət sahəsində sahibkarlara ədalətli qiymətlərlə haqq verilməsi şərti 

ilə  torpaqların  özgəninkiləşdirilməsi  haqqında  kadetçi  tələbi  də  özündə  əks  etdirirdi. 

Məhz elə bu tələb müsəlman deputatları arasında da  mübahisə obyektinə çevrildi. Özlərini 

kəndlilərin  nümayəndələri  sayanlar  ilk  növbədə  fraksiyanın  başlıca  məsələni  -  aqrar 

məsələnin  müzakirəsini  ləngitməsindən,  konkret  olaraq  "torpaqların  məcburi  surətdə 

özgəninkiləşdirilməsinə"  tərəfdar  çıxmağa  tələsməsindən  narazı  idilər.  Fraksiyanın 

Z.E.Zeynalov da  daxil  olmaqla  bir neçə üzvü bildirirdilər  ki,  "aşkar  kadetlər"  və  kadet 

proqramına  qoşulan  deputatların  sosialistlərlə  birgə  işinin  məhsuldarlığına  inanmırlar

143



Onlar  əməkçi  müsəlman  fraksiyasından  ayrılmaq və  Dumanın  əməkçi qrupuna  birləşmək 



qərarına  gəldilər.  1907-ci  ilin  aprel-may  aylarında  Z.Zeynalov  vs  T.Xasanov 

Peterburqda "Duma" adında qəzet buraxaraq, oxucularını fraksiyanın Dumada müzakirə 

olunan  məsələlərə  münasibəti  ilə  mümkün  qədər  ətraflı  surətdə  tanış  etməyə  cəhd 

göstərmişdilər.  

Özlərini "Sol gənc türk partiyası"na mənsub elan etmiş F.Xoyski və X.Xasməmmədov 

da  fraksiyanın  proqramını  bütövlüklə  qəbul  etmədilər.  Belə  şəraitdə  Müsəlman  İttifaqının 

Mərkəzi  bürosu  müsəlman  fraksiyası  üzvlərinə  ünvanladığı  müraciətində  "proqramı 

müəyyən  çatışmazlıqlarını  etiraf  edərək,  bütün  müsəlmanları  onun    müddəalarını  əldə 

rəhbər tutmağa çağırırdı"

144


Azərbaycanlı deputatlar Xalq azadlığı Partiyasından da Dumanın müxtəlif komissiyalarına 



 

 

126 



seçildi.  Məsələn,  bu  partiyanın  duma  fraksiyasının  üzvü  olan  M.Şahtaxtinski  milli-dini 

bərabərlik, yerli özünüidarəçilik,  zemstvo  idarələrinə seçkilər haqqında qanun  layihəsinin 

hazırlanması, aqrar və kəndli məsələləri, kəndlilərin hüquq bərabərliyi, xalq təhsili və şəhər 

özünüidarəsi üzrə komissiyaların tərkibinə daxil olmuşdu

145

. X.Xasməmmədov və F.Xoyski 



milli-dini bərabərlik komissiyasının üzvləri idilər. Ən müxtəlif məsələlər üzrə a zərbaycanlı 

deputatların  çıxışları  konkret  təkliflərin  hazırlanmasında  onların  iştirakının  sübutudur. 

Məsələn,  aclıqçəkənlərə  və  işsizlərə  kömək  haqqında  məsələnin  müzakirəsi  zamanı 

Z.Zeynalov "trudovik"ləri müdafiə edən məruzə ilə çıxış etdi. O, aclıqçəkənlər və işsizlərə 

yardım göstərmək üçün vahid komissiya yaradılmasını təklif edərək, Dumaya bildirdi ki, 

seçicilər  onu  yola  salarkən  belə  tapşırıq  vermişdilər:  "Bizə  torpaq  lazımdır,  azadlıq 

lazımdır,  çörək  lazımdır,  bizə  iş  lazımdır"

146


.  Tətilçiləri  çörəklə  təmin  etmədən, 

aclıqçəkənlərə    to x  olmaq  imkanı    vermədən    tətillərin  qarşısını  almağ ın  qeyri-

mü mkünlüyü barəsində konkret dəlillərlə zəngin olan bu çıxış kadetlərin ancaq "sənaye 

böhranından"  zərər  çəkmiş  işsizlərə  kömək  göstərilməsi  təklifinə  qarşı  çıxan  sosial-

demokratların  açıq-aşkar  müdafiəsi  kimi  səslənirdi.  Duma  bu  məsələ barəsində  kadet 

qətnaməsinə  düzəliş  edərək,  "sənaye  böhranından  zərər  çəkənlərə"  qeyd-şərtini  oradan 

çıxardı

147


.  İşsizlərə  kömək  komissiyasının  üzvü  seçilmiş  M.Mahmudov  "Proqress" 

qəzetində seçicilərə  mü raciət edərək, onları işsizlər və onlara  zəruri olan  kö məyin  

miqyası barəsində məlu mat verməyə çağ ırırdı.  

Du mada  deputatların  torpaq  məsələsi  ü zrə  mövqeyi  sinfi  və  ziddiyyətli 

xarakter daşıyırdı.  Bu   məsələnin   mü zakirəsinə böyük əhəmiyyət verən  müsəlman 

fraksiyası  aqrar  ko missiyanın  fəaliyyətində  iştirak  etmək  üçün  Bakıdan 

Ə.Topçubaşov,  Q.Qarabəyov  və  B.A xundovu  dəvət  etmişdi

148


.  Müzakirədə  F. 

Xoyski  bütün  fraksiya  adından  çıxış   edərək  bildirdi  ki,  ö zgəninkiləşd irilmiş 

torpaqlar  ümu mdövlət  torpaq  fondunu  deyil,  hər  bir  konkret  vilayətin  hüdud -

larında  vilayət  torpaq  fondunu  təşkil  etməli,  torpaqların  bö lünməsi  və  əhalin in 

seyrəldilməsi  "ən  demokratik  prinsiplər  ü zrə  təşkil  olun muş  vilayət  özünüidarə 

orqanların ın" ixtiyarına verilməlidir

149



Aqrar  məsələnin   mü zakirəsində  Z.Zeynalov  torpaq  məsələsi  ü zrə 



müsəlman  əməkçi  fraksiyasının  tələblərini  irəli  sürdü.  O,  Bakı  quberniyası 

kəndlilərinin  vəziyyətindən ətraflı danışaraq, bildirdi ki, kəndlilərin torpağı ən ucuz 

qiymətə  də satın a lmaq  imkanla rı yo xdur, torpağı onlara  əvəzsiz,  xüsusi sahibkar 

və s. torpaqlarını " məcburi özgənin kiləşdirərək bütün Rusiya vətəndaşlarına payla-

nacaq xalq  fondu vasitəsilə vermək  lazımdır".  O,  xüsusi mülkiyyətə,  hər cür pulla 

alqı-satqıla ra qarşı ç ıxış etdi. 

Müsəlman fraksiyasında qadınların hüquq bərabərliyi haqqında da məsələ 

qaldırılırdı.  Fraksiya  mo llalar  şurası  və  müsəlman  d inin in  mü xtəlif  instansiyaları 

ilə ço xlu  razılaşdırmalardan sonra belə b ir nəticəyə gəld i: qadınlara seçki hüququ 

verilsin,  ancaq  seçkiqabağı  yığ ıncaqlar  ayrıca  keçirilsin

150

.  Peşəsi  müəllim  olan 



 

 

127 



M.Mahmudov  Duman ın  xa lq  təhsili  üzrə  ko missiyasının  üzvü  kimi  xalq   maarifi 

naziri tərəfindən təqdim ed ilmiş qanun layihəsi ü zrə çıxış  edərək diqqəti müsəlman 

müəllimlərin hüquqsuz vəziyyətinə yönəltdi. O qeyd etdi ki,  müsəlman  müəllimlər 

insan  ləyaqətindən,  xalq  təhsili  üzrə  bu  və  ya  digər  vəzifəni  tut maq  hüququndan 

məhru m  edilmiş  xüsusi  bir  təbəqəyə  ayrılıblar,  onların  ana  d ilində  danış maq 

hüququ  yoxdur,  buna  görə  də  onlar  sıxışdırılır.  M.Mah mudbəyov  icbari  ümu mi 

ibtidai  təhsil  tələbi  əlavə  olun maqla,  qanun  layihəsinin  ko missiyaya  verilməsi 

barəsində kadetlərin təklifini müdafiə etdi. 

Du ma  ko missiyasının  yerli  məhkəmə  haqqında  məru zəsi  peşəkar 

hüquqşünaslar F.Xoyski və  X.Xasməmmədovun  xüsusi  marağına səbəb oldu.  Onlar 

Rusiyanın bütün guşələrində məhkəmə islahatı olması, məhkəmənin yerli əhalinin dilində 

aparılması zəruriliyinə tərəfdar çıxdılar

151



II  Dumanın buraxılmasından sonra  III  Dumaya seçkilər haqqında qanun verildi. 



Bu  qanun  Rusiya  ucqarlarının  Dumaya  nümayəndələr  göndərmək  hüququnu  xeyli 

məhdudlaşdırdı.  Belə  ki,  əgər  Bakı,  Yelizavetpol  və  İrəvan  quberniyalarının  hər  birinin 

əvvəlki  dumada  3  nümayəndəsi  var  idisə,  indi  bütün  quberniyalar  birlikdə  ancaq  iki 

nümayəndə seçə bilərdi,  Tiflis quberniyası  isə əvvəlki  4 deputat  əvəzinə  bir nümayəndəyə 

malik idi. Bütövlükdə isə Qafqazdan əvvəlki 28 deputatın əvəzinə 10 nümayəndə seçilməsi 

nəzərdə tutulurdu. 

Məhdudiyyətlər cəmiyyətdə narahatlığa səbəb oldu. "Kaspi" qəzeti yazırdı: "Elə 

eləmək lazımdır ki, Dumaya gedəcək on deputat əvvəlki 28 nəfərə bərabər olsun..."

152



1907-ci  il  iyunun  3-də  Dövlət  Dumasına  seçkilər  haqqında  təsdiq  edilmiş 



"Əsasnamə"nin 25-ci maddəsində göstərilirdi ki, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyaları 

üçün  ümumi  olacaq  seçki  məclisində  seçkilərin  keçirilməsinə  nəzarət  Yelizavetpol 

qubernatoruna  həvalə  edilir,  seçki  məclisi  isə  Yelizavetpol  şəhərində  çağırılır.  Seçkilər 

nəticəsində yuxarıda sadalanan quberniyaların müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına 

seçilən deputat Xəlil bəy Xasməmmədov oldu. Erməni əhalisini İ.Saqatelyan, rus əhalisini 

isə  özünün  xəbəri  olmadan  prikazçik  şəhadətnaməsinə  görə  qafqazlıya  dönmüş  təsadüfi 

"həştərxanlı" Timoşkin təmsil etdi

153


III  Dövlət  Duması  1907-ci  il  noyabrın  1-də  açıldı.  Onun  bütün  rəhbərliyi 

oktyabristlərdən ibarət id i. 

N.A.Xomyakov  sədr  seçildi,  sonralar  bu  vəzifədə  növbə  ilə  A.İ.Quçkov  və 

M.V.Rodzyanko  oldular.  Bu,  III  Dumanın  özündən  əvvəlki  dumalara  nisbətən  daha  sağ 

mövqe tutacağını göstərirdı. X. Xasməmmədov dumanın səkkiz daimi komissiyasından bir 

neçəsinin  -  imperatora  müraciətlər hazırlamaq, sorğular,  köçürmə  məsələsi  və  məhkəmə 

islahatları üzrə komissiyaların tərkibinə daxil idi. 

X.Xasməmmədovun  Duma  fəaliyyəti,  çıxışları,  sorğuları,  müxtəlif  duma 

materialları  hazırlanmasında  iştirakının təhlili  sübut edir  ki, o, yorulmadan Azərbaycan 

cəmiyyətinin  müxtəlif  imperiya  instansiyalarına  göndərilən  petisiya,  xahişnamə  və 

müraciətlərindən toplanmış tələb və istəklərin həyata keçirilməsinə çalışırdı. 

X.Xasmə mmədovun  1907-c i  il  noyabrın  13-dəki  iclasda  II  Niko laya 


 

 

128 



ünvanlanmış  iki  h issədən  ibarət  müraciətinə  dair  çıxışında  qeyd  edilirdi:  "Mən, 

siyasi  əqidəsi  konstitusiyalı  monarxiya  olan  qrupa  mənsub  bir  adam  kimi, 

bütünlüklə bu  mü raciətin birinci hissəsinə

 

qoşuluram.  Burada b iz öz  monarxımıza 



sədaqət və sevgi hissimizi b ild irməliyik və əslində də bild irmişik, siyasi hissə haq -

qında  isə  mən  eyni  şeyi  deyə  bilmərəm".  X.Xasməmmədov  "Zaqafqaziya 

müsəlman ları"  adından  mü lahizə  yürütmək  məsuliyyətini  öz  üzərinə  götürərək 

deputatlara bildirdi ki, "Bizim dövlətimizin   siyasi quruluşunun bu və ya digər adı 

qətiyyən vacib deyildir, bizim üçün daha vacibi bu siyasi quruluşun bizim tələbləri, 

bizim  peşələri  ödəyə  biləcək  məzmunudur"

154

.  Bununla  1905-ci  il  17  Oktyabr 



man ifestinin 

müddəalarının 

həyata 

keçirilməsi 



nəzərdə 

tutulurdu. 

X.Xasməmmədovun  fikrincə,  müraciətdə  "köhnə  Rusiya  ilə  yeni  Rusiya  arasında 

aydın  deportasiya  xətti  qoyulmuşdur".  Manifestdən  sonrakı  iki  il  ərzində  "özgə 

millətlərin  istəkləri  aşağıdakılardan  ibarət  idi:  tam  vətəndaş  azadlığı,  bütün 

vətəndaşların  siyasi  və  mülki  hüquq  bərabərliyi,  əsl  xalq   nümayəndəliyi, 

hakimiyyətin qanuniliy i və  xalq nü mayəndələrin in dövlət qanun vericiliyi  işlərində 

tam  iştirakı".  X.Xas məmmədov  iki  il  ərzində  müsəlmanların  hüquqların ın  rus 

əhalinin hüquqları  ilə bərabərləşdirilməsi, onların  maarifləndirilməsinin in kişafı və 

maddi rifah halın ın yüksəldilməsi üçün elə bir iş görü lmədiy i ü zərində də dayandı. 

O,  ö z  çıxış ında  köçürmə  məsələsinə  toxunaraq,  Du ma  deputatlarını  əmin  etməyə 

çalışdı  ki,  "uzun  müddət  ərzində  aztorpaqlılıqdan  əzab  çəkən"  yerli  kəndlilər 

torpaqla  təmin  olunduqları  təqdirdə,  "kim  o lursa  olsunlar  və  harada  yaşayırsa 

yaşasınlar, bütün Rusiya oğullarını ö z ağuşlarına qəbul edəcəklər". 

III Dövlət Du masında Rusiya imperiyasının  müsəlman ucqarlarından olan 

deputatlar vahid parlament fraksiyasında birləş mişdilər.  Fraksiya 8 nəfərdən ibarət 

idi,  onun  xüsusi  bürosu  Duma  deputatı  olmasa  da,  fraksiyanın  və  bu  duma n ın 

fəaliyyətində,  qanun  layihələrin in  hazırlanıb  təqdim  ed ilməsində  çox  yaxından 

iştirak edən Ə.Topçubaşovun başçılığı altında işləyirdi.  

Fraksiya  xüsusi  iclasların ı  ana  dilində  ibtidai  təhsil,  Qafqazda  zemstvo 

idarələrin in təsis edilməsi kimi  məsələlər ü zrə öz  münasibət və mövqeyini işləy ib 

hazırlamağa  həsr  etmişdi.  Müsəlman  fraksiyası  dini  etiqad,  v icdan  azadlığı 

məsələsinə  böyük  əhəmiyyət  verərək,  bu  məsələ  üzrə  özünün  xüsusi  məruzəsini 

Dumanın  mü zakirəsinə  təqdim  etdi.  Fraksiyanın  fəaliyyəti  bütün  qanun 

layihələrinin  mü zakirəsində  iştirak  etmək,  duma  iclaslarında  vahid  hərəkət  xəttini 

işləyib hazırlamaq, məqsəd isə islahatlara nail olmaq idi.  

X.Xas məmmədov  öz  çıxışlarında  dəfələrlə  vətəndaş  azadlıqları  və  siyasi 

hüquqlar verilməsi, köçürmə məsələsinin qaydaya salınması, təhsil və məhkəmən in ana 

dilində aparılması, zemstvoların tətbiqi və s. ən vacib məsələlər ü zərində dayanırdı. 

Onun  çıxışlarından  ən  mühümü   "Qafqaz  sorğusu"  adlandırılmış  sorğuya  aid 

olmuşdu. Qafqaz sorğusu ifrat sağların təşəbbüsü ilə Du maya təqdim olun muş, sağ 

oktyabrist çoxluğunun təkidi ilə gündəlikdən çıxarılmışdır. 

X.Xasməmmədov,  ilk  növbədə,  Qafqazda  mövcud  olan  xalqların    bir-birinə 


 

 

129 



qarşı  qoyulması  hallarına  diqqət  yetirir,  diyarda  maarifin  vəziyyəti  ü zərində 

dayanaraq  qeyd  edirdi  ki,  mövcud  məktəblər  yerli  əhalini  təmin  etmir,   çünki 

bunlarda  təlim  ana  d ilində  aparılmır.  Belə  məktəblərin  özü  də  son  dərəcə  az  idi. 

Müsəlmanların  yaşadığı  yerlərdə  hər  14  min  nəfər  sakinə,  xristianların 

məskunlaşdıqları ərazilərdə isə hər 4 min nəfər sakinə bir ibtidai məktəb düşürdü. 

Alitəhsilli  müsəlmanlar  orta  tədris  müəssisələrində  pedaqoji  fəaliyyətə 

buraxılmır, nazirin icazəsi olmadan vəkillik edə bilməzdilər.  Şəhər əsasnaməsinin 44-

cü  maddəsi  şəhər  özünüidarə  orqanlarında  müsəlmanların  sayını  məhdudlaşdırırdı. 

Müsəlman  ruhaniləri  də  məhdudiyyətlərə  məru z  qalırd ılar.  X.Xasməmmədov  izah 

edirdi  ki,  bütün  bunların  nəticəsində  müsəlmanla r  mədəni  ba xımdan   öz 

qonşularından geri qalmışlar

135


Diyarda 


ali 

hakimiyyət 

məsələsinə  öz  münasibətini  bildirərkən 

X.Xasməmmədov belə hesab edirdi ki, hakimiyyət əhaliyə xeyirxah  olmalı,  millətləri 

ayırmaq  yox,  birləşdirməklə  dövlətə  məhəbbət  toxumu  səpməlidir.  O,  çarizmin 

köçürmə siyasəti barəsində dəfələrlə bəyan etmişdi ki, ancaq yerli əhali torpaqla təmin 

edildikdən sonra qalan torpaqlar köçürülmə üçün ayrıla b ilər

156


X.Xasməmmədov  bəzi  qərarlara  dəyişikliklər  və  əlavələr  üzrə  qanun 

layihəsi  barədə  torpaq  komissiyası  məru zəsinin  müzakirəsin dəki  çıxışında  kəndli 

torpaq sahibliyi, Rusiya imperiyasının qərb quberniyalarında zemstvoların yaradılması 

məsələsinə  toxunaraq,  Qafqazda  da  zemstvo  tətbiq  olun masını  təklif  etdi. 

X.Xasməmmədov  ibtidai  məktəbdə  ana  dilində  təhsillə  əlaqədar  olaraq,  müəllimlərin 

hazırlanması  problemi  üzərində,  onların  təhsil  ala  bildiyi  Qori  və  İrəvan  seminariyalarının 

ucqarda yerləşməsi, bunlardakı vakansiya məhdudlugu üzündən müsəlmanların ehtiyaclarının 

ödəyə bilməməsi üzərində dayandı. Müəllimlərin Azərbaycandan kənarda hazırlanması ona 

gətirib  çıxarır  ki,  gələcək  müəllimlər  nə  milli  ənənələrdən,  nə  tarixdən,  nə  adətlərdən 

xəbərdar olur, nə də  əhali  ilə ünsiyyətə girə bilirlər.  Ona görə də o,  Xalq Maarifi  Nazirliyi 

qarşısında  Zaqafqaziya  seminariyasının  türk-müsəlman  şöbəsinin  Gəncəyə  köçürülərək, 

onun  müstəqil seminariyaya  çevrilməsi barəsində vəsatət qaldırır,  müsəlmanlar üçün qadın 

müəllim  seminariyasının  açılması  məsələsini  irəli  sürür,  bir  sıra  məhdudiyyətlərə-ruhani 

müəssisələrinin lüzumsüz inzibati himayəsinə, məktəb şurası sədrinin və şura üzvlərinin 

yarıdan  çoxunun  mütləq  xristianlardan olmasına qarşı  etiraz  edirdi.  X  Xasməmmədov 

dini  etiqad  azadlığını  ən  mühüm  məsələ  elan  edərək,  cümə  günlərində  və  islam 

bayramlarında müsəlmanlara tam istirahət verilməsi barəsində də vəsatət qaldırırdı. 

Parlaq  zəkası  və  dərin  hüquqi  təhsili  X.Xasməmmədova  qanun  layihələrinin 

geniş dairəsi üzrə, yerli məhkəmə islahatı, hərbi mükəlləfiyyətlər və s. haqqında layihələrin 

müzakirəsində  çıxış  etmək  imkan  verirdi.  "Vətənin  hər  yerində  bütün  vətəndaşlar  eyni 

hüquqlara malik olmalıdırlar" - bu onun bütün çıxışlarının leytmotivini təşkil edirdi. Onun 

arzu və ümidləri ancaq Dövlət Dumasının protokolları və stenoqrafik hesabatlarında qaldı. 

Belə  ki,  1912-ci  il  iyunun  9-da  çarın  senata  verdiyi  fərmanına  görə  dumanın  iclasları 

dayandırıldı. 

"Prikaz" ("Əmr") qəzeti III Dumanın fəaliyyətini əvvəlki dumalarla müqayisə 



 

 

130 



edərək yazırdı: "III  Duma  xalqa  heç nə vermədi  və    verməyəcəkdir.  O, bürokratiyanın 

əlində  ancaq  şirma  (pərdə)  idi.  Əvvəlki  dumalarda  məna,  fikir  var  idi.  Hərçənd  ki,  o, 

müstəsna qüvvələrə malik deyildi, fikrin özü isə var idi". 

IV  Dövlət  Duması  1912-ci  ildə  noyabrın  15-dən  çağırıldı.  Azərbaycanda 

seçkiqabağı kampaniya genişlənir, deputatlığa namizədlərə tapşırıqlar verilird i. 

IV Dövlət Dumasına seçkilər 1912-ci ilin sentyabr və oktyabrında keçirildi. III 

Dumaya seçkilərdə olduğu kimi, kuriyalar üzrə seçilmiş seçicilər öz içərilərindən iki deputat 

(quberniyaların  müsəlman   və  erməni  əhalisinin  hər  birindən  bir  deputat)  seçdilər. 

1912-ci  il oktyabrın 20-də M.Cəfərov və M.İ.Papacanov IV Dövlət dumasının deputatı 

oldular. Rus əhalisinin Tiflisdə seçilmiş deputatı L.İ.Skobelev kimi onların da hər ikisi 

Bakı şəhərində yaşayırdı. 

Bakı  şəhərin in  sakini  Məmməd  Yusif  Hacıbaba  oğlu  Cəfərovun  27  yaşı 

var idi. Bakı Aleksandr gimnaziyasını,  1912-ci ildə Moskva Universitetinin hüquq 

fakültəsini bitirmişdi, andlı vəkilin kö məkçisi işləy irdi. 

IV  Dövlət  Du ması  1912-ci  il  noyabrın  15-də  fəaliyyətə  başladı.  

M.V.Rodzyanko  Du manın sədri seçildi. O, oktyabrist-kadet ço xluğunun təmsilçisi 

olduğu üçün dərhal özünü konstitusiyalı quru luşun tərəfdarı elan etdi. 

M.Cəfərov IV Du manın  büdcə və köçürmə ko missiyasına üzv seçild i və 7 

deputatdan ibarət müsəlman fraksiyasına  daxil oldu. "Kaspi" qəzeti onların partiya 

mənsubiyyətini səciyyələndirərək qeyd edirdi ki, fraksiyanın ilk beş üzvü mütərəqqi 

inamları rəhbər tutur, tərəqqipərvərlər partiyasına qoşulurlar; Samaranın nümayəndəsi 

sağçı, Dağıstanın nümayəndəsi isə oktyabristdir

157



IV  Dövlət  Du masının  fəa liyyəti,  müsəlman  ucqarla rı  deputatların ın  



burada  iştirakı,  tərkibinə  M.Cə fərovun  da  daxil  olduğu  müsəlman  fra ksiyasının 

iclasları  A zərbaycan  dövri  mətbuatında  geniş  əks  etdirilird i.  Cə miyyətin  siyasi 

mədəniyyətinin  yüksəlişinə  dair,  Rusiyanın  parlament  həyatında  baş  verən 

hadisələr  barəsində  mətbuata  geniş  məlumatlar  çatdırılmasına şərait yaradan,  həmin 

dövrdə  Peterburq  Universitetində  təhsil  alan  Ceyhun  bəy  Hacıbəyov  özü  mün-

təzəm  olaraq  Du man ın  iclaslarında  iştirak  edir,  Bakıya  ətraflı  və  yüksək 

peşəkarlıq la  in formasiya  verirdi.  Sonralar  məşhur  ictimai-siyasi  xadim  kimi 

tanınan  C.  Hacıbəyovun "Kaspi"  qəzetində  çıxmış  yazıları  içərisində  "Dağıstani" 

ləqəbi  ilə  imzalan mış  "Peterburq  məktubları",  "Müsəlman  fraksiyasında", 

"Müsəlmanın   qeydləri"  silsilə  yazıları  xüsusi  yer  tutur.  O,  o xucuları  Tavriya 

sarayında  hökm  sürən  ab-hava  ilə  tanış  edir,  müsəlman  fraksiyasının  uğur  və 

müvəffəqiyyətsizliklərin i,  təhlil  ed ir,  onun  üzvlərini  kifayət  qədər  dəqiq 

səciyyələndirird i və i.a. 

M.Cəfərov həm Du manın, həm də fraksiyanın işində yaxından iştirak ed ir, 

seçicilərlə  görüşərək,  verilən  tapşırıqlar  və  onların   yerinə  yetirilməsi  sahəsində 

görülmüş  işlər barəsində onlara  məlumat verir, səmimi  şəkildə  fraksiyanın  ağır  maddi və 

mənəvi vəziyyətindən danışırdı. O, əksər Duma deputatlarının, xüsusilə sağların fraksiyaya 

yekəxana,  təkəbbürlü  münasibətini,  onun  haqq  səsinə  heç  kəsin  qulaq  asmadığını, 



 

 

131 



müsəlmanlara hüquqlar verilməməsindən danışan natiqlərə hər cür maneçilik törədildiyini 

qeyd edirdi. 

Müxtəlif  çətinliklərə  baxmayaraq,  müsəlman  fraksiyasının  az-saylı  üzvləri,  o 

cümlədən də M.Cəfərov vaxtı çatmış problemlərin həlli üçün Dumanın tribunasından, onun 

çoxsaylı komissiya və yarımkomissiyalarından istifadə edirdi. O, seçicilərinin və öz diyarı-

nın mənafeyini müdafiə etməklə yanaşı, IV Dövlət Dumasında təmsilçi olmayan ucqarların 

müsəlman  əhalisinin  də  mövqeyini  müdafiə  etməyi  öz  üzərinə  götürmüşdü.  Məsələn, 

qırğızlar  onları seçki  hüquqlarından  məhrum  etmiş  1907-ci  il  3  iyun qanununun  ləğvini 

xahiş  edir,  ən  yaxşı  torpaqlarını  köçürülən  gəlmələrin  tutmalarından  narazılıqlarını 

bildirir,  təhsillə  bağlı  bir  sıra  vacib  məsələləri  qaldırırdılar.  M.Cəfərov  bütün  duma 

fəaliyyəti  dövründə,  həmçinin  qırğızları  müdafiə  çıxışına  hazırlaşarkən  materialları 

diqqətlə öyrənir və təhlil edirdi. 

1912-ci  il  dekabrın  10-da  M.Cəfərov  fraksiyanın  adından  hökumət 

bəyannaməsinə  cavab  nitqi  ilə  çıxış  etdi.  O,  Qafqaz  müsəlmanlarını  maraqlandıran 

məsələlər  (zemstvo  özünüidarəsi;  bəyannamədə  bu  məsələdən  söhbət  getməsə  də, 

zemstvo  əsasnamələrinin  yenidən  nəzərdən  keçiriləcəyi  bölgələr  sadalanırdı)  barədə 

müsəlman  fraksiyasının  tələblərini  konkretləşdirdi.  O,  maarif  məsələləri  üzərində  də 

dayandı: "Biz xalq maarifinə, ilk baxışda siyasətə heç bir yer olmadığı bu müqəddəs işə 

hökumətin  qərəzli  müsibətini  acı  təəssüflə  qeyd edirik.  İndiyədək hökumət  müsəlman-

ların  maarifləndirilməsi  adı  altında  onların  ruslaşdırılmasına  yönələn  tədbirləri  həyata 

keçirməyə  çalışmışdır". M.Cəfərov  xeyriyyəçilik və  maarifçilik  cəmiyyətlərinin, onların 

yanındakı məktəblərin bağlanması hallarının mövcud olduğunu qeyd edərək, bunları "rus 

həyatına,  rus  mədəniyyətinə  qovuşdurmaq  cəhdlərinin"  hökumət  tərəfindən  təqib 

olunması, xalqa qarşı inamsızlığın təzahürü kimi qiy mətləndirirdi

158



1916-cı  ilin  martında  o,  Dumanın  iclasında  maarif  nazirliyinin  smetasına  aid 



çıxışında  müsəlman  fraksiyasının  proqramını  elan  etdi.  Bu  proqrama  maarif  sahəsində 

müsəlmanların hüquqlarını  məhdudlaşdıran qanıınvericilik  aktları  və  inzibati  normaların 

ləğvi,  şagirdlərin  ana  dilində  təhsilinin  tətbiqi  (bu  zaman  ibtidai  məktəb  proqramında  rus 

dilinin öyrənilməsinə müəyyən yer ayrılırdı), ayrı-ayrı şəxslər və cəmiyyətlərə ana dilində 

məktəblər  açmaq hüququ verilməsi arzusu daxil  idi. Proqram həmçinin anadilli  məktəblərin 

müvafiq pedaqoji heyətini hazırlamaq üçün  zəruri tədbirləri,  müsəlmanlara son dərəcə  vacib 

olan bu  işdən  ötrü büdcədən  zəruri vəsait  ayrılmasını nəzərdə tuturdu.  Duma, fraksiyanın 

razılığı ilə, bu məsələnin iclasda çətin həll ediləcəyini nəzərə alaraq, onu  xalq təhsili komis -

siyasına verməyi qərara aldı. 

1916-cı  il  noyabrın  3-də  IV  Dumanın  iclasında  bir  sıra  deputatlar  hökumətə 

etimadsızlıq elan etdilər. M.Cəfərov fraksiyanın adından  müxalifət tərəfindən hökumətin 

işinə verilmiş bu qiymətlə razılaşmadığını bildirərək dedi ki, "nifrətamiz  milli zülm təcrü-

bəsi heç vaxt belə miqyas almamışdır. Heç vaxt mərkəzləşdirilmiş qəlbsiz bürokratik aparat 

Rusiyanın digər xalqlarının milli hisslərinə belə ələ salmamışdır və onların məişət və mənəvi 

xüsusiyyətlərini, hazırkı dövrdə olduğu kimi, şikəst etməmişdir"

159


Fraksiyanın  sədri  K.B.Tevkelov  və  M.Cəfərov  Nazirlər  Şurasının  sədrinə 



 

 

132 



məktubla  müraciət  edərək,  qeyri-rus  xalqlarının  orduya  çağırılması  işinin  qaydaya 

salınmasını  xahiş etmişdilər.  Bununla birlikdə onlar belə hesab  edirdilər  ki,  tarla  işlərinin 

qızğın  çağında  kəndlilərin  məşğulluğu  mütləq  nəzərə  alınmalı,  onların  ailələri  də  orduya 

çağırılmışların  ailələri  kimi  dövlət  payları  ilə  təmin  olunmalı,  tibbi  və  yaş  yoxlanılması 

diqqətlə  aparılmalı,  fəhlə  drujinalarına  rəislər  təyin  edilərkən  rəislərin yerli  dili  bilməsi 

nəzərə  alınmalıdır

160

.  Fraksiya  və  onun  bürosunun  səyi  nəticəsində  qeyri-rus  əhalinin 



səfərbər  edilməsi  sentyabrın  15-dək  təxirə  salındı.  "Açıq  söz"  qəzeti  bu  xidməti  qeyd 

edərək yazırdı ki, "Qafqaz  müsəlmanları fraksiyanın və büronun xeyrini gördülər, hərçənd 

ki, bizdən onlara bir xeyir yo xdur". 

Ölkədə  ümummilli  böhran  güclənirdi.  Dumada  təmsil  olunmuş  bütün  siyasi 

qüvvələr  dumadan  narazı  olduqlarını  gizlətmirdilər,  Çarizmə  olan  bütün  ümidlər  özünü 

doğrultmadı, vəd olunmuş islahatlar kağız üzərində qaldı. Tədricən aydınlaşdı ki, islahatlar 

keçirilməyəcək. Ümid məyusluqla əvəz olundu, bu da, demək olar ki, bütün Du manı bürüyən 

əsəbiliyə çevrildi. Əsəbi Duma çar üçün də əlverişli oldu. 1917-ci  il  martın 1-də senata 

veriləcək çar fərmanları dərc olundu. Bu fərmanlara görə, Dumanın iclasları fevralın 26-

da dayandırılmalı və 1917-ci ilin aprelindən gec olmayaraq başlamalı idi.  Lakin nə hökumət 

fərmanını,  nə  də  çarın  yeni  duma  çağırmaq  ümidlərini  həyata  keçirmək  nəsib  olmadı. 

Fevralın 26-da Dövlət Dumasının ağsaqqallar şurası dumanın buraxılması haqqında fərmanla 

tanış  olaraq  qərara  aldı  ki,  "Dövlət  Duması  dağılmır,  bütün  deputatlar  öz  yerlərində 

qalsınlar". 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

133 



III FƏSİL 

 

AZƏRBAYCAN VƏ BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ 



 


Yüklə 5,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin