A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I



Yüklə 5,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/39
tarix05.03.2017
ölçüsü5,84 Mb.
#10118
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   39

9

. Qalan məktəblər kirayəyə götürülmüş evlərdə yerləşirdi ki, 



onların  da  ço xu   məktəb  üçün  yararsız  o lub  sanitariya-gig iyena  tələblərinə  cavab 

vermirdi. 

XX  əsrin  başlanğıcında  əvvəlki  illərə  n isbətən  ibtidai  məktəblə rin  

ixtisaslaşdırılması  həyata  keçirilirdi.  Yerli  şərait  və  tələbat,  həmçin in  təlim 

rəhbərləri  olduqda  şagirdlər,  xüsusən  kənd  yerlərində  sənət  öyrənməyə  (çəlləkçi, 

çilingər, yəhərçi, dülgər-xarrat və s.) və kənd təsərrüfatı işlərinə (bağbanlıq, əkinçilik, 

qoyunçuluq, üzümçü lük, ipəkçilik) qoşulurdular. 

Qız  məktəblərində  əl  işi,  səbəthörmə,  konservləşdirmə,  həmçinin  

toxuculuğu və xa lçaçılıq la (xüsusən Şuşada) məşğul olurdular.  

Bütün  bu  məşğuliyyətlər  əksər  hallarda  aşağı  savad  səviyyəsi  ilə 

kifayətlən məyə  məcbur  olmuş  uşaqlara  kənd  yerlə rində  la zım  olan   vərdişləri  və 

təsərrüfat  işlərinə  dair  müəyyən  biliklər  aşılayırdı.  Eyni  zamanda  təcrübi 

məşğələlər  ü mu mtəhsil  biliklərinə  yiyələn məyə  mane  olur,  deməli,  təhsili  davam 

etdirmək üçün çox da böyük olmayan imkan ı daha da azaldırdı.  

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  həmçinin   kilsə-məhəllə  məktəbləri 

də fəaliyyət göstərirdi. On lar əsasən xaçpərəst əhali üçün olan pravoslav və erməni 

(qriqoryan) məktəbləri id i. 

Azərbaycanda 1912-ci il Əsasnaməsinin tətbiqi ilə əlaqədar o laraq, "1872-

ci  il  Əsasnaməsi"  üzrə  yarad ılmış  və  biliklərə  artan  tələbatı  ödəmək  iqtidarında 

olmayan  şəhər  məktəbləri  əsasında  ali  ibtidai  məktəblər  ad lanan  təhsil  ocaqları 

yaradıldı. 

Yeni  məktəblər  dördillik  id i  və  3-4  sin ifli  ibtidai  məktəblərin   sonrakı 

pilləsini  təşkil  ed irdi.  Dərslər  ayrı-ayrı  mövzu lar  ü zrə  keçirilird i.  Proqrama 

təbiətşünaslıq, coğrafiya,  fizika,  riyaziyyat, həndəsə, ümu mi tarix ü zrə  məlu matlar 

və  s.  fənlər  daxil  idi.  Bu  məktəblərin   I-III  sinif  şagird ləri  ü mu mtəhsil  o rta 

məktəblərinin   müvafiq  siniflərinə qəbul oluna bilərd ilər. Təhsil ku rsunu bitirənlər 

isə  xarici  dildən  imtahan  verib   peşə-texniki  məktəblərinə  və  ya  müəllimlər 

seminariyasına daxil o lmaq hüququna malik id ilər.  

1915-c i ilin  başlanğıcında Ba kı, Gəncə, Quba, Lən kəran, Na xç ıvan, Nu xa, 

Şamaxı və Şuşada 12 ali  ibtidai  məktəb fəaliyyət gös tərirdi. Onlardan biri Bakıdakı 

qadın ali ibtidai, ikisi qarışıq, qalanları isə kişi məktəbi idi. Bütün bu məktəblərdəki 

1669 şagirdin ço xu  kəndli silkinə daxil  idi və yaln ız  659-u  (39  faizi) azərbaycanlı 

idi. 


 

 

161 



Bakıdakı  üç  şəhər  məktəblərindən  birində  -  Q.Mah mudbəyovun  başçılıq  

etdiyi Alekseyev məktəbində 1914-cü ildə 472 oğlan oxuyurdu. Xeyli şagirdi olan ilk  

dörd sinifin hər birinə  52-53 şagird  düşürdü

10

. Müəllimlər əsasən təcrübəli, uzun  illər boyu 



ənənəvi  olaraq  "rus-tatar"  məktəbləri  adlanan,  türk-müsəlman  uşaqların  oxuduğu,  ana 

dilinin - Azərbaycan türk dilinin öyrənildiyi məktəblərdə dərs de miş mütə xəssislər idi. 

Orta  təhsilə  ilk  pillə  olan  bu  mərhələ  pullu  idi.  İllik  təhsil  haqqı  Qubada  50 

manata, Bakının ali ibtidai məktəbində isə 12 manata bərabər idi. 

Nəzərdən  keçirilən  dövrdə  hökumətin  xalq  təhsilinə  olan  xərcləri  yerli  idarə 

orqanlarının,  müxtəlif  cəmiyyətlərin,  xüsusi  firmaların  hesabına  keçirmək  ənənəsi  xeyli 

gücləndi.  Bu,  məktəblərin  inkişafına  mənfi  təsir  göstərirdi.  Çünki  çox  vaxt  məktəb 

vergilərini  ödəməyə  imkanı  olmayan  kəndlilər  sərəncamlarına  verilmiş  məktəblərin 

saxlanılmasından boyun qaçırmaq məcburiyyətində qalırdılar. 

Bakının  mədən-zavod  rayonunda  məktəb  şəbəkəsi  çox  yavaş    genişlənirdi. 

1905-ci  ildə  burada  20  məktəb  var  idi

11

.  1904-cü  ildən  H.Z.Tağıyevin  Əhmədli 



kəndindəki  pambıq  lifi  emalı  zavodunda,  1909-cu  ildə  Pirallahı  adasında,  "Nobel 

qardaşları‖nın mədənində yeni məktəblər açılmışdı

12



1912-ci  il  ərəfəsində  Bakı  neft  sənayeçilərinin  qurultayı  Şurasının  (BNSQŞ) 



ixtiyarında olan məktəblərin sayı 9-a, şagirdlərin sayı isə 2328-ə çatmışdı. Onlardan 959 

nəfəri qız və yalnız 76-sı azərbaycanlı (türk-müsəlman) oğlan idi

13

. 1906-1907-ci təhsil ilində 



"yerli" siniflər adlanan təşkilatın təşəbbüsü müvəffəqiyyət qazanmadı, çünki mü xtəlifdilli 

müsəlman  şagirdlərə  təhsil  vermək  üçün  müəllim  tapılmadı.  1910-cu  ildə  BNSQŞ-nin 

məktəblərində  "yerli"  siniflər  bağlandı  və  onlar  rus  dili  bilməyən  "yerlilərin"  hazırlıq 

şöbələrinə çevrildi

14



Ümumiyyətlə,  mədən-zavod  rayonunda  məktəbyaşlı  uşaqların  cəmi  36  faizi 



məktəbə gedirdi. 

BNSQŞ-nin  məktəbləri  xüsusi  binalarla,  daimi  müəllimlərlə,  lazımi  əmlakla, 

tədris vəsaiti ilə digər ibtidai məktəblərin çoxuna nisbətən yaxşı təmin olun muşdu. 

1908-ci  ildə  BNSQŞ-nin  27-ci  qurultayının  qərarına  əsasən  rəqabət  mübarizəsinin 

gedişində neft  rüsumunu ödəməyən  firmalarda  işləyənlərin  uşaqlarının təhsili  üçün  ildə  50 

manat  verilməli  idi.  Bunun  nəticəsində  1540  şagirddən  600  nəfəri  bu  məktəblərdən 

çıxarıldı

15



1915-c i  ildə  keç irilmiş  Bakı neft sənayeçilərin in 34-cü qurultayında qeyd 

olunurdu  ki,  neft  sənayeçilərindən  böyük  gəlir,  o  cü mlədən  bir  milyon  manatdan 

çox 2 faizli zemstvo xərci götürən xəzinə onun ən adi mədəni tələbləri üçün heç nə 

xərcləmir. 

Xalq 

Maarifi 


Na zirliy i 

sistemində 

"rus-tatar" 

(rus-azərbaycanlı) 

məktəbləri  də  var  idi  və  onlar  A zərbaycanda  milli-azadlıq  hərəkatı  prosesində 

meydana  çıxmışdı.  Rus  dilini  bilməyən  azərbaycanlılara  bu  məktəblər  daha 

əlverişli  idi.  Belə  məktəblərdə  Azə rbaycan  dilin i  bilənlər  dərs  deyirdilər.  Burada 

ana dili nəin ki icbari fənn id i, hətta qismən tədris dili kimi  istifadə olunurdu. Qey -

ri-rus  mə ktəbləri  üçün  qoyulmuş  1907  və  1913 -cü  il  "qaydaları"  özünün  şovinist 


 

 

162 



ruspərəst  mahiyyətinə  baxmayaraq,  bu  məktəblərdə  təhsilin  başlanğıc  dövründə 

doğma dildən istifadə olun masını təsdıq etdi. 

1906-c ı  ildə  Bakıda  rus -erməni  məktəblə ri  aç ıldı.  1914-cü  ildə  a ltı 

məktəbdə 1865 şagird təhsil alırd ı

16



Rus-tatar  mə ktəbləri  va xt   ötdükcə  b irsiniflidən  ikisinifliyə   çevrilird i. 



1914-cü ildə Bakıda 12 rus -tatar mə ktəbi (üçü qadınla r üçün) var idi. Onlarda təhsil 

alan  2482  şagirddən  299  nəfəri  qız  idi

17

.  Eyni  məktəblə r  başqa  şəhərlərdə  də, 



məsələn,  Şuşa  və  Şamaxıda  (1906-cı  ildən),  Nu xa  və  Dərbənddə  (1907-ci  ildən), 

Lənkəranda  (1911-ci  ildən),  Salyanda  (1912-ci  ildən),  həmçinin  Cavanşir,  Şuşa 

qəzaları  və  başqaların ın  bir  ço x  kəndlərində  fəaliyyət  göstərirdi.  İrəvan  və  Tiflis 

quberniyalarında  da  "rus-tatar"  məktəbləri  açılmışdı

18

.  Azərbaycanlı  müəllimlərin 



dərs  dediyi  kənd  ibtidai  məktəblərinin  ço xu   əslində  mah iyyətcə  "rus-tatar" 

məktəbləri idi. 

Bu  məktəblərin   digər  məktəblərdən  fərq i  dəqiq   məlu m  olmad ığından 

onların  ü mu mi  sayını  müəyyənləşdirmək  xeyli  çətindir.  Bunun  əsas  səbəbi 

proqramların  o xşarlığı  id i  (ana  və  rus  dilləri,  hesab,  şəriət).  Ço x  vaxt  ayrı-ay rı 

adamların  təsis  etdiyi  məktəbləri  səhvən  "rus -tatar"  məktəbi  adlandırırd ılar. 

Halbuki onla rda fa rs və ərəb dilləri tədris o lunurdu ki, bu da nazirlik mə ktəblərində 

qadağan idi. 

Azərbaycan  məktəblərinin  qabaqcıl  xad imləri  "rus -tatar"  məktəblərinin  

geniş  yayılmasına  çalışır,  bununla  təhsilin  səviyyəsini  qaldırmaq,  bu  məktəbləri 

bitirən lərin orta, hətta ali təhsil almalarına şərait yaratmaq istəyirdilər.  

Azərbaycanda 

xalq 

maarifinin 



inkişafında 

H.Məlikovun 

(Zərdabi), 

T.Bayraməlibəyovun,  R.Əfəndiyevin,  F.Köçərlinin,  H.Mahmudbəyovun,  S.M.Qəniyevin, 

F.Ağayevin,  S.S.Axundovun,  Ə.İ.Cəfərzadənin,  Ə.D.Orucəliyevin,  M.Mahmudbəyəvun, 

H.Nərimanbəyəvun.  B.Eyvazovun,  M.T.Səfərovun  (Sidqi),  A.Talıbzadənin  (Şaiq), 

M.H.Əfəndiyevin, N.Nərimanovun olduqca böyük xidmətləri olmuşdur. 

Onlarla  yanaşı,  S.Əbdürrəhmanbəyov,  S.Acalov,  Z.Aslanov,  M.T.Atakişiyev, 

B.Bədəlov, İ.Vəkilov, A. Vəlibəyov, MT.Vəliyev, M.Hacıbabayev, Ü.Hacıbəyov, S.Qayıbov, 

A.Hüseynov, 

B.İbrahimbəyov, 

K.İsmayılov, 

M.M.Qəmərlinski, 

M.Qarayev, 

Ə.Qasımov,  P.Qasımov,  N.Qiyasbəyov,  Ə.Topçubaşov,  R.Qulubəyov,  M.Maqomayev, 

M.Mahmudov, 

S.Məlikyeqanov, 

A.Minasazov, 

R.R.Mirzəzadə, 

M.Muradov, 

Ə.Muradxanov, 

S.Musabəyov, 

Ə.Mustafayev, 

Ə.Muxtarov, 

B.Səfərəlibəyov, 

Ə.Sübhanverdixanov, Əli və Hanəfi Terequlovlar, H.Şıxlinski, A.Əfəndiyev və bir çox başqa 

maarifxad imləri xeyli iş görmüşlər. 

XX  əsrin  əvvəllərində  qadınlar  üçün  dünyəvi  təhsil  ocaqları    meydana  çıxdı. 

Bununla əlaqədar azərbaycanlı qadınların təhsil alması üçün şərait yarandı. Bu isə milli-

azadlıq  hərəkatının  ən  aktual  problemlərindən  biri  idi.  Bu  problem  şeyxülislam 

Ə.Axundzadənin müfti H.Qayıbovun, məşhur publisistlər Ə.Ağayevin, ƏM.Topçubaşovun, 

Ö. F. Nemanzadənin və bir çox başqa müəlliflərin çıxışlarında da öz əksini tapırdı, qabaqcıl 

Azərbaycan ziyalılarının hər  birinin bu məsələnin həllində öz payı olmuşdu. 


 

 

163 



Yerli  mətbuatda  qadınların  təhsilinin  vəziyyəti,  ayrı-ayrı  məktəb  və  müəllimlərin 

fəaliyyəti  ictimaiyyətin  diqqətinə  çatdırılır,  bu  sahədəki  nöqsanlar  "Molla  Nəsrəddin" 

jurnalının səhifələrində  kəskin surətdə tənqid edilirdi.  1906-cı  ildə  keçirilmiş  I  müəllimlər 

qurultayınmın qərarlarında qadın təhsili məsələsinə xüsusi maddə ayrılmışdı. 

Müsəlman  qadınların  əsarətdən  xilası  və  hüquq  bərabərliyi  məsələsi 

Ə.Topçubaşovun təşəbbüsü ilə Ümumrusiya Müsəlmanları Partiyasının əsasnaməsinə daxil 

edildi. Bu amil Rusiya müsəlmanların ın qurultaylarında da elan edilird i. 

1901-ci ildə Bakıda ilk rus-müsəlman qadın məktəbinin təntənəli açılışı oldu

19

. Bu, 


ölkənin xalq təhsili tarixində mühüm mərhələ idi. H.Zərdabinin köməyi ilə xalqımızın böyük oğlu 

H.Z.Tağıyev Rusiya imperatorunun arvadı şərəfinə "Aleksandrinskaya" adlanan qız məktəbi 

açdı.  H.Z.Tağıyev  bu  işi həyata  keçirmək  üçün  1896-cı  ildən  müxtəlif  hakim  dairələrə, 

hətta imperatora müraciət etmiş və nəhayət, 5 ildən sonra onun açılmasına nail olmuşdu. 

Bu  məktəb  H.Z.Tağıyevin  banka  qoyduğu  125000  manatdan  gələn  faiz  və 

məktəbə daxil  olmuş qızların təhsil haqqı  hesabına  saxlanılırdı.  Onların bu ödəniş haqqı 

1906-cı  ildən artaraq  ildə  100  manatdan  250  manata çatdı

20

.  Kasıb  ailələrdən  olan qızlar 



ödənişdən azad idilər. Təhsilin birinci ilində (1901-ci il) 57 şagirddən 35-i pulsuz təhsil və 

tərbiyə alırd ı. 

Məktəbin  birinci  ilində  H.Z.Tağıyevin  başçılığı  altında  ilk  Qəyyum  Şurası 

yaradıldı.  Onun  müavini  Sona  xanım  Tağıyeva,  üzvləri  H.Zərdabi,  dağ-mədən 

mühəndisi  F.Vəzirov, "Kaspi"  qəzetinin  redaktoru,  hüquqşünas  Ə.M.Topçubaşov,  Bakı 

quberniyasının  qazısı  Hacı  Əlizadə,  Bakı  şəhər  qlavası  fon  der-Nonne,  Bakı  quberni-

yasının və Dağıstan vilayəti  xalq  məktəblərinin direktoru  A.S.Txorjevski, gimnaziya 

direktorları M.M.Latkina və A.İ.Pobedonostsev idilər. 

İlk  müdir  Hənifə  xanım  Məlikova  oldu.  Məktəbin  ştatına  müdirdən  başqa  9 

müəllimə və şəriət müəllimi daxil idi. Dini tərbiyəyə çox mühüm fikir verilirdi. Məktəbin 

sinif otaqlarından biri ibadət üçün ayrılmışdı. 

Tağıyevin  birsinifli  qız  məktəbi  1913-cü  ildə  ikisinifli,  1916-cı  ildə  isə  ali 

ibtidai  məktəbə  çevrildi.  Bu  məktəbi  bitirənlərə  öz  təhsillərini  gimnaziyada  davam 

etdirmək imkanı verilirdi. 

Qız məktəbində Qafqazın müxtəlif şəhərlərindən gələn uşaqlar təhsil və tərbiyə 

alırdılar.  1916-cı  ilin  başlanğıcında  məktəbin  104  şagirdi  var  idi  ki,  onların  95  nəfəri 

azərbaycanlı, 6-sı dağlı və 3-ü Qazan tatarı idi. İctimai tərkibinə görə üstünlüyü meşşan 

qızları (42) və fəxri vətəndaş qızları (38) təşkil edirdi, 17 nəfər də zadəgan nəslindən 

idi. 

Məktəbin ilk buraxılışı 1906-cı ildə oldu. Təhsili başa çatdırmış 15 nəfər - Sona 



Axundova,  Nabat  Nərimanova,  Mina  Məmmədova,  Ayna  Musabəyova,  Xeyrənsə 

Axundova, Tuti (Tamara) Əhmədbəyova, Səidə Şeyxzadə, Firuzə Sultanova və başqaları 

sonrakı illərdə təhsil və tibb sahəsində müvəffəqiyyətlə çalışırdılar

22

. 1915-c i ildə məktəbi 



13 qız b itirmişdi

23



Tağıyevin qız  məktəbi Azərbaycanda bu  cür  məktəblərin açılmasının  başlanğıcı 

oldu.  1901-ci  ildə  İrəvanda,  1902-ci  ildə  Gəncədə  1907-ci  ildə  Nuxa və Ağdaşda bir, 



 

 

164 



1909-cu  ildə  isə  Bakıda üç şəhər "rus  -  tatar"  məktəbi  açıldı.  Bunun  ardınca  Qubada, 

Naxçıvanda,  Ağdamda, Şuşada,  Şamaxıda,  əlavə olaraq  Nuxa və  Gəncədə, həmçinin bir 

çox kəndlərdə - Zəyəm (Göyçay qəzası), Salahlı (Qazaxı qəzası), Balaxanı (Bakı qəzası) və 

başqa yerlərdə də məktəblər açıldı.  

XX əsrin əvvəllərində Hənifə xanım Məlikova, Məryəm Sulkeviç, Gülbahar 

Ağrıyeva,  Səbirə  Əbdülrəhmanbəyova,  Xədicə  Ağayeva, Sara  Vəzirova, Mədinə  Vəkilova, 

Gövhər Tağıyeva, Gövhar Səfərzadə, Xədicə Məmmədzadə, Şəfiqə Şeyxzadə (Əfəndiyeva)  

Azərbaycan təhsilinin görkəmli qadın nümayəndələri idilər. 

Nigar  və  Sürəyya  Vəlibəyovalar,  Xədicə,  Məlikə,  Məryəm  Terequlovalar,  Asya, 

Qumru, Nabat Nərimanovalar, Məhtaban və Maral Əfəndiyevalar, yuxarıda adları çəkilən 

müəllimlərin bacıları Sürəyya Vəzirova, Səidə Şeyxzadə, Hənifə xanımın qızı Qərib-Sultan 

Məlikova  ailəliklə  müəllimlik  fəaliyyətinə  qoşuldular.  Qadın  təhsili  sahəsində  ilk 

azərbaycanlı  müəllimlər  sırasında  Mina  Aslanova,  Səkinə  Axundova,  Böyükxanım 

Hacıbəyova, İqlimə  Heydərova,  Şərəbanı  Şabanova, Zara Ağayeva (Şahtaxtinskaya),  Nazlı 

Tahirova və b. var idi. Vaxtilə Tağıyevin qadın kurslarında dərs demiş, sonralar Azərbaycan 

Dövlət Tibb İnstitutunun professoru olmuş Adilə Şahtaxtinskayanın qadın pedaqoji təhsili ilə 

birbaşa əlaqəsi olmuşdu. 

Qadın  müəllimlərinin  kifayət  qədər  olmaması  qadın  təhsilinin  inkişafına  mane 

olurdu. Tağıyevin qız  məktəbi Azərbaycanda "rus-tatar" məktəbləri üçün bir növ pedaqoji 

kadrlar yetişdirən mərkəz rolunu oynayırdı. 

"Rus-tatar"  məktəbləri sayca  azlığına, tədris proqramının  isə  məhdud olmasına 

baxmayaraq, Azərbaycanda qadın təhsilinin əsasını qoymaqla yanaşı, milli məktəblər üçün 

yetkin  müəllimlər  hazırlanmasında,  qadınların  ictimai  fəaliyyətə cəlb  edilməsində əhə-

miyyətli  xidmət  göstərmişdi.  Anadilli  milli  məktəb  uğrunda  mübarizə  aparan  qabaqcıl 

Azərbaycan  ziyalıları  yeni  üsullu  məktəblərin  və  "rus-tatar"  məktəblərinin  təcrübəsinə 

istinad edirdilər. 

1906-cı ilin avqustunda Bakıda Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayı oldu. 

H.Zərdabi və  N.Nərimanovun sədrliyi  altında  keçən qurultay hamının pulsuz təhsil alması 

prinsipini  əsas  götürərək,  xalq  məktəbinin  konkret  inkişaf  proqramını  qəbul  etdi.  Bu 

proqramın  vacib  müddəaları  aşağıdakılardan  ibarət  idi:  A zərbaycanda  məktəb 

şəbəkəsinin  genişləndirilməsi;  milli  d ilin   -  Azərbaycan  türkcəsini  öyrənməy in 

icbariliyi  və  onun  yeni  tədris  proqramı  və  vahid  metodunun  hazırlan ması;  qadın  

təhsilinin in kişafı,  müəllimlərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması. Müəllimlərin 

birinci qurultayı Azərbaycan müəllimlərini milli məktəblərlə bağlı vəzifələri həyata 

keçirməyə  səfərbər  etdi.  Bunun  ən  təxirə  salın mazı  milli  dili  tədris  edən  ixtisaslı 

müəllimlərin hazırlan ması idi. Rusiya Xalq Maarif Na zirliy i sistemi üçün səciyyəvi 

olan  müəllim  çatışmazlığı  qeyri-rus  kontingentli  məktəblərdə  daha  yüksək  idi. 

Müəllimlərin,  xüsusən  ibtidai  məktəblərdə  çalışanların  nüfuzu  yüksək  deyildi.  Bu 

vəziyyət  tədris  idarəsinə  əsas  verirdi  ki,  ibtidai  məktəbdə  müəllimlik  fəaliyyətinə 

müəyyən sayda imtahan vermək ilə orta və natamam orta  məktəb  məzunlarını cəlb 

etsin.  İbtidai  məktəblər  üçün  azərbaycanlı  müəllimlər  əsasən  Qori  və   İrəvan 


 

 

165 



seminariyalarında  hazırlanırdı.  1904-cü  il  ərəfəsində  bu  seminariyalarda  936,  o 

cümlədən  229  (24,5  faiz)  azərbaycanlı  müəllim  hazırlanmışdı.  Əlavə  olaraq  13 

nəfər  azərbaycanlı  Tiflisdə  Aleksandr  Müəllimlər  İnstitutunda  peşə  hazırlığı 

keçmişdi.  A zərbaycan  əhalisi  arasında  məktəb  müəllimləri  hazırlan masında  Qo ri 

seminariyasının  "Tatar"  -  türk-müsəlman  şöbəsinin  olduqca  böyük  rolu   olmuşdu. 

Lakin  bu təhsil  müəssisələri A zərbaycan dili  müəllimlərini hazırlamırdı.  Dünyəvi 

məktəblərdə də onları adətən ruhanilər  içərisindən, ən yaxşı halda  mədrəsə təhsili 

almışlardan  seçirdilər.  A zərbaycan  dili  müəllimlərin in  hazırlan masında 

sistemsizlik hökm sürürdü. 1905-1907-ci  illərdə bu iş "Nəşri-maarif‖ cəmiyyətin in 

kurslarında,  Bakı  quberniyası  və  Dağıstan  vilayətinin  xalq  məktəblə ri 

direktorluğunun  müəllim  kurslarında  (1911-ci  ildə  burada  43  müəllim  hazırlıq 

keçmişdi), Yelizavetpol mədrəsəsində, həmçinin  Tağıyevin q ız məktəbində,  1915-

ci ildə açılmış qadın pedaqoji kurslarında həyata keçirilirdi

25



Qadın  pedaqoji  kurslarının  proqramları  ibtidai  məktəblər  üçün  nəzərdə 

tutulan  ümu mtəhsil  fənlərin i  əhatə  edird i.  Həmin  kursları  keçənlər  qadın 

məktəblərində işləməli olduqlarından ev və əl işlərin i də öyrənməli idilər. İlk qəbul 

zaman ı kurslara 17 qız seçildi, onlardan 11-i Tağıyevin qız məktəbinin məzunları idi. 

V.  Musabəyova,  A.Şahtaxtinskaya  kursdan  müəllimliyə  dəvət  olundular.  Kursun  müdiri 

Peterburqda Bestujev kurslarını bitirmiş Səlimə Yaqubova oldu

26



Azərbaycan ictimaiyyəti uzun müddət Qori Müəllimlər Seminariyasının türk-



müsəlman bölməsinin Azərbaycanın şəhərlərindən birinə köçürülməsi və ya başqa bir 

seminariyanın  açılması  uğrunda  mübarizə  aparırdı.  Nəhayət,  1914-cü  ildə  qədim 

Gəncə şəhərində müəllimlər seminariyası açıldı. İki  ildən sonra, yəni 1916-cı ildə belə 

bir seminariya  Bakı  şəhərində  fəaliyyətə başladı.  Yalnız  1919-cu  ildə Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti hökuməti bu bölmənin əsasında Qazaxda müəllimlər seminariyası açdı. Bu 

seminariyada  başqa  tədbirlərlə  yanaşı,  milli  məktəblər  üçün  peşəkar  müəllimlər 

hazırlan malı idi. 

1914-cü ildə Azərbaycanda xalq təhsili sistemində 2254 nəfər çalışırdı, onların 

77 faizi ibtidai məktəblərdə işləyirdi, 34 faizi qadınlar, cəmi 13,3  faizi  isə milli  kadrlar 

idi. 


Azərbaycan  ziyalılarının  qabaqcıl  nümayəndələri,  ilk  növbədə  müəllimlər 

özlərinin  maarif  sahəsindəki  vəzifələrini  ana  dillərinin  tamhüquqlu  fəaliyyətinə, 

qorunmasına  və  təkmilləşdirilməsinə  kömək  etməklə,  xalqın  mədəni  inkişafında 

özünəməxsusluğu  itirməyə  qoymamaqda  görürdülər.  Türkiyədə  təhsil  almış  bəzi 

həmvətənlərdən  fərqli  olaraq,  onlar  təkid  edirdilər  ki,  azərbaycanlı  şagirdlərə  təhsil 

yalnız ana dilində verilsin. 

Eyni zamanda Azərbaycan ictimaiyyətinin qabaqcıl nümayəndələri nə rus, nə 

də başqa dillərin  mədəni  əlaqələr  üçün  istifadəsini  rədd etmirdilər.  Onlar  Azərbaycan 

dilinin  yuxarı  tipli  məktəblərdə  qeyri-mütləq  fənn  olmasının,  ikinci  dərəcəli 

sayılmasının  əleyhinə  çıxır,  ümu mi  pulsuz  təhsil  məsələsini  qaldırır,  müəllimlər 

seminariyasında  Azərbaycan  dili  tədrisinin  genişləndirilməsini,  maddi  və  mənəvi 


 

 

166 



cəhətdən  hüquqları  tapdalanan  Azərbaycan  (türk)  dili  müəllimlərinin  vəziyyətinin 

yaxşılaşdırılmasını tələb edirdilər. 

Bütün  bu  məsələlər  müəllimlərin  müştərək  ərizələrində  və  müəllimlər 

qurultayının  qərarlarında,  həmçinin  dövri  mətbuatda  öz  əksini  tapırdı.  Mətbuat 

orqanlarında çap olunan məqalələrin müəllifləri əsasən görkəmli müəllimlər və ictimai 

xadimlər: 

Ə.Ağayev, 

H.Ağayev, 

H.Vəzirov, 

H.Zərdabi, 

Q.Qarabəyov, 

C.Məmmədquluzadə, M.Mahmudbəyov, H.Minasazov, N.Nərimanov, Ə.Topçubaşov, 

M.  Əfəndiyev  və  başqaları  idilər.  A zərbaycanın  mədəniyyət  xad imlərinin  ço xu  

doğma dildə təhsil məsələsini milli məsələn in vacib tərkib h issəsi hesab edir və ona 

siyasi nöqteyi-nəzərdən yanaşırdı. 

Azərbaycan  dilinin  və  təhsilinin  inkişafı  mövcud  yazı  problemi  ilə  sıx 

əlaqədə idi. Ərəb əlifbasının çətinliyi və onun islahatının zəruriliyi M.F. A xundovun 

ardınca M.D.Şahtaxt inski, F.Köçərli, Ə.M.Topçubaşov və başqaları tərəfindən irə li 

sürülürdü.  Bu  problem  1907-ci  ilin  avqustunda  Bakıda  keçirilmiş  II  Azərbaycan 

müəllimlər  qurultayının  da  diqqət  mərkəzində  olmuşdu.  Azərbaycan  yazısında 

aparılacaq  islahatın  layihəsini  təcrübəli  müəllimlər  -  F.Ağazadə,  S.A xundov, 

M.Mahmudbəyov və A.Əfəndiyev tərtib etmişdilər.  Lakin qurultay iştirakçıların ın 

çoxu onların təşəbbüsünü dəstəkləməy ib, belə  bir şərt irəli sürdülər ki, bu  məsələni 

yalnız bütün müsəlman ölkələri nü mayəndələrinin iştirakı ilə həll etmək olar. 

Azərbaycan  müəllimləri  qarşısında  duran  digər  aktual  vəzifə  dərs 

vəsaitlərini  və  uşaq  ədəbiyyatını  doğma  dildə  tərtib  etmək  idi.  Onların  tərtib i  ilə 

Azərbaycanın  görkəmli  müəllimləri  məşğul  olurdular.  Yeni  dərsliklər  müasir 

pedaqoji  elmin  tələblərinə  uyğun  olaraq  tərtib  edild i  və  sonralar  vaxtın   ciddi 

imtahanına  məru z  qald ı.  Onlar  əsasən  milli  dil  və  ədəbiyyatı  öyrən mək  üçün 

yazılmışdı. 

1901-c i  ildə  R.Əfəndiyev  "Bəs irət-ül-ətfal"  ("Uşaq  açıqgözlüyü") 

müntəxəbatını  nəşr  etdi.  1907-ci  ildə  Bakı  rus-tatar  məktəblərinin  müəllimləri 

M.Mahmudbəyov,  S.Əbdürrəh manbəyov,  S.S.A xundov,  F.Ağayev,  A.Talıb zadə 

(Şaiq ) və Əbd.  Əfəndiyev  ibtidai  məktəblərdə ikinci  il təhsil alan la r üçün "İkinci 

il",  1909-cu  ildə  M.Mah mudbəyov  və  A.Mehdizadə  (Səhhət)  üçüncü  il  təhsil 

alanlar üçün "Üçüncü il" kitabını nəşr etdilər.  

1910-cu  ildə  A.Talıb zadə  birinci  siniflə r  üçün  "Uşaq  gözlüyü"  dərsliyini 

tərtib  etdi.  Bir  ildən  sonra  K.Nərimanbəyov,  M.M.Qəmər linski  və  başqaları  "Ana 

dili"  dərsliyini  ya zdılar.  1912-c i  ildə   isə  F.Köçərli  "Ba lala ra   hədiyyə" 

müntəxəbatını nəşr etdi. 

Müxtəlif  fənlər  üzrə  də  dərsliklər  tərtib  olunurdu:  Ü.  Hacıbəyov  hesab 

dərsliyini  (1908-ci  il),  Q.Mirzəzadə  "Qafqaz  coğrafiyas ı  (1914-cü  il)  nəşr  etdi. 

"Rus-türk"  və  "Türk-rus"  lüğətləri,  o   cümlədən,  1907-ci  ildə  Ü.Hac ıbəyov 

tərəfindən çap edilən lüğət nəşr olundu. 

Azərbaycan  dilində  təhsil  alanlar  üçün  hazırlanmış  aylıq  pedaqoji  jurnal 

"Rəhbər"in  nəşri  müəllimlər  üçün  qiymətli  vəsait  oldu.  O,  1906-1907-ci  illərdə 



 

 

167 



M.Mahmudbəyovun redaktəsi ilə çıxırdı.  

1906-1908-c i  illərdə  şagirdlə r  üçün  A.İ.Cə fərzadənin  və  M.H.Əfəndiyevin 

redaktəsi ilə şəkilli "Dəbistan", şagird və müəllimlər üçün Q.Mirzəzadə və A.Əfəndiyevin 

redaktəsi altında 1906- 1907-ci illərdə "Məktəb" jurnalları nəşr olunurdu. 

Azərbaycan  uşaq  bədii  ədəbiyyatının  inkişafında  M.Ə.Sabir,  A.Səhhət, 

R.Əfəndiyev, F.Köçərli, A.Şaiq və başqaları böyük rol oynadılar. 

Əsasını müəllimlər təşkil edən qabaqcıl ziyalıların nümayəndələri xalq təhsilinin 

inkişafı  üçün  zəruri  olan  biliklərin  yayılmasına  yönəlmiş  ictimai  fəaliyyətlə  məşğul 

olurdular. Kitabxanalar, qiraət ocaqları, dram dərnəkləri, hətta qrupları yaradılırdı. Bu işdə 

müəllimlər,  savad  kursları,  başqa  mədəniyyət  ocaqları  fəal  iştirak  edirdi.  Müəllimlər 

çalışdıqları  yerlərdə  öz  işlərinə  uyğun  olaraq  folklor,  tarix,  arxeologiya,  etnoqrafiya, 

toponimika, ölkənin təbiəti və iqtisadiyyatı üzrə material toplayırdılar. T.Bayraməlibəyov, 

R.Əfəndiyev  və  M.H.Əfəndiyevin  Lənkəran,  Nuxa  qəzalarına,  Göyçay  qəzasının  Lahıc 

kəndinə həsr olunmuş əsərləri elmi məzmunca xüsusilə fərq lənird i. 

Xalq müəllimlərinin Azərbaycanda ölkəşünaslığa, etnoqrafiyaya aid topladıqları 

materiallar,  yazıya  aldıqları  şifahi  xalq  yaradıcılığı    nümunələri,  dağılmış  abidələrin 

təsviri  sonrakı  nəsillərə  yadigar  qaldı

27

.  Onların  yığdığı  və  Qafqaz  tədris  dairəsinin 



külliyyatlarında    nəşr  olunmuş  materiallar  xalqımızın  keçmişini  öyrənmək  üçün  çox 

qiymətli mənbədir. 

Kənd  müəllimləri  təkcə  uşaqlara  dərs  deməklə  kifayətlənməyərək,  əhaliyə 

təsərrüfatın  idarə  olunması  üsullarını  öyrədir,  bəzən  də  ilk  tibbi  yardım  göstərirdilər 

(T.Bayraməlibəyov, M.Qarayev. C.Məmmədquluzadə və b.). Onu da qeyd etmək lazımdır 

ki,  Azərbaycan  alimləri,  yazıçıları,  bəstəkarları  və  aktyorlarının  xeyli  hissəsi  ilk  əmək 

fəaliyyəti və ictimai işlərə məhz məktəblərdə başlamışdı. 

Xalq  müəllimləri öz borclarını  -  xalqın uzun əsrlik cəhalətdən çıxmasına  xidmət 

etməyi unutmur, əsil  fədakarlıq göstərirdilər.  Onların ağır  maddi şəraitini və hüquqsuzluğunu 

çar məmurları və Dövlət Duması deputatları da etiraf etməyə məcbur olurdular

28



Zaqafqaziya  Müəllimlər  Seminariyasını  bitirmiş  Ü.Hacıbəyov  Cəbrayıl 



qəzasının  Hadrut  kəndində  işləyərkən  "Kaspi"  qəzetində  dərc  olunmuş  məqalələrinin 

birində yazırdı  ki,  kənd  ictimai  məktəblərində  işləmiş  müəllimlər  illərlə  yarıac  yaşayır, 

"ağır zəhmətə görə dilənçi maaşı", həm də beş ay gecikməklə alır

29



Xalq  maarifi  sistemində  ən  aşağı  maaşı  onlar  alırdılar.  Bu  məktəblərin 

müəllimlərinin maaşları keçən ilin ortalarında alınan maaşa (ildə 400  manat) bərabər idi, 

həyatda  baş  verən  bahalıqlar  nəzərə  alınmırdı.  Yalnız  Bakı  "rus -tatar"  məktəblərinin 

müəllimləri  istisnalıq  təşkil  edirdilər.  Bakı  şəhər  dumasının  deputatları  H.Məlikov, 

F.Vəzirov  və  Ə.Topçubaşovun  ciddi  tələbi  nəticəs ində  onların  maaşı  nisbətən 

artırıldı,  iş stajına uyğun olaraq  əlavə  əmək  haqqı verildi.  1905 və  1906-cı  illərdə  rus-

tatar məktəbləri müəllimlərinin əmək haqqı, mənzil haqqı daxil olmaq şərti ilə, ayda 75-

92 manata, nəzarətçinin ki isə 123 manata qədər artırıldı. 

Azərbaycan dili müəllimlərinə ən aşağı maaş müəyyən edilirdi. Bu müəllimlər 

eyni zamanda müsəlman şəriətindən də dərs deyirdilər. Bakı şəhər dumasının deputatları 



 

 

168 



Ə.Ağayev,  H.Məlikov,  F.Vəzirov  və  Azərbaycan  ziyalılarının  digər  nümayəndələri  bu 

müəllimlərin  hüquqlarını  onların  digər  həmkarlarının  hüquqları  ilə  bərabərləşdirməyi 

tələb edirdilər; hesab edirdilər ki, onların dedikləri dərslər şagirdlərin mənəvi tərbiyəsinin 

təməlini təşkil edir. Azərbaycanlı müəllimlər pedaqoji işçilər üçün nəzərdə tutulmuş bəzi 

imtiyazlardan məhru m edilmişdilə r.  

Aşağı  maaş  alan  müəllimlərin  pensiyası  da  çox  az  idi.  Maddi  çətinliklər, 

arasıkəsilməz  yoxlamalar,  tədris  müdiriyyətinin  təftiş ləri,  fanatik  din  xadimlərinin 

hücumları,  yerli  irızibatçıların  müəllimlərin  hər  addımını  nəzarət  altında  saxlaması 

müəllimləri təhqiramiz vəziyyətə salır, onların məktəblərdəki zəhmətini ağır əzaba çevi-

rirdi. Bunun nəticəsi idi ki, müəllimlərin bir qismi təhsil fəaliyyətindən uzaqlaşır və daha 

çox  maaş verilən  işə  keçirdi.  Bu hal senator Kuzminskinin  1905-ci  ildə  Bakıda  və  Bakı 

quberniyasında keçirdiyi yoxlama barəsində yazdığı hesabatında da qeyd olunurdu

30



Müəllimlərin  ictimai  və  hüquqi  müdafiəsinin  zəruriliyi  Bakı  quberniyası  və 



Dağıstan  vilayətinin  xalq  məktəbləri  Direktorluğunun  müəllimlərinə  kö mək  

cəmiyyətinin  yarad ılmasına  səbəb    oldu.  1902-ci  ildə  cəmiyyətin  tərkibində  302 

müəllim  var  idi.  Onun  işində  Ə.Vəlibəyov,  S.M.Qəniyev,  N.Qiyasbəyli, 

H.Mah mudbəyov. B.Səfərəliyev, M.H.Əfəndiyev və başqaları fəal iştirak edirdilər. 

Ölkənin azərbaycanlı  əhalisi  arasında  xalq  maarifinin  yayılması  ilə  bağlı  olan 

bütün  məsələlər,  həmçinin  müəllimlərin  vəziyyəti  xalq  müəllimlərinin  1905-ci  ildə 

Nazirlər  Sovetinin  sədri  S.M.Vitteyə  və  Qafqaz  canişini  İ.İ.Vorontsov-Daşkova 

yazdıqları ərizədə öz əksini tapmışdı. Ərizədə ümumi pulsuz təhsilin, orta məktəblərdə 

Azərbaycan  (türk)  dilinin  öyrənilməsinin  və  tədrisinin  müəllimlər  seminariyasında 

genişləndirilməsinin zəruriliyi qeyd olunurdu. 

İnqilabi  hərəkatın  yüksəlişi  dövründə  müsəlman  müəllimlərinin  hüquq 

məhdudiyyətlərinin  ləğvi və ya ona yenidən  baxılması vədi də  həyata keçmədi. XX əsrin 

əvvəllərində,  xüsusən  17  oktyabr  1905-ci  il  Manifestinin elanından sonra  xalq təhsilinə 

ümumictimai yardım hərəkatı milli ziyalıların və sahibkarların, cəmiyyətin bütün qabaqcıl 

qüvvələrinin  birləşməsinə  gətirib  çıxardı.  Təhsil  məsələləri  yerli  dövri  mətbuatın 

səhifələrinə də çıxarılırdı. Məqalələrdə milli dildə təhsil almağın, onun tədrisinin həcmi 

və keyfiyyətinin artırılması, şagirdlərin, xüsusən də orta və ali təhsil ocaqlarında təhsil 

alanların müdafiəsi öz əksini tapırdı. Bu hərəkatın gedişində ilk milli xeyriyyəçi-maarifçi 

cəmiyyətlər meydana çıxdı. 

1906-cı  ilin avqustunda nizamnaməsi təsdiq olunduqdan sonra H.Z.Tağıyevin 

başçılığı altında Bakı quberniyasının müsəlman əhalisi arasında təhsili yayan cəmiyyət 

-  "Nəşri-maarif‖  fəaliyyətə  başladı.  Cəmiyyəti  dəstəkləyən  məşhur  sahibkarlar 

Ş.Əsədullayev, M.Muxtarov, M.Nağıyev və H.Z.Tağıyev onun fəxri üzvləri seçildilər

31



Şagirdlərə  maddi  yardım  göstərən  cəmiyyət  ilk  növbədə  Abşeronda  doğma 

dillə yanaşı, rus dilini də öyrədən ibtidai məktəblərin təşkili  ilə ço x ciddi  məşğul olur, 

pedaqoji kurslar təşkil edirdi. 

1914-cü il ərəfəsində 13 məktəb açıldı ki, onlarda 936 şagird, o  cümlədən  72 

qız təhsil alırdı

32



 

 

169 



"Nəşri-maarif‖ cəmiyyətinin fəaliyyətində mü xtəlif illərdə görkəmli  ictimai 

xadim və müəllimlər - Ə.Ağayev, F.Ağayev, Ə.Əmircanov, Ə.X.Axundov, İ.Aşurbəyov, 

A.Aşurov, H.A.Həsənov, M.H.Hacınski, Ə.İ.Cəfərov, Q.Qarabəyov, H.Mahmudbəyov, 

H.Məlikov, İ.Məlikov, M.H.Əfəndiyev və b. ən fəal surətdə iştirak edirdilər. 

Ə.Adıgözəlovun təşəbbüsü ilə eyni cəmiyyət Gəncədə də açıldı. Onun sədrliyinə 

tanınmış  həkim  H.Ağayev  seçildi.  1906-cı  ildə  Bakı  müsəlman  maarif  cəmiyyəti  - 

"Nicat‖ın  fəaliyyətinə  icazə  verildi.  Cəmiyyətin  məqsədi  azərbaycanlı  əhalinin arasında 

maarifi yaymaq, orta və ali tədris müəssisələrinin ehtiyacı olan tələbələrinə maddi yardım 

göstərmək, həmçinin Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının  inkişafına şərait  yaratmaq  idi. 

Cəmiyyətin  məqsədini həyata  keçirmək  üçün nəzdində pedaqoji,  teatr  və  ədəbiyyat böl-

mələri o lan məktəb yaradıld ı

33



Müxtəlif  illərdə  H.Ağayev,  İ.Aşurbəyov,  M.Ə.Rəsulzadə  "Nicaf  ―ın  sədri, 

M.Hacıbabayev,  M.H.Hacınski,  Q.Qasımov,  M.Muxtarov,  M.Səlimbəyov  isə  katib 

olmuşdular. 

Cəmiyyət  kitabxanaların təşkilinə, Azərbaycan dilində qəzet və  kitab nəşrinə 

lazımi fikir verird i. 

1907-ci və 1916-cı illərdə "Nicat‖ın təşəbbüsü ilə Azərbaycan müəllimlərinin 

qurultayları keçirildi. 1907-ci ildə Ə.X.Axundov, N.Vəzirov və başqalarının təşəbbüsü  ilə 

yaradılmış Müsəlman Ruhani Cəmiyyəti - "Səadət‖in qarşısında xalqı maarifləndirmə vəzi-

fəsi  dururdu.  Cəmiyyət  dini  məktəbləri  təkmilləşdirməyi  lazım  hesab  edir,  onların 

yayılmasına, ictimai kitabxanalar və qiraət zalları açılmasına çalışırdı. 

"Səadət"  cəmiyyətinin  1908-ci  ildə  açılmış  və  orta  təhsil  verən  məktəbində 

F.Ağayev  (o,  eyni  zamanda  müfəttiş  idi),  C.Hacıbəyov,  Ü.Hacıbəyov,  Ə.D.İsmayılov, 

H.Terequlov  müəllimlik  edirdilər.  Məktəbin  müdiri, Azərbaycan  (türk)  dili və ədəbiyyatı 

müəllimi  Əli  bəy  Hüseynzadə  idi.  1910-1911-ci  tədris  ilində "Səadət"  məktəbində 302 

şagird təhsil alırdı

34



Müsəlman  maarifçi  cəmiyyəti  "Səfa"nın  da  qarşısında  peşəkarlıq  səviyyəsini 

artırmaqla  məşğul  olmaq  vəzifəsi  dururdu.  İranın  xeyriyyəçi  "Əncüməni-xeyriyyə" 

cəmiyyəti  maarifçiliyin  inkişafına  kömək  edirdi.  1906-cı  ildə  İran  tacirlərinin  vəsaiti 

hesabına  Bakıda  "İttihad"  mədrəsəsi  açıldı

35

.  Burada  İran  təbəələri  ilə  yanaşı,  yerli 



azərbaycanlı uşaqları da təhsil alırdılar. Onlar 1911-ci ilin başlanğıcında bütün tələbələrin 61 

faizini  (170-dən  104-ü) təşkil edirdi  ki, bu  da  xalq  maarifi direktorluğunun narahatlığına 

səbəb olmuşdu. 

Nuxada Şirəlibəy Əmircanovun sədrliyi ilə Nuxa Təhsil Cəmiyyəti yaradılmışdı. 

İctimaiyyətin  qabaqcıl  nümayəndələrinin  xalqı  maarifləndirmək  hərəkatı 

Azərbaycanda ümumxalq  xarakterli  mədəni prosesin bir hissəsi idi və onda əhalinin başqa 

milli qrupları da iştirak edirdi. 

Hələ  1904-cü  ildə  Bakıda  Roma  katolik  xeyriyyə  cəmiyyəti  ibtidai  məktəb 

açmışdı. 1906-cı ildə Bakı Yəhudi Cəmiyyəti, 1907-ci ildə T.Q.Şevçenko adına "Prosvita 

cəmiyyəti"  yaradılmış,  onlar  məktəblər  və  təhsil  kursları  təşkil  etmişdilər.  1907-ci  ildə 

birsinifli  Bakı  alman-isveç  kilsə  məktəbi  ikisinifliyə  çevrildi.  1912-ci  ildə  onun  müxtəlif 


 

 

170 



millətlərdən olan 219 şagirdinin əksəriyyəti alman idi. 

1909-cu  ildə  Bakıdakı gürcü  cəmiyyətinin yaratdığı  məktəbdə  1911-ci  ildə  73 

şagird təhsil alırdı

36



"Erməni insanpərvər cəmiyyəti" maarifçilik fəaliyyətini davam etdirirdi. "Erməni 

mədəniyyət  ittifaqı"  isə  qadın  peşə  məktəbini  saxlayır  və  kənd  kilsə  məktəblərini  maddi 

cəhətdən təmin edirdi. Beləliklə, bu və başqa xeyriyyəçi təşkilatlar öz qarşısına mədəni-maarif 

məsələlərinin həllini qoyur, eyni zamanda öz həmvətənlərinə maddi kö mək göstərirdilər. 

Azərbaycanda orta təhsil ciddi təşkilat və maliyyə çətinlikləri ilə rastlaşdığı üçün 

xeyli  zəif  inkişaf edirdi.  1910-cu  ilə qədər  Bakıda cəmisi  iki  orta  təhsil  müəssisəsi var  idi: 

realnı məktəbi və gimnaziya. Yeni kişi gimnaziyası Bakı (1910-cu il), Nuxa (1915-ci il) və 

Lənkəranda  (1916-cı  il);  realnı  məktəb  Şamaxı  (1900-cü  il),  Balaxanı  (1911-ci  il)  və 

Salyanda (1916-cı il); qadın gimnaziyaları Bakı (1903, 1913, 1916-cı illər), Lənkəran (1913-

cü  il)  və  Balaxanıda  (1911-ci  il);  Müqəddəs  Nina  qız  məktəbləri  Gəncə  (1913-cü  il)  və 

Nu xada (1915-c i il) fəa liyyətə başlamışdı. 

1914-cü  ilin  rəsmi statistikasına görə, Azərbaycanın beş  kişi gimnaziyasında  2422 

şagird, o cümlədən 273 (11,3 faiz) azərbaycanlı, üç realnı məktəbində müvafiq olaraq 1433 

və 441 (30,7 faiz) təhsil alırdı. Beləliklə, orta hesabla bu məktəblərin 3855 şagirdindən 714 

nəfəri (18,5 faiz) azərbaycanlı idi

37



Yeddi qadın gimnaziyasında  3.  158 şagird təhsil  alırdı.  1914-cü ildə  Qafqazdakı 

bütün orta qadın təhsili müəssisələrində cəmi 209 (0,8 faiz) azərbaycanlı var idi

38



1915-ci  ilin  əvvəlində Azərbaycanda  orta  məktəb şagirdlərinin  ictimai  tərkibi 



şəhərlilərin, orta gəlirlilərin, əsasən meşşan uşaqlarının üstün mövqe tutması ilə xarakterizə 

olunur. Onlar kişi gimnaziyalarında 35,3 faiz (956 nəfər), realnı məktəblərində 49,6 faiz təşkil 

edirdi.  1900-cü  ilə  nisbətən  zadəganların  və  məmurların  xüsusi  çəkisi  azalıb,  müvafiq 

olaraq 27,2 faiz (660 nəfər) və 21,3 faiz (306 nəfər) olmuşdu

39



Qadın  orta  məktəblərində  də  meşşanlar  üstün  idilər.  Tutulmuş  3853  şagird 



yerindən 1,463-ü (46,3 faizi) onların payına düşürdü, zadəgan və məmurların uşaqları isə 

(715 qız) 22,6 faiz təşkil edirdilər

40



Qadın gimnaziyasını bitirənlər VIII pedaqoji sinifdə təhsillərini imtahansız davam 



etdirərək, rus dili və ya riyaziyyat üzrə ixtisaslaşa bilərdilər. 1914-cü ildə Azərbaycanın dörd 

qadın orta məktəbini (başqalarında buraxılış olmamışdı) 313 qız bitirmişdi

41

. Bu siniflər hələ 



XIX əsrin sonunda qadın pedaqoji təhsilinin əsasını qoymuşdu. 

Pedaqoji  sinifləri  bitirənlər  ev  müəllimi  adını,  xüsusi  fərqlənənlər  isə  ev 

mürəbbiyəsi və ibtidai xalq məktəblərində dərs demək hüququ alırdılar. 

Orta  təhsil  müəssisələrinə  şagirdlərin  axını  ildən-ilə  artırdı.  Yer  olmaması 

üzündən onlara rədd cavabı vermək adi hal idi, 1914-cü ildə Bakı realnı məktəbinə daxil 

olanlardan 20 nəfərə, qadın orta məktəblərində isə qəbul üçün 1535 xahişnamə verəndən (o 

cümlədən 37 azərbaycanlı qız) 140 nəfərə yer olmamışdı

42



Orta məktəblərin şagird heyətinin demokratikləşməsi yalnız onların ictimai tərkibi 

ilə deyil, eyni zamanda məktəblilərin xeyli hissəsinin təhsil haqqından azad olması ilə həyata 

keçirilirdi.  Təhsil haqqının  ildə  60-125  rubl  arasında olması təhsilin çox yüksək dəyəri  ilə 


 

 

171 



bağlı idi. Məsələn, Bakı realnı məktəbində bir nəfərin təhsili 1914-cü ildə 166 rubla başa gəlir, 

lakin  75  rubl  haqq ödənilirdi.  Təhsilin dəyəri  ilə  ödəniş haqqı  arasında nisbət  Şamaxı 

realnı məktəbində, müvafiq olaraq 224 və 180 rubl, Mariya qız gimnaziyasında 89 və  75 

rubl  idi

43

.  Lakin  buna  baxmayaraq,  şagirdlər  təhsil  almaqları  müqabilində  xeyli  məbləğdə 



haqq ödəməli olurdular. Ona görə də orta məktəb qapıları yoxsul uşaqların üzünə bağlı 

qalırdı. 

Tədris  müəssisələrinin  nizamnaməsinə  əsasən,  şagirdlərin  10-15  faizi  təhsil 

haqqından azad olunurdular. Lakin ən yoxsul məktəblilərə aid olan bu güzəşt məhdud və 

müvəqqəti idi. Məsələn, Bakı Mariya gimnaziyasında 1914-cü ildə 717 şagirddən orta 

hesabla 100 nəfəri (13,9 faiz), Lənkəran progimnaziyasında 61-dən 7-si (11,5 faiz), Bakı 

realnı  məktəbində  26,5  faizi,  Gəncə gimnaziyasında  isə  17,7  faizi  təhsil haqqı ödəməkdən 

azad idilər

44



Birdəfəlik maddi yardım və xüsusi şəxslərin, müəssisə və cəmiyyətlərin ardıcıl 



olaraq  təqaüd  ödəmələri  təhsil  haqqı  verməkdən  azad  olunanların  sayını  bir  qədər 

artırmağa imkan verirdi. 

Çarizm kasıb ailələrdən olan uşaqların orta məktəblərə, xüsusi gimnaziyaya daxil 

olmalarına şərait yaratmırdı.  Yerlilərin çatışmaması və bütün təbəqələrdən  olan  gənclərin 

təhsili davam etdirmək arzuları nəticəsində orta məktəblərə girmək ildən-ilə çətinləşirdi. 

Orta  məktəblərə  daxil  olarkən  keçirilən  ciddi  müsabiqə  imtahanlarını  ən 

bacarıqlı,  əsasən  isə  özəl dərs alan uşaqlar verə bilirdi.  Yalnız  varlı ailələr  7-8  illik  təhsil 

müddətində öz uşaqlarını oxuda bilirdilər. Forma və dərsliklərin, başqa şəhərlərdən gələnlərin 

ev kirayəsinin haqqı və s. təhsil xərcindən az deyildi. Bir sözlə, məktəb lərdə oxumaq təhsil 

haqqını ödəmək imkanı olanlara qismət olurdu. 

Orta təhsil  məktəblərində oxuyan  kasıb uşaqlarından təhsil haqqını ödəməyənləri 

məktəbdən  çıxarılmaq  təhlükəsi  gözləyirdi.  Məsələn,  1901-ci  ildə  Bakı  kişi  gimnaziyası 

tələbələrindən 178 nəfəri belə bir təhlükə ilə ü zləş mişdi

45



Nazirliyin  sərəncamındakı  orta  təhsil  müəssisələrinin  azlığı,  təhsilin  həcmi  və 

məzmunca  lazımi  səviyyədə  olmaması  xüsusi  gimnaziya  və  progimnaziyaların  açılması 

zərurətini doğururdu. 1914-cü ildə Bakının üç gimnaziyasında 1258, Şəki gimnaziyasında isə 

130 nəfər təhsil alırdı

46

. Gəncə və Şuşada, eləcə də başqa şəhərlərdə də belə gimnaziyalar var 



idi.  Onlarda  ödəniş  nisbətən  yüksək  idi  və  məktəblilərin  sosial  tərkibini  də  bu 

müəyyənləşdirirdi. 

1918-ci  ilə  qədər  Azərbaycanda  heç  bir  orta  məktəbdə  tədris  ana  dilində 

aparılmırdı. 

Orta  təhsil  islahatı  keçirməyə  tələsməyən  hökumət  ölkənin  demokratik 

ictimaiyyətinin  təzyiqi  altında  gimnaziyalardakı  ümum-təhsil  fənlərini  "klassik"  dillərin 

hesabına  bir  qədər  genişləndirmək  məcburiyyəti qarşısında qaldı.  Lakin "yerli" dilin, yəni 

Azərbaycan dilinin tədrisi hətta ölkənin yerli əhalisi üçün də mütləq hesab edilmirdi. Bu, 

milli dillərin hüququnun tapdalanması, yerli əhalinin mədəni tələblərinə etinasızlıq, əslində 

çarizmin  apardığı  assimilyasiya  faktı  idi.  1901-ci  ildə  realnı  məktəblərini  bitirənlərə 

gimnaziya  kursu həcmində  latın dili  imtahanından uğurla  keçmək şərtilə universitetlərin 


 

 

172 



tibb və fizika-riyaziyyat fakültələrinə girməyə icazə verilirdi

47



Qadın  gimnaziyalarında  təhsilin  həcmi  kişi  gimnaziyasına  nisbətən  aşağı 

səviyyədə idi. 

Hökumət orta təhsil müəssisələrində tədrisin ideya istiqamətinə, şagirdlərin dini-

mütləqiyyət  ruhunda  tərbiyə  olunmasına  ciddi  nəzarət  edirdi.  Ona  görə  də  müəllimlərin 

seçilməsi və təyinatının etibarlılığı həlledici sənədlə təsdiq olunmalı idi. Buna baxmayaraq, 

azadlıq  hərəkatı  sınağından  çıxmış,  inqilabi  dərnəklərdə,  kütləvi  çıxışlarda  iştirak  etmiş 

şəxslər də orta təhsil müəssisələrində müəllimliyə düşə bilirdilər. Bunlardan V.V.Avalianini 

(Bakı  realnı  məktəbi),  L.Laykomu (Bakının Müqəddəs  Nina qız  məktəbi) göstərmək olar

48



Orta  təhsil  məktəblərinin ştatına,  qaydaya  görə,  ali  təhsil  müəssisələrini  bitirmiş şəxslər 



düşürdülər.  Lakin  diplomları  olan azərbaycanlılar,  müsəlman  olduqlarına  görə, bu tədris 

müəssisələrində dərs deməyə buraxılmırdılar. Məsələn, Sorbonnada təhsil almış Ə. Ağayev 

əvvəlcə Şuşa realnı məktəbində, sonrakı illərdə Bakı kommersiya məktəbində işləyirdi. Burada 

işləyənlərdən ali təhsil tələb olunmurdu. 

Ştatdankənar  müəllimlərin  dövlət  qulluqçusu  hüququ  yox  idi  və  aşağı  maaş 

alırdılar.  Azərbaycanın  qabaqcıl  ictimaiyyəti  ana  dili  müəllimlərinə  münasibətdəki 

ayrıseçkiliyi kəskin surətdə tənqid edirdi. 

Azərbaycan  ziyalılarının  nümayəndələri  xalq  təhsili  işinə  hərtərəfli  yardım 

göstərirdilər. Onlar orta təhsil məktəblərinin qəyyum şuralarına daxil id ilər. 

1915-ci  ilə  qədər  Azərbaycanın  üç  realnı  məktəbini  2030  şagird  bitirmişdi, 

onların  1521  nəfəri  Bakıda qadın  orta təhsil  müəssisələrinin, o cümlədən  1285 nəfəri  Bakı 

Mariya gimnaziyasının məzunu idi

49



Orta məktəbləri bitirənlər arasında ali təhsilə meyil artırdı.  1914-cü ildə Bakı 



realnı  məktəbini bitirmiş  80 nəfərdən  74-ü, o  cümlədən  67-si  texniki  təhsil  ocaqlarında, 

Şuşada  16-dan  13-ü,  Bakı  Müqəddəs  Nina qız  məktəbindən  23 nəfərdən  9-u öz təhsilini 

davam etdirmə k istəmişdi

50



Hər  bir  tədris  müəssisəsinin,  xüsusən  orta  məktəblərin  açılması  ilk  növbədə 

maliyyələşdirmə  məsələsində  bir çox  çətinliklərlə üzləşirdi.  Xalq Maarif  Nazirliyi  lazım 

olan  xərcin  xeyli  hissəsini  təhsil  alan  uşaqların  üzərinə  qoyurdu.  Azərbaycanda  kişi 

gimnaziyaları  büdcəsinin  üçdə  birindən  çoxu  onlarda  təhsil  alanlardan  toplanan  məbləğin 

hesabına yığılırdı.  1914-cü  ildə gimnaziyaların büdcəsinin  35-45  faizi  dövlət  xəzinəsinin 

payına düşürdü, qalan hissəsi isə şəhər özünüidarəsi və başqa mənbələr hesabına idi. 

XX  əsrin  əvvəli  texniki-peşə,  o  cümlədən  orta  təhsilin  daha  geniş  yayılması  ilə 

xarakterizə olunur. Ticarət-sənaye  fəaliyyəti  ilə  məşğul olan birja, bank,  anbar,  idarə və 

mağazaların  idarəediçilərə,  mühasiblərə,  komisyonçulara,  ticarət  agentlərinə, 

əmtəəşünaslara, bank işçilərinə və başqa qulluqçulara ehtiyacı var idi. 

Bakıdakı  qısamüddətli  kommersiya  kursları  əsasən  yaşlılar  üçün  nəzərdə 

tutulmuşdu.  Onlar hazırlıq və savad səviyyəsinə görə  mövcud tələbatı ödəyə bilmirdilər. 

1901-ci ildə Bakıda fəaliyyətə baş lamış kommersiya məktəbi (BKM) müəyyən peşələr üzrə 

çatışmayan  mütəxəssislər  hazırlamalı  idi.  O,  yerli  sahibkarların  səyi  və  maliyyə  dəstəyi 

sayəsində açılmışdı. Onlardan təkcə H.Z.Tağıyev həmişəki kimi səxavət göstərərək 50000 


 

 

173 



manat  ayırmışdı.  Digər  xeyriyyəçilər  sırasında  Ş.Əsədullayev,  F.Vəzirov,  A.Mantaşov, 

Nobel qardaşları da var idilər. H.Z.Tağıyev BKM-in ilk fəxri qəyyumu olmuşdu (1906-

cı ilə qədər)

51



Azərbaycanın peşə-texniki  məktəblərinin büdcəsi ən yüksək təhsil  haqqı  (ildə 

100-150  manat),  həmçinin  silki  və  gildiya  sənədlərinin  15  fa iz  rüsumu  hesabına 

yaranırdı. 

1901-ci ildə bu məktəblərdə 166 şagird, o cümlədən 11 nəfər  azərbaycanlı (6,6 

faiz) təhsil alırdı. 1916-cı ildən şagirdlərin sayı 472 nəfərə çatdı ki, onların da 65-i (13,9 faizi) 

azərbaycanlı idi. Bütün təhsil alanlardan 349-u, yaxud 73,9 faizi ticarət və sənaye müəssi-

sələrində çalışan qulluqçuların övlad ları idi

52

 



BKM-də təhsil kursu 8 sinifdən ibarət idi ki, onlardan son ikisi ixtisas kursu hesab 

olunurdu. Hazırlıq sinifləri rus dilini bilməyənlər üçün idi. Xüsusi fənlərdən ən çox diqqət 

kommersiya haqqı hesabına,  mühasibata, əmtəəşünaslığa, siyasi  iqtisada verilirdi.  Xarici dil-

lərdən  fərqli  olaraq,  azərbaycanlıların  ana  dili  musiqi  fənni  kimi  mütləq  fənn  hesab 

olunmurdu. 

BKM  proqramında  ölkənin  xüsusiyyətləri,  Qafqazın  coğrafiyası,  tarixi  və 

mədəniyyəti nəzərə alınmırdı.  BKM-in qəyyumluq şurasına daxil olmuş Ə.M.Topçubaşov 

təhsil alan kontingentin milli və dini xüsusiyyətlərini nəzərə almağın zəruriliyi məsələsini 

irəli  sürürdü.  Rusiyanın  Şərqlə  ticarət  əlaqələrinin  genişlənəcəyini  nəzərə  alan 

Ə.M.Topçubaşov  BKM-də  təhsil  alanlara  Şərq  dillərini,  həmçin in  Qafqaz  ölkələri  ilə 

qonşu  ölkələrin  iqtisadi  coğrafiyasını  öyrənməyi  lazım  bilirdi.  Doğma  dilin  tədrisinə 

etinasızlıq nəticəsində onun qeyri-icbari fənn olması Ə.Ağayevin də etirazına səbəb olurdu

53



BKM 



Rusiya 

ali 


məktəblərini 

bitirmiş 

ixtisaslı 

müəllimlərlə 

komplektləşdirilmişdi.  Ştatdankənar  işə  götürülmüş  Ə.Ağayev  (1901-1909-cu  illər)  və 

N.Nərimanov (1906-cı ildə) burada Azərbaycan dili və şəriət dərslərin i aparırd ılar

54



1915-ci ilədək BKM-i 191 mütəxəssis bitirmişdi. İlk mə zunlardan (1909-cu il) 



Əbdülqasım  Cəfərov və  İskəndər  Hacıyev təhsilini davam  etdirmək  hüququndan  istifadə 

edərək, sonralar Rusiyada ali iqtisadi təhsil ala bilmişdilər

55



Təhsilli  mütəxəssis  hazırlamaq  üçün  1912-ci  ildə  Bakıda  xüsusi  kommersiya 



qadın  məktəbi açıldı.  1902-ci  ildə Azərbaycanda  ilk peşəkar tədris  müəssisəsi  olan  Bakı 

dənizçilik  sinfi  uzaq səfərlər  mütəxəssisi hazırlayan orta  dənizçilik  məktəbinə  çevrildi. 

1911-ci  ildə  burada  151  nəfər, o cümlədən  14 azərbaycanlı,  1914-cü  ildə  isə  182  nəfər 

təhsil  alırdı

56

.  Məktəbin  lazımi  maddi  bazası,  hətta  tədris  gəmisi,  xüsusi  sifariş  vermək 



imkanı var idi. Hər il onlarca dənizçi təcrübə keçərək şturman və şkiper adını alırdı. Bakı 

dənizçilik  məktəbini bitirənlər Xəzər dənizi hüdudlarından uzaqlarda da ticarət gəmilərinə 

komandirlik edirdilər. Bakı dənizçilik  məktəbi Xəzər hövzəsinin böyük məktəblərindən biri 

olduğu üçün buraya Rusiyanın cənub şəhərlərindən də təhsil almağa gəlirdilər. 1904-cü ildə 

Bakı dənizçilik məktəbi nəzdində açılmış gəmi mexanikləri kursları xüsusi məktəb hüququ 

əldə etdi

57

.  Hər  iki  tədris  müəssisəsini bitirənlər  gəmi  sükançısı  və ya  mexanik  diplomu 



alaraq, Xəzər ticarət donanmasında işləyirdilər. 

Əsrin başlanğıcında Bakı aşağı texniki məktəbinin orta məktəbə çevrilməsi üçün 



 

 

174 



icazə alındı. Sənaye müəssisələrində texniklərin yetərsizliyi müşahidə olunurdu. 1903-cü 

ildə Bakının mədən və zavodlarına başçılıq edən 130 müdirdən yalnız 30 nəfəri ali təhsilli, 

qalanlarının çoxu isə təcrübəli şəxslər idi

58

. Mü xtəlif mürəkkəb sənaye avadanlığına texniki 



nəzarətin olmaması faciəli nəticələrə və itkilərə səbəb olurdu. Mühəndislərə əmək haqqı 

verə bilməyən kiçik müəssisə sahibləri daha çox texniklərə ehtiyac hiss edirdilər. 

Bakı  şəhər  duması  1902-ci  ildə  orta  texniki  məktəb  (BOTM)  açılması 

məsələsini qaldırdı, onun mexanika və kimya istehsalı üzrə istiqamətini müəyyənləşdirməyi 

və gələcəkdə məktəbi bitirənlərin texniki ali məktəbə daxil olmaq hüquqlarını təmin etməyi 

öz üzərinə götürdü

59



BOTM-in tədris planı və proqramı hazırlandı. 1903-cü ilin tədris planı Rusiya Texniki 



Cəmiyyətinin Bakı bölməsinin (RTCBB) texniki təhsil daimi komissiyasında müzakirə olundu. 

Müzakirədə məşhur Bakı mühəndisləri lazımi fənləri, xüsusən neft texnologiyası və kimyasını 

vacib dərslər sırasına daxil etməyi təklif etdilər. Proqramlar öz zənginliyi və ço xcəhətliliyi ilə 

fərqlənirdi

60

. 1905-ci ildə BOTM mexaniki və texniki şöbələri yaradıldı. Ümumtəhsil kursu iki 



il hazırlıq siniflərində keçirilirdi. Sonrakı dörd sinifdə əsasən nəzəri fənlər öyrədilir və təcrübə 

məşğələləri  keçirilirdi.  Məktəb  nəzdində  aşağı  sənətkarlıq  məktəbi  və  təcrübə  kursları 

qalırdı. 

Mülki  tikililərə  tələbat  artdığı  üçün  1909-cu  ildə  daşyonma  və  kərpicbişirmə 

emalatxanası açıldıl

61

.  1910-cu  ildə  me xaniki şöbə  RTCBB-nin  təklifi  ilə  neft-sənaye və 



elektrotexnika şöbələrinə bölündü. Azərbaycanda su çatışmazlığı şəraitində lazımi hidrotex-

niki bölmənin  1913-cü  ildə  açılması vəsaitin olmaması üzündən təxirə salındı

62

.  Bakı orta 



texniki məktəbində çilingər, xarrat, mexaniki hissələr, dəmirçi-metaltökən və s. emalatxanalar 

fəaliyyət göstərirdi.  1910-cu  ildə  Rusiyada  ilk dəfə  Bakı orta texniki  məktəbində döymə və 

minakarlıq  emalatxanası  yaradıldı.  Bu  emalatxana  Azərbaycan  xalqının  tətbiqi  xalq 

sənətinin zəngin ənənələrinə əsaslanırdı. 1913-cü ildə orada 15 tələbə təhsil alırdı

63



Bakı orta texniki məktəbində müxtəlif kurslar təşkil olunurdu. 1905-1906-cı təhsil 



ilində  savad  kursu  açılmış,  1912/13-cü  tədris  ilində  isə  mərzçi,  texniklər,  rəssamlıq, 

müəllimlər üçün kürsülər hazırlamaq kursları fəaliyyət göstərirdi

64



1915-ci il ərəfəsində Bakı orta texniki məktəbinin 494 tələbəsi var idi və onlardan 



cəmi  20  nəfəri  azərbaycanlı  idi.  İlk  altı  buraxılışın  (1913-cü  il)  164  məzununun  106-sı 

mexanika bölməsini bitirmişdi. İllik təhsil haqqı 50-60 rubl idi. Aşağı sənətkarlıq məktəbin-

də  1914-cü  ildə  təhsil  alan  120  nəfər, o cümlədən  3  azərbaycanlı  tələbə  müxtəlif  peşə 

sənətkarlığına  yiyələnir  və  ildə  12-16  rubl  ödəyirdilər

65

.  Bakı orta texniki  məktəbi  lazımi 



avadanlıq və tədris vəsaiti ilə yaxşı təchiz olunmuşdu. 1913-cü ildə emalatxanalarda 6 maşın, 

202 dəzgah  (ümumi qiyməti  91,735  man.), əsaslı  kitabxanada  945 adda (14  244 cild), tələbə 

bölməsində  isə  756  adda  (1081  nüsxə)  kitab  var  id i

66

.  Fizika  kabineti  də  lazımi 



cihazlarla  təmin  olun muşdu.  Müəllimlər  yüksək  peşəkarlığı  olan  mütəxəssis-

mühəndislər və texn iki ustalar id i. 

Bakı  orta  texn iki  məktəbinin  büdcəsi  1914-cü  ildə  120,6  min  manat  id i. 

Əsas vəsaitlər dövlət xəzinəsi (25 faiz), şəhər özünüidarəsi (20 faiz) və tədris üçün 

rüsum (17 faiz) hesabına daxil olurdu

67

. Maliyyə vəsaitinin azlığı Bakı orta texn iki 



 

 

175 



məktəbinin   in kişafını  ləngid irdi.  Xeyriyyəçilərin   kö məy i  büdcənin  qorunub 

saxlan ılmasına  yardım  edirdi.  Məktəbə  və  onun  şagirdlərinə  Bakı  o rta  texn iki 

məktəbinin  fəxri qəyyumu H.Z.Tağıyev daima kö mək edirdi. Onun uzaqgörənliyi, 

xalq  təhsili  işin i  hə mişə  dəstəkləyib  ona  maddi  yard ım  etməyə  hazır  olmasın ın 

böyük  əhəmiyyəti  vardı.  O,  digər  sahibkar  M .Mu xtarovla  birlikdə  xarrat 

emalatxanası açmışdı, ehtiyac yarandıqda  müəllimlərin  əmək haqqını da ödəyirdi. 

O, 1901-ci  il-də binanın  tikilməsinə  6600  manat vermiş,  1909-1910-cu illərdə  isə 

binanın  ikinci  mərtəbəsinin  tikintisinə,  kimya  laboratoriyasının  təşkilinə  50  min 

manat  ay ırmışdı

68

.  H.Z.Tağ ıyev  şəhər  Du masının   deputatlarını  məktəbə  maliyyə 



ayırmağın,  onun  inkişafına  əhəmiyyət  verməyin,  məktəb  üçün  nəzərdə  tutulmuş 

torpaq sahələrini genişləndirməy in vacibliyinə inandıra b ilmişdi. 

Bakı  orta  texn iki  məktəbinin   abadlığ ına  daim  qayğı  göstərdiyinə  görə 

şəhər  Duması  H.Z.Tağıyevin  şəklin i  sifariş  verib,  onun  fəxri  hamisi  o lduğu 

məktəbin akt zalında qoyulmasını qərara almışdı. 

Gö rkəmli  rus  rəssamı  İ.Brodskin in  1913-cü  ildə  çəkdiy i  həmin  portret 

hazırda  H.Z.Tağıyevin  vaxtilə  şəxsi  mülkü  olmuş  indiki  A zərbaycan  Tarixi 

Muzeyində saxlanılır. 

Məktəbin  buraxdığı  texn iklərin  sayı  çox  deyildi.  Lakin  onlar 

Azərbaycanın  sənaye  müəssisələrinin,  ilk  növbədə  Bakı  neft  sənayesi  rayonunda 

texn iki  yüksəlişi,  eyni  zamanda  sənaye  istehsalı  üçün  zəruri  olan  texn iki  kadrlar, 

ixt isaslı fəh lələ r hazırlan ması işini həyata keçirirdilər. 

Bakı o rta texniki  məktəbi ö z  ixtisas yönümünə görə Qafqazda yeganə idi 

və  bu  regionun  digər  şəhərləri  üçün  də  lazımi  səviyyədə  hazırlığ ı  o lan  texn ik 

mütəxəssislər hazırlay ırdı. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Zaqatala  və  Gəncə  sənət  məktəblərində 

mütəxəssislər hazırlan ması davam edirdi.  Onların hər ikisinin  ipəkçiliyi və bağçılığı 

öyrənmək üçün kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri var idi. Çöl işlərindən azad olan 

vaxtlarda şagirdlər  emalatxanalarda  xarratlığı,  araba,  təkər  düzəltməyi, dəmirçiliyi öyrənir. 

səbət toxuyur və bu qəbildən olan digər işlərlə də məşğul olurdular. 

1914-cü ildə Zaqatala sənət məktəbinin üç emalatxanasında 3021 alət, Gəncənin 

dörd  sənət  emalatxanasında  5392  alət,  o  cümlədən  bir  buxar  maşını  və  34  dəzgah 

hazırlanmış, onların kitabxanalarında, müvafiq olaraq, 2215 (3771 cild) və 2075 adda (26027 

cild) kitab var id i

69



Gəncə sənət  məktəbi şəhər  özünüidarəsi  hesabına  maliyyələşir.  xəzinədən ona 



cüzi vəsait xərclənirdi. Zaqatala sənət məktəbi isə xəzinə hesabına saxlanılırdı. 1915-ci il 

ərəfəsində Gəncə sənət məktəbində 112 (64-ü azərbaycanlı), Zaqatala sənət məktəbində 

isə 33 nəfər (16-sı azərbaycanlı) şagird təhsil alırdı

70

. Gəncə sənət məktəbində təhsil haqqı 



12, pansionatda tərbiyə almaq xərci 140, Zaqatalada isə, müvafiq olaraq, 8 və 120 rubl idi. 

Gəncə sənət  məktəbinin sosial tərkibində  kəndlilər ço xluq təşkil  edirdi  Belə  ki,  Gəncədə 

112 nəfərdən 102-si, Zaqatalada isə 33 nəfərdən 25-i kəndli idi. Təhsil haqqı və pansionat 

xərcinin nisbətən aşağı olması bu təhsil ocaqlarının sabit fəaliyyətini təmin edirdi. 1914-cü 



 

 

176 



ildə Gəncə sənət məktəbi pansionunda 98, Zaqatala məktəbində isə 32 nəfər şagird təhsil 

alırdı. Onlardan, müvafiq olaraq, 48 və 25 nəfər haqq ödəmirdi

71



1915-ci  ilə  qədər  sənət  məktəbini  Gəncədə  231,  Zaqatalada  108,  Bakıda  isə 



120 nəfər, yəni cəmisi 459 nəfər bitirmiş, müxtəlif peşə sənətkarlığına yiyələn mişdilər. 

Gəncə və  Zaqatala sənət  məktəblərini  bitirənlərin  xeyli hissəsi  dövlət  idarə  və 

müəssisələrində  yaxşı  maaşla  iş  tapır,  kənd  təsərrüfatı  ilə  əlaqəni  kəsirdilər.  Ona görə 

sənət məktəbləri kənd təsərrüfatı istehsalına lazımi təsir göstərə bilmirdi. 

Əsrin  90-cı  illərində  sənayenin  inkişafı,  müəssisələrin  ardıcıl  və  təhlükəsiz 

işləməsi üçün ixtisaslı fəhlələrə ehtiyacı nəzərə alaraq, RTCBB qazıma ustaları və ocaqçılar 

hazırlayan  kurslar  açılmasına  təşəbbüs  etdi.  1901-ci  ildə  isə  bu  qurum  texniki  təhsil 

komissiyası yaratdı

72

. 1903-cü ildə Bakıda texniki ziyalıların təşəbbüsü və səyi nəticəsində 



fəhlələr üçün texniki kurslar açıldı

73

. Fəhlələr əvvəlcə şəkil çəkmək və rəsmxət, sonra isə 



bununla  əlaqədar  hesab  və  həndəsə  öyrənirdilər.  Rəsmxət  modelçilərə,  dülgərlərə, 

çilingərlərə,  xarratlara və başqa ustalara daha çox lazım idi. Belə ki, onlar öz iş fəaliyyətləri 

sahəsində  cizgi  çəkməyi  və  onlardan  baş  çıxarmağı  öyrənirdilər.  Bunun  ardınca  buxar 

qazanlarına qulluq  edən  qrup yaradıldı. Daha sonra təcrübəçi mütəxəssislər üçün 1907-ci 

ildə daxili yanma mühərriklərini, neft və qaz motorlarını öyrədən kurs açıldı. 

RTCBB-nin  yeni  binasında  aparılan  nəzəri  məşğələlər  zavodlarda,  elektrik 

stansiyalarında  və  təhsil  ekskursiyalarında  təcrübə  keçməklə  möhkəmləndirilirdi. 

Kurslarda  hər elm  sahəsi üzrə  1  -2  rubl haqq alınırdı və onun da  yüksək olmaması  çox 

dinləyici  cəlb  olunmasını  əsaslandırırdı.  1915-ci  ilin  əvvəlində  həmin  kursların  242 

dinləyicisi  var  idi.  Kursların  sayı  yetərincə  olmasa  da,  onlar  fəhlələrin  ciddi 

ixtisaslaşmasına və peşəkarlığının yüksəlməsinə qüvvətli təsir göstərirdi. 

Azərbaycanda,  xüsusən  Bakıda  texniki  kurslardan  başqa  müxtəlif  ixtisas,  o 

cümlədən  mamalıq,  Gəncədə  feldşer,  biçmə  və  tikmə, rəsmxət,  rəssamlıq  və s.  məktəb 

kursları var idi. Azərbaycanın mədəni həyatında Rusiya Musiqi Cəmiyyəti Bakı bölməsinin 

musiqi siniflərinin açılması əhəmiyyətli hadisə idi

74

. 1914-1915-ci tədris ilində orada 428 



nəfər təhsil alırdı. Onlardan 328 nəfəri fortepiano, digərləri simli, nəfəsli alətlərdə çalmağı 

və vokal öyrənirdi. Təhsil haqqının yüksək - ildə 80-100 rubl olması və musiqi alətlərinin 

bahalığı  musiqi  siniflərində  yalnız  varlı  uşaqlarının  təhsil  almasına  imkan  verirdi. 

Musiqidə təhsil alanlardan 11 nəfəri azərbaycanlı neft senayeçilərinin və gəmi sahiblərinin 

uşaqları  idi

75

.  Bakıda daha  dörd  xüsusi  məktəb, o cümlədən tanınmış dirijor Şefferlinqə 



məxsus musiqi məktəbləri var id i. 

Azərbaycanda  klassik  Şərq  üslubunda  oxumaq  və  milli  musiqi  alətlərində 

çalmaq sənətini öyrənmək geniş yayılmışdı, lakin tədris fərdi xarakter daşıyırdı. Şuşa öz 

musiqiçiləri və xalq musiqisinin köklü qədim ənənələri ilə məşhur idi. Üzeyir və Ceyhun 

Hacıbəyov  qardaşları,  Qurban  Primov,  Cabbar  Qaryağdıoğlu  və  başqaları  öz  ilk  musiqi 

təhsillərini burada almışdılar. 

Sosial-iqtisadi  inkişaf yüksək  ixtisaslı  texniki  kadrlara  ildən-ilə  artan  tələbata 

səbəb olurdu. XIX əsrin sonunda Tiflisdə, Vladiqafqazda, sonra isə Bakıda "Qafqazda ali 

təhsil müəssisələrinin yaradılması" uğrunda hərəkat başlandı. 


 

 

177 



Tiflis  şəhər  Duması  xahişnaməsinə  cavab  gözləmədən  universitet  binası  üçün 

torpaq sahəsi ayırmaq barəsində qarar çıxardı. Qafqaz inzibatçıları müxtəlif bəhanələrlə 

ali məktəbin açılması barədə müraciətə rədd cavabı verdi. Bunun əsas səbəblərindən biri 

hökumətin  tələbələr  arasında  azadlıq  ideyalarının  yayılacağından  qorxub  ehtiyat 

etməsi idi. 

1898-ci ildə Bakıda politexnikum açmaq təşəbbüsü ilə Bakı şəhər Dumasında dağ-

mədən  mühəndisi  Fərrux  Vəzirov  çıxış  etdi.  Onun  bu çağırışı gələcək ali  məktəb  üçün 

yaradılan fonda neft sənayeçiləri, o cümlədən H.Z.Tağıyev və "Nobel qardaşları" şirkəti 

də  qoşuldular.  Onların  hər  biri  bu  işə  100000  rubl  ödəməyi  öhdələrinə  götürdülər. 

F.Vəzirov  Bakının  böyük  gələcəyi  olduğunu  nəzərə  alaraq,  politexniku mu  məhz 

Bakıda  açmağın  zəruriliyini  təkidlə  sübut  edirdi.  Lakin  Qafqazdakı  hakimiyyət 

orqanları ali təhsil ocağını diyarın inzibati mərkəzi Tiflisdə, burada nəzarət etmək daha asan 

olduğundan, açmağa üstünlük verirdilə r.  

Politexnikuma  bina  tikilməsi  üçün  vəsait  toplanmasında  bir  çox  Qafqaz 

şəhərləri, o cümlədən Bakı, Gəncə, Nuxa, Şamaxı və Lənkəran da iştirak edirdilər

76

. Ali 



məktəbin yönümünü müzakirəyə çıxararkən onun yaradılmasına vəsait qoymuş Bakı neft 

sənayeçiləri kimya şöbəsi əvəzinə mədən şöbəsi açmağı tələb edirdilər. Çünki Bakıda 

istehsalat təcrübəsi keçməyə və gələcəkdə iş yeri seçməyə mükəmməl şərait var id i

77



Birinci  dünya  müharibəsinin  başlanması  hökumətin  bu  ali  məktəbi  tikmək 

qərarının  icrasını  təxirə  saldı,  yalnız  1917-ci  ilin  martında  Rusiyanın  Nazirlər  Soveti 

Tiflisdə  politexnikumu  açmaq  barədə  qanunnaməyə  baxmağa  icazə  verdi. 

Politexnukumun  tərkibində  kənd  təsərrüfatı,  kimya,  və  iqtisad  fakültələri  nəzərdə 

tutulmuşdu. 

Bakıda Politexnik İnstitutu isə çox sonralar təşkil olundu. 

XX  əsrin  əvvəllərində  ölkənin  həyatında  baş  verən  yeni  dəyişikliklər 

nəticəsində  təhsilə  meyil  genişlənib  kütləvi  xarakter  alırdı.  Təcrübəli  fəhlə  qüvvəsinə 

tələbatın artması məktəbdənkənar təhsil müəssisələrinin açılmasına şərait yaratdı. Onlar 

əsasən rus dilini öyrənmək üçün açılır, doğma dil isə yalnız azərbaycanlıların təhsil aldığı 

kurslarda öyrədilirdi. Azərbaycan və rus dilləri dərslərinin dinləyiciləri ədəbiyyat, tarix, 

coğrafiya və təbiətə aid məlumatlar da alırdılar. Onlardan bəziləri hesabı, şəkil çəkməyi, 

cizgiçiliyi öyrənməklə yanaşı, mühasibat işlərinə dair zəruri biliklərə də yiyələnirdilər

78



Bakı  bazar  günü  məktəblərinin  əsas  heyəti  milliyyəti,  yaşı,  sənəti  peşəkarlıq 

səviyyəsi  mü xtəlif  olan şəxslərdən  ibarət  idi.  Dinləyicilərin  çoxu  rus dilini öyrənmək, 

ümumi savad sahibi olmaq istəyirdilər.  1916-cı ildə bu məktəblərə qadınları da qəbul etməyə 

başladılar. 1911-1912-ci tədris ilində buradakı dinləyicilərin sayı 738-ə çatdı  ki, onların da 

cəmi 143-ü azərbaycanlı idi. Təhsil alanların dörddə biri yeniyetmə idi. Bakı bazar günü 

məktəbinin müəllimlər şurası müsəlman dinləyicilərinin artmasından məmnun idi, çünki 

bu, çar Rusiyasının strateji marağı ilə üst-üstə düşürdü. Onlar hazırlıq səviyyəsi və mülkiyyəti 

eyni  olanları  qruplaşdırırdı.  Həmin  qrupları  Azərbaycan  dilini  bilən  müəllim  kadrları  ilə 

təmin  etməyə,  kitabxana yaradaraq,  lazımi  tədris  kitabları  ilə təchiz  etməyə çalışırdılar. 

Pedaqoji heyət şəhər məktəbləri müəllimləri və orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdlərindən 



 

 

178 



təşkil  olunmuşdu.  Onların  sırasında  S.Adıgözəlov,  M.Əliyev,  A.Axundov,  M.Vəkilov  və 

başqaları da var idi. 

Teatr və sərgilərə ekskursiyalar,  rəngarəng proqramlı  ədəbi gecələrin təşkili Bakı 

bazar  günü  məktəbi  dinləyicilərinin  mədəni  səviyyəsinin  yüksəlməsinə  şərait  yaradırdı. 

1913-cü  il  ərəfəsində  məktəbin  açılışından  keçən  20  ildə  onun  11845  dinləyicisi 

olmuşdu


79

Bakıda  digər  iki  bazar  günü  məktəbi  də  fəaliyyət  göstərirdi.  Onlardan  biri 



1897-ci  ildən  şəhər  ikisinifli  qadın  məktəbi  nəzdində,  o  biri  isə  1904-cü  ildən  Bayıl 

BNSQŞ-nin məktəbində idi

80



1901-ci  ildə  yəhudi  "Talmud-tövra"  məktəbi  nəzdində  Bakı  bazar  günü 



məktəbinə oxşar şənbə kursları açıldı

81



Azərbaycanlı  əhali  üçün  kursların  açılması  zəruriyyəti  barəsində  Həsən  bəy 

Zərdabi  hələ  1904  və  1908-ci  illərdə  çıxış  etmişdi.  Azərbaycan  əhalisinin 

məktəbdənkənar təhsili  məsələsi  ilə  Bakıda  "Nicat"  Maarif  Cəmiyyəti  ciddi  məşğul 

olurdu. 


1907-ci  ildə IV  Rus-tatar məktəbi nəzdində cümə günü məktəbi açıldı. Onun 

278 dinləyicisindən 245-i azərbaycanlı idi

82



Cümə  günü  məktəbləri  dinləyicisi  olmaq  istəyənlərin  hamısını  əhatə  edə 



bilmədiyinə  görə,  1909-cu  ildə  II  şəhər  məktəbində  "Nicat‖ın  gecə  kursları  daimi 

fəaliyyət göstərməyə başladı. 

1910-cu  ildə  kurslarda  240  nəfər  məşğul olurdu  ki, onların  çoxunun yazı-pozu 

savadı  yox  idi

83

.  Cümə  günü  məktəblərində  və  axşam  kurslarında  həm  rus,  həm  də 



Azərbaycan (türk) dili keçilir, məşğələlər də Azərbaycan (türk) d ilində aparılır və ən 

yaxşı  tədris  vəsaitlərindən  istifadə  olunurdu.  Burada  ustalarla,  prikazçiklərlə, 

tacirlərlə  yanaşı,  d in  xadimləri  də  məşğul  o lurdular.  Onlar  məktəbləri  yenidən 

qurmaq məqsədilə rus dilini öyrənmək istəyirdilər.  

Bu  təhsil  ocaqlarının   yaradılmasında  rus-tatar  məktəblərin in  müəllimləri 

S.Acalov,  M.Hacıbabayev,  Ə.Hüseynov,  V.İsmayılov,  A.İsrafılbəyli,  H. 

Qorçibaşov,  H.Mirzəzadə,  H.M inasazov,  Ə.Mustafayev,  A.Sübhanverdixanov, 

R.Tah irli, H.Şıxlinski və başqaları o lduqca fəal iştira k edirdilər.  

1907-c i  ildə  "Nəşri-maa rif‖  cə miyyətinin  nə zarət  etdiyi  Zabrat,  Əmircan, 

Sabunçu və başqa kəndlərdə gecə kursları şəbəkəsi genişlənməyə başladı. 

"Səfa"  cəmiyyəti  də  axşam  kursları  və  bazar  günü  məktəbləri  açmışdı. 

Məktəbdənkənar  müəssisələr  BNSQŞ-nin  ibtidai  məktəblərinin  nəzd ində  açılırd ı. 

1905-c i  ilə  kimi  Bakı  neft-mədən  rayonlarında  12  gecə  kursu  və  iki  ba zar  günü 

məktəbi  var  id i.  Təkcə  Sabunçu  məktəbində  1904 -cü  ildə  240,"Təməddün" 

məktəbi nəzdində isə 1909-cu ildə 350 dinləy ici var idi

84



Məktəbdənkənar  qurumlar  Gəncə,  Şamaxı,  Nu xa,  Şuşa,  Qazax  və 

Azərbaycanın  digər  şəhərlərində,  həmçinin   kənd  yerlərində  də  bir  qayda  olaraq 

məktəblərin nəzdində id i. Onların d inləyiciləri arasında qadınlar yo x idi. 


 

 

179 



Məktəbdənkənar  təhsil  müəssisələrində  əsasən  haqq  ödənilmədiyinə  görə, 

onlar  maliyyə  çətinliyi  çəkird ilər,  lakin  müəllimlə rin   böyük  həvəsi  və 

dinləyicilərin təhsilə ciddi münasibəti sayəsində uğurla fəaliyyət göstərirdilər.  

Gecə  kurslarının  və  bazar  günü  məktəblərinin  əhəmiyyəti  onda  id i  ki,  onlar 

zəh mətkeş əhalini, ilk növbədə, fəhlələrin  müəyyən hissəsini savadlandırıb, təhsilə 

cəlb  etməklə,  onların  bilik  səviyyəsini  yüksəldir,  daha  yaxşı  ödənişli  iş  tapmaq  

şansını artırırdı. 

Xalq  təhsili  genişlənib,  əhali  arasında  savadlı  adamlar  ço xald ıqca,  kitab xana 

və oxu zallarına tələbat da artırdı. 

Azərbaycanda  XIX  əsrin  axırlarında  fəaliyyətə  başlamış  Nərimanov 

kitab xanasına  o xşar  rus-Azərbaycan  kitab xanaları  -  o xu  zalları  meydana  çıxmağa 

başladı.  On ları  ictimai  təşkilatlar,  xüsusi  şəxslər,  adətən  xalq  təhsili  fəalları 

açırdılar. 

Ölkədə  azad lıq  hərəkatının  yüksəlişi  ilə  əlaqədar  kitab xanalar  şəbəkəsi 

genişləndi. Lakin kitab xana açmağa icazə bu iş üçün məsul olanlara inam, həmçinin 

kitab  fondunun  tərkibi  və  onun  saxlanılması  üçün  nazirliyin  müəyyənləşdirdiyi  sərt 

qaydalarla tənzimlənirdi. 

1902-ci  ildə  Ə.Topçubaşov  "Kaspi"  qəzeti  redaksiyasının  nəzdində  rus-

Azərbaycan kitabxanasını açdı

85

. Kitabxana və qiraətxanalar əksər hallarda müəllimlərin 



təşəbbüsü  və  iştirakı  ilə  yaranırdı.  Onlardan  1905-ci  ildə  Salyanda  Ə.Səfərbəyovun, 

1906-cı  ildə  Şama xıda  A.  və  H.Minasazov  qardaşlarının,  1906-cı  ildə  Ağdamda 

Qayıbovun,  1907-ci  ildə  Şamaxıda  Abbas  Səhhətin,  Cəbrayılda  B.Cavanşirovun, 

Ağdaşda  M.Əfəndizadənin,  Naxçıvanda  M.T.Sidqinin  kitabxanalarını  göstərmək  olar. 

Rus-Azərbaycan kitabxanaları əslində bütün qəza şəhərlərində, hətta bəzi kəndlərdə, o 

cümlədən Nuxa qəzasında Bum və Qutqaşın, Bakı qəzasının Keşlə, Maştağa və Əhmədli 

kəndlərində də var idi

86

. Kitabxanaların sayı Bakı şəhərində nisbətən daha çox idi. 1906-



cı ilin əvvəllərində H. Zərdabinin köməyi ilə "Üxüvvət" tələbə ittifaqı tərəfindən ucuz 

Azərbaycan qiraətxanası təşkil olun muşdu

87



Bakıda  ictimai  kitabxanalardan  ən  böyüyü  ictimai  yığıncağın,  Şəhər 



Dumasının, "Nicat" cəmiyyətinin maarif kitabxanaları və b. idi. "Nicat" kitabxanasının 

təşkilində M.E.Səlimbəyov, E.E.Əmircanov, L.Behbudov fəal iştirak etmişdilər

88

. "Nicat" 



kitabxanasının fondu azərbaycanlı oxucuların mənafe və marağı nəzərə alınaraq  təşkil 

edildiyi üçün kitabxananın fəaliyyəti oxucularda milli şüurun yüksəlişinə kö mək ed irdi. 

Kitabxana-qiraətxanaların  çoxunun  əsaslı  maddi  bazası  olmadığından  çox 

uzun  müddət  fəaliyyətdən  qalırdılar,  lakin  bəziləri  təhsilli  şəxslərin  dəstəyi  hesabına 

yenidən həyata qaytarılırdı. Məsələn, Qubada, Şuşada, Şamaxıda, Nuxada, Salyanda və b. 

yerlərdə olduğu kimi. 

Kitabxanalar  Azərbaycanda  yaşayan  müxtəlif  etnik  qrupların  xeyriyyəçi 

cəmiyyətləri  tərəfindən  də  açılırdı.  H.Z.Tağıyevin  Əhmədli  kəndindəki  pambıq emalı 

fabrikində,  neft  mədənlərində,  xəstəxanalarda,  xalq  evlərində  bu  cür  cəmiyyətlər 


 

 

180 



fəaliyyət göstərirdi. 

RTCBB-nin zəngin elmi-texniki kitabxanası var idi, RTCBB-nin təşəbbüsü ilə, 

onun keçmiş sədri A.S.Doroşenkonun adına xalq kitabxanaları açıldı. Onların təşkilində 

Fərrux  bəy  Vəzirov,  İ.Qoslavski,  L.Krasin,  D.Landau  və  başqaları  fəal  iştirak 

etmişdilər

89



1903-cü  ildə  Qaraşəhər,  Ağşəhər  və  Bibiheybət  xalq  kitabxanalarının  1115 

üzvü var  idi.  Üzvlər  öz  kitabxanalarına  20  minə qədər kitab almışdılar,  kitabxana  fondu 

5230 nüsxə kitabdan (rus dilində) ibarət idi. Azərbaycanlı oxucuların sayı 2,6 faizdən çox 

deyildi


90

.  Kitabxananı  təşkil  edənlərin  Maarif  idarəsindən  Azərbaycan  dilin də  kitab 

almaq təşəbbüsləri müvəffəqiyyət qazanmırdı.  

Kitabların  əksəriyyəti  orta  təhsil  məktəblərində  cəmlənmişdi.  1914-cü  ildə 

Bakı və  Yelizavetpol quberniyalarının üç  realnı  məktəbində, beş  kişi gimnaziyasında  və 

yeddi qadın orta məktəbindəki əsaslı  kitabxanalarda,  24337  adda  61389  nüsxə  kitab var 

idi. Tələbə kitabxanalarında isə bu rəqəmlər, müvafiq olaraq, 34049 və 52063 idi

91



XX  əsrin  əvvəllərindən  kitabxana  işi  genişləndikcə,  kitabxanalarda  rusdilli 

kitablarla  yanaşı,  ana  dilində  olan  ədəbiyyatın  azərbaycanlı  oxucular  hesabına  artması 

müşahidə olunurdu. Lakin kitabxanaların sayı və kitab fondunun tərkibi oxucuların böyük 

əksəriyyətinin tələbatını lazımınca ödəyə bilmirdi. 

Azərbaycanda  yeni növ  müxtəlif  mədəni-maarif  müəssisələri,  məsələn,  xalq 

evləri,  "Bilik-qüvvə"  cəmiyyəti  və  başqaları  meydana  çıxırd ı.  Onlar  maarifçilik 

tədbirləri ilə yanaşı, işdən azad vaxtlar kütləv i əyləncələr də təşkil ed ird i. 

Muzeylərin təşkil olunması işinə də başlanmışdı. 1904-cü ildə Bakı quberniya 

və Dağıstan vilayət xalq məktəbləri idarəsinin pedaqoji  muzeyləri fəaliyyət göstərirdi. 

Onlarda  müxtəlif  əyani  vəsaitlər,  materiallar,  flora  və  fauna  üzrə  kolleksiyalar 

toplanmışdı

92



RTCBB  nəzdində sənaye və  texnika  muzeyləri  açılırdı.  Lakin  bu  işin  digər 

tərəfi də o  idi  ki,  Bakı,  Gəncə,  Naxçıvan  və Azərbaycanın  digər şəhərlərində ayrı-ayrı 

şəxslərə  məxsus  xalça-palaz,  müxtəlif  silah,  milli  tətbiqi  sənət  məmulatı  cəmləşsə  də, 

onlardan muzey təşkil edilmirdi. 

Azərbaycanda  ümumməktəb  və  texniki-sənət  təhsili  yayıldığından  onların 

yüzlərlə  məzunu  ali  məktəblərə  daxil  olmaq  istəyir  və  buna  görə  Rusiyanın  müxtəlif 

şəhərlərinə yollanırdılar. Onların bir qismi əvvəllər Moskva və Peterburq universitetlərində 

təhsil  alırdı,  XX  əsrin  başlanğıcında  isə  Kiyev,  Xarkov,  Kazan,  Odessa,  Riqa  və  başqa 

şəhərlərin ali məktəblərində də onların sayı artmağa başladı. 

Universitetlərin  hüquq  və  tibb  fakültələri  azərbaycanlı  gəncləri  daha  çox 

maraqlandırırdı. Çünki başqa fakültələri bitirdikdən sonra, alınmış bilikləri tətbiq etmək 

və iş tapmaq şəraiti məhdud idi. 

Azərbaycanlı gəncləri texniki təhsil bir qədər gec, XIX əsrin sonlarında sənaye 

və  nəqliyyat  idarələrində  mühəndis -texniki  işçilərə  tələbat  artdığı  zaman  cəlb  etməyə 

başladı.  Onlar  Peterburqda  texniki  ixtisaslar  üzrə  təhsil  almağa  daha  çox  meyil 

göstərirdilər. Ölkənin ən iri texniki ali  məktəbləri, həmçinin texnologiya, dağ-mədən, 



 

 

181 



politexnik,  meşə,  yol  mühəndisi  və  s.  mülki  mühəndis  institutları  əsasən  burada 

cəmləşmişdi. Azərbaycanlı abituriyentlər texnologiya institutlarına üstünlük verirdilər. Ona 

görə ki, onlar mexanik, yaxud kimyaçı-texnoloq ixtisasına sahib olduqda vətəndə, ilk 

növbədə, neft sənayesində  öz  ixtisası  üzrə  iş tapır və yiyələndikləri  bilik  və  bacarığı 

tətbiq etmək imkan ı qazanırd ılar. 

Kiyev, Riqa politexnik institutlarında, Moskva Texniki Məktəbində, Petrovski-

Razumovski  Əkinçilik  Akademiyasında,  Moskva  Kommersiya  İnstitutunda,  Peterburq 

Hərbi-Tibb Akademiyasında və başqa ali məktəblərdə onlarla azərbaycanlı gənc təhsil 

alırdı. 

Abituriyentlərin bəziləri,  maddi kö mək ala biləcəklərinə ümid  bəsləyərək, ali 

təhsil  ardınca  Qərbi  Avropaya  -  Belçikaya,  Fransaya,  ən  çoxu  Almaniyaya  gedirdilər. 

Onlardan  Əbdülxalıq  Axundov,  Ağa  A xundov,  Ağa  Aşurov,  Bəhram  Axundov,  Bala 

Bakıxanov,  Cavad  və  Şamil  Vəzirovlar,  Əli  Verdiyev,  Ceyhun  Hacıbəyov,  Sadıq  Hü -

seynov, Həbib Kərimov, Ağalar Mahmudbəyov, Midhəd Məlikov, Balabəy Mustafayev, 

Əliheydər  Orucov  və  başqalarını  göstərmək  olar.  Gənclərin  bir  çoxu  isə  İranda  və 

Türkiyədə humanitar təhsil almışdılar. Onların arasında H.Cavid, Ö.Nemanzadə, A.Səhhət, 

A.Sur, Q.Əfəndiyev (Qantə mir) və başqaları da var idi.  

Azərbaycanlı  qadınlar  da  ali  təhsil  almaq  üçün  səy  göstərməyə  başladılar. 

Onlardan  birincisi  Sona  xanım  Vəlixanova  oldu.  O,1908-ci  ildə  Peterburq  Qadın  Tibb 

İnstitutunu  bitirdi.  Xeyransa  Axundova  da  tibbi  təhsilini  Moskvada,  ali  qadın 

kurslarında  aldı.  Qəmər  İskəndərova  Moskva  Universitetinin  nəzdində  stomatoloq 

ixtisası üzrə imtahan verdi. Zara Ağayeva (Şahtaxtinskaya) Tiflisdə ali qadın  kurslarında 

təbiətşünaslıq fakültəsini b itirdi

93



Yo xsul  uşaqlardan  Rusiyada  təhsil  alan  tələbələr  Qafqaz  şəhər 

özünüidarəsinin,  mü xtəlif  cəmiyyətlər  və  xüsusi  şəxslərin  verdiyi  təqaüddən   istifadə 

edə  bilirdilər.  Azərbaycanlı  tələbələr  müsəlman olduqları üçün  institut təqaüdünə  (ildə 

300 manat və pulsuz təhsilə) ümid edə bilməzdilər. İmtiyazlı Qafqaz təqaüdünə də ümid az 

idi, onu (ayda 20 manat və pulsuz təhsil) yalnız məmur uşaqlarına verirdilər. 

1908-1916-cı illərdə yalnız 12 azərbaycanlı tələbə Qafqaz təqaüdündən istifadə 

etmişdi.  Bakı  şəhər  idarəsi  cəmi  34  təqaüd  (350  manat)  ödəyirdi.  XX  əsrin 

əvvəllərində  mü xtəlif  illərdə  şəhər  təqaüdündən  Ə.Axundov,  İ.Əliyev,  M.Vəkilov, 

M.Hacınski,  Ə.  Q.Cəfərov,  R.Məlikov,  P.Poladxanov,  Ə.Bəylərbəyov,  N.Nərimanov 

və başqaları istifadə etmişdilər

94



Təqaüd  məbləğinin  çox  az  olması,  həmçinin  verilən  təqaüdlərin  sayca 



məhdudluğu  bəzi  tələbələri  işləməyə  məcbur  edirdi.  1913-cü  ildə  Bakı  qəzetlərinin 

birində  ("İqbal")  yazılırdı  ki,  azərbaycanlı  tələbələrin  30  faizi  ehtiyac  içindədir

95



Təminatı  və  təhsil  haqqını  ödəmək  imkanı  olmayan  tələbələr  institutdan  çıxarılmaq 



təhlükəsi ilə üzləşirdilər. Tələbələrə "Nicat", "Səfa" cəmiyyətləri, Peterburq  müsəlman 

xeyriyyə  cəmiyyəti  və  başqa  təşkilatlar  kömək  edir,  keçirdikləri  xeyriyyəçilik 

tədbirlərindən əldə olunan vəsaitləri ehtiyac içində olan tələbələrə paylay ırd ılar. 

Təminatsız tələbələrə maddi yardım və təqaüdü Bakı sahibkarları Ş.Əsədullayev, 



 

 

182 



Bala  bəy  və  Bəşir  bəy  Aşurbəyovlar,  U.Dadaşov,  M.Muxtarov,  M.Nağıyev, 

H.Z.Tağıyev və başqaları ödəyirdilər. H.Z.Tağıyev sonralar xalqın tarixində müəyyən iz 

qoymuş bir çox tələbənin (Ağa Axundovun, R.Axundovun, M.Vəkilovun, H.Ağayevin, 

Q.Qarabəyovun,  N.Nərimanovun,  P.Tambiyevin  və  b.)  ali  təhsil  almasına  şəxsən 

kö mək etmişdi. 

Qarşılıqlı yardım zərurəti azərbaycanlı tələbələri birləşdirməyə  məcbur edirdi. 

Onların  təhsil  aldıqları  Rusiya  şəhərlərində,  o  cümlədən  Peterburq,  Moskva,  Kiyev, 

Kazanda həmyerlilər cəmiyyətləri var idi. 

Təhsilini  başa vurmuş gənc  mütəxəssislər  işləmək  üçün  Vətənə qayıdırdılar. 

Mühəndislər  neft  firmalarında,  tikintidə,  nəqliyyatda,  müxtəlif  təşkilat  və  idarələrdə 

çalışır, tibb mütəxəssisləri ictimai  xəstəxanalarda, səhiyyə müəssisələrində işləyir və ya 

fərdi qaydada məşğul olurdular. Hüquqşünaslar müsəlman olduqları üçün çox vaxt dövlət 

qulluğuna  qəbul  edilmədiklərinə  görə,  adətən  şəxsi  vəkilliklə  məşğul  olur,  yaxud 

təhsillərinə uyğun olmayan başqa işlərdə çalışmaq məcburiyyətində qalırd ılar. 

Azərbaycan ziyalıları sırasına daxil olmuş savadlı cavanlar üçün  geniş ictimai 

fəaliyyət  xarakterik  cəhət  idi.  Onlar  özünüidarə  və  maarif  ocaqlarında,  xeyriyyə 

məqsədilə keçirilən ədəbi-musiqili gecələrin və tamaşaların təşkilində iştirak edirdilər. 

İctimai-siyasi  işlə  məşğul  olan  diplomlu  mütəxəssislərin  bəzi  nümayəndələri  Dövlət 

Dumasına seçilmiş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra isə hökumətin və 

Milli Şuranın tərkibinə daxil olmuşdular. 

1918-ci  ilə  qədər  təhsil  almış  azərbaycanlı  mütəxəssislər  Azərbaycandakı 

başqa  millətdən olan  ziyalıların bir  qismi  ilə  rəqabət  aparmış, digər bir qismi  ilə  birgə 

çalışaraq öz vətənlərinin ictimai, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdılar. 

Beləliklə,  ü mu miyyətlə  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  müxtəlif  növ 

məktəblərin, ilk növbədə, ibtidai təhsil şəbəkəsinin dairəsi genişlənmiş, təhsil alanların, 

o cümlədən azərbaycanlıların sayı xeyli artmışdı. 

1915-ci  ilin  başlanğıcına  qədər  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  və 

Zaqatala dairəsində 15262 müsəlman şagird var idi ki, onların çoxunu azərbaycanlılar (o 

cümlədən 1495 qız) təşkil edirdi. Müsəlman şagirdlər məktəbyaşlı uşaqların 10 faizini, 

qızlar  isə  bu  növ təhsil alanların ümumi sayının  onda bir  hissəsini  əhatə edirdi

96

.  Lakin 



bununla belə, yerli əhalinin təhsil tələbatının ödənilməsi acınacaqlı səviyyədə qalırdı. 

Çar  Rusiyasının  Azərbaycandakı  təhsil  sistemi  onun  müstəmləkəçilik 

siyasətinin  strateji  mexanizmi  olduğu  üçün  azərbaycanlıların  ana  dilində  təhsil 

almalarına  imkan  verilmirdi.  Buna  görə  də  ümumtəhsil  məsələsi  ölkənin  qabaqcıl 

ictimaiyyətinin  təzyiqi  ilə  müzakirə  edilsə  də,  təhsil  idarəsində,  dövlət  dumasında 

dəstəklənmədi, onun həll edilməsi üçün hökumət tərəfindən heç bir ciddi iş görülmədi. 

Xalq təhsili sistemində şagirdlərin Azərbaycan dilində  təhsil almasına imkan  məhdud 

idi. 


Qafqaz tədris dairəsinin rəsmi  məlumatına görə, 1915-ci ildə yuxarıda qeyd 

olunmuş ərazidə tələbatı əsasən ödəmək üçün 1745  məktəb lazım  idi, halbuki onlardan 

mövcud olanların sayı 380, yəni ehtiyac olandan 4,6 dəfə az idi. 


 

 

183 



Bununla belə, XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda ümumi və peşə-texniki 

təhsil şəbəkəsinin qismən də olsa inkişafı müxtəlif istiqamətli bir çox orta və ali təhsil 

müəssisələrinin  yaradılması,  milli  təhsil  və  elmi  kadrların  yetişdirilməsi  üçün  zəmin 

yaratmağa başlamışdı. 

 

 

 



 

 


Yüklə 5,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin