A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şəhər özünüidarəsi və milli komitələri olmayan qəzalarda deputatlar kənd icmaları nümayəndələrinin qurultayı tərəfindən seçilə bilərdilər 11 . Nəzərdə tutulan 120 deputatdan 80 nəfəri müsəlman əhalini, 21 nəfəri erməni, 10 nəfəri rus milli azlıqlarını, 4 nəfər də alman, yəhudi, gürcü və polyak azlıqlarını təmsil etməli idi. Həmkarlar təşkilatlarına 3 yer, Neft Sənayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqına 2 yer ayrılmışdı. Qanunda ərazi proporsiyası müəyyənləşdirilird i: a)
qəzası 2, Quba qəzası 2, Lənkəran qəzası 2, Şamaxı qəzası 2, Gəncə qəzası 2, Ərəş qəzası 2, Cavanşir qəzası 1, Zəngəzur qəzası 2, Qazax qəzası 1, Cəbrayıl qəzası 1, Nuxa qəzası 2, Şuşa qəzası 2, Zaqatala qəzası 2, İrəvan quberniyasının türk-müsəlman hissəsi 3 və
285 Tiflis quberniyasının türk-müsəlman hissəsindən-1 nəfər. b)
erməni əhalisindən 21 nəfər; Gəncə və Şuşanın hərəsindən 8 nəfər, Bakı Erməni Milli Komitəsindən 5 nəfər; c)
ç) Alman milli təşkilatından 1 nəfər; d)
Yəhudi Milli Şurasından 1 nəfər; e)
Gürcü Milli Şurasından 1 nəfər; ə) Polyak Milli Komitəsindən 1 nəfər; f) Bakı həmkarlar ittifaqlarından 3 nəfər; g) Bakı Neft Sənayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqından 2 nəfər (müştərək) 12 . Əvvəlcə Milli Şura, sonra da Azərbaycan parlamenti bütün siyasi partiyaları parlamentin işində iştira k etməyə dəvət etdi. Siyasi partiyaların gələcək parlamentə münasibəti 1918-ci il dekabrın 6-14-də keçirilən və bolşeviklərdən başqa bütün partiyaların iştirak etdiy i demokratik müşavirədə aydınlaşdı. Eserlərin tələbi ilə müşavirə "vahid və bölünməz Rusiya" haqqında məsələni mü zakirə etdi. Rus partiyalarının əksəriyyəti - kadetlər, menşeviklər "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasını müdafiə edir, yeni yaran mış dövləti tanımaqdan və yerli höku mətd ə iştirakdan imtina etməyə çağırırdılar. Azərbaycanın milli partiyaları - "Müsavat", "İttihad", "Hümmət" və Müsəlman Sosialist Bloku isə Rusiya ilə yenidən birləş- mək ideyası əleyhinə çıxış edirdilər. " Bund"un mövqeyi Azərbaycan milli partiyalarının mövqeyinə yaxın idi, yəni o da parlament və hö kumətin yalnız milli təmsilçilik prinsipi əsasında təşkil edilməsi təklifini irəli sürürdü. Bolşeviklər fəal boykot taktikasına keçmişdilər. Menşeviklərin idarə etdikləri Həmkarlar İttifaqları Şurası da parlamentə qarşı mü xalifətdə id i. Şura ü zvlərindən 6 nəfər b itərəf qalmaq la parlamentdə iştirak etməmək haqqında qərar çıxarmışdı 13 . Menşevikpərəst hümmətçilər parlamentin açılmasına kö mək edir, amma hakimiyyəti ələ almağa hazır olmadıqları üçün bunun könüllü olmadığ ını b ild irir, parlamentdəki fəaliyyətlərin i ö zlərinə məxsus inqilab i təbliğat forması kimi təqdim ed ird ilər 14 . Parlamentdə iştirak etməyin mü mkünlüyünü nəzərdən keçirən eserlər partiyasının Bakı Ko mitəsi Azərbaycanın öz müqəddəratını təyin etməsin i yalnız vahid Federativ Rusiya tərkibində mü mkün s ayırdı. Bu partiyanın qənaətinə görə, Azərbaycan Cümhuriyyəti Rusiya Federasiyasının bərabərhüquqlu üzvü olmaqla zəh mətkeş xalq ın normal in kişafını təmin edər, parlament isə yalnız demokratik seçkilər keçirilməsi əsasında nüfuzlu orqan ola bilərdi 15 . De mokratik seçkilərin əsası kimi onlar milli təmsilçiliyi deyil, yalnız partiya təmsilçiliyi prinsipini qəbul edirdilər. 1919-cu il yanvarın 25-də parla ment eser partiyası Ba kı Ko mitəsinin ona 5 yer ayrılması haqqında xahişin i mü zakirə etdi. "Əhrar" fraksiyası və "bitərəflər" bu xah işi o şərtlə qəbul etdilər ki, onlar sosialist fraksiyasına daxil olsunlar, çünki
286 bu yerlər milli azlıqlar üçün ayrılmışdır. Eserlər ö zlərini beynəlmiləlçi partiya hesab etdiklə rindən heç bir milli ko mitəyə daxil olma mışdılar. A mma parla ment partiya prinsipi ilə deyil, milli əsas üzrə yaradıld ığı üçün qərara alında ki, milli azlıq lar hesabına eserlərə yer ayrılsın 16 .
qüvvənin orada olmasının zəru riliyini b ildird i. " Bizim fəalliyyətimizin tənqid olunması və bizim mövqeyimizə qarşı etiraz parlament binasından kənarda deyil, parlament tribunasından bildirilmə li və həmin tribunadan da ona cavab alın malıdır" 17 . Bununla belə, eserlər parla mentin fəa liyyətində iştirak et mədilər. Parla mentin işə başlaması ə rəfəsində Azərbaycanda siyasi qüvvələrin ümu mi düzümü belə idi. Azərbaycan parlamentinin açılışı dekabrın 3-də nəzərdə tutulmuşdu. Parlamentin açılmasın ın ləngiməsi ing ilis ko mandanlığ ının A zərbaycan hökumətinə etdiyi təzyiqlərlə bağlı idi. Britaniya ordusu Baş qərargahının rəisi S. Stoksun mayor Ro lansona göndərdiyi məktubunda ona tapşırılırdı ki, koalision hökumət müttəfiqlər ko mandanlığı tərəfindən tanınmayınca parlamentin açılmasına imkan verməsin 18 .
parlament Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müvəqqəti ali qanunverici orqanı öz işinə başladı və hər hansı bir dövlət tərəfindən belə tanın mamış respublika öz varlığ ını və de mokratiya prinsiplə rinə bağlılığ ını bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Həmin gün "Azərbaycan" qəzeti iftixarla yazmışdı: "Tarixi hadisələrin gedişilə b iz- lər dövlətçiliy imizin baniləri və xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi şüarı ilə yayılan yeni siyasi hərəkatın pionerləri olduq" 19 .
insanlar bir-b irini təbrik edirdilər. Müvəqqəti olaraq Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Nikolayev küçəsində yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında toplaşmış parlament xüsusi sayıqlıqla mühafizəyə alın mışdı. Gündüz saat 1-ə yaxın deputatlar öz yerlərində əyləşdilər: mərkəzdə - müsavatçılar və milli azlıqların nümayəndələri, sol cinahı sosialist bloku və hümmətçilər, sağ cinahı isə ittihad - çılarla bitərəflər tutdular, lojada dip lo matik dairələrin nümayəndələri yerləşdilər 20 .
parlamentin cəmi 79 üzvü var id i. "Müsavat" fraksiyasını 11 "İttihad"ı 11, "Əhrar"ı 9, "Hü mmət"i 5, "Müsəlman Sosia listlər Bloku"nu 5, "bitərəflə r"i 15, "milli azlıq lar"ı 4, "Rus-Slavyan Cə miyyəti"ni 3, "erməni fraksiyası‖nı 4 deputat təmsil edirdi
21 . Parlamentin birinci iclasını Milli Şuranın və "Müsavat" fraksiyasının sədri M.Ə.Rəsulzadə açaraq, hərarətli nitqində Azərbaycan Cü mhuriyyəti qarşısında duran ən mühüm məsələlər barəsində fikirlərini söyləyib, başlıca milli qayənin azadlıq və müstəqillik ideyalarını gerçəkləşdirmək və təsdiq etmək olduğunu vurğuladı. Öz xalqının milli ideallara sədaqətini heç vaxt itirməyəcəyinə, azadlıq və
287 müstəqillik yolunu tutaraq dönmədən irəliləyəcəyinə sarsılmaz inam ifadə edən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan xalqının bütün millətlərə, o cümlədən Rusiya xalqlarına da azadlıq və demokratiya arzuladığını bildirərək, eyni zamanda qeyd etdi ki, "Qafqaziya dağlarının şimalında təşəkkül edən müstəbid və təcavüzkar bir hökumətə biz laqeyd qala bilməriz" 22 . Cənubi Qafqaz xalqlarının birliyi, yəni onların mehriban qonşular kimi əl-ələ verərək azad və müstəqil yaşamağa qadir olmaları M.Ə.Rəsulzadənin bu tarixi nitqində toxunulan mühüm məsələlərdən biri idi və onun həlli konkret tarixi şəraitə uyğun olaraq qoyulurdu. Əsas fikir ondan ibarət idi ki, burada yaşayan millətlər öz müqəddəratlarını özləri təyin etməlidir. Bir dövlət olaraq dünya birliyi ölkələri tərəfindən tanınması və onun tamhüquqlu bir tərəf kimi beynəlxalq aləmə çıxması gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. M.Ə.Rəsulzadə milli səviyyədə fikir və əməl birliyini, fəaliyyət yekdilliyini bu mühüm məsələnin uğurlu həlli üçün əsas şərt hesab etmiş və buna görə də öz tarixi nitqini yekunlaşdıraraq demişdi: "Azərbaycan bir atəş mənbəyidir... Bu atəş sönməmək üçün əl-ələ verib müttəhidən çalışalım, əfəndilər! Mən sizi belə bir ittihada dəvət ed irəm" 23 .
"Müsavat" fraksiyası adından çıxış edən Ş.Rüstəmbəyov sədrliyə Əli Mərdan Topçubaşovun, onun müavini vəzifəsinə isə Həsən bəy Ağayevin namizədliyini irəli sürdü. Səsvermədən sonra artıq parlament sədrinin müavini seçilən H.Ağayevin təklifi ilə ən gənc deputat, Rəhim bəy Vəkilov parlamentin katibi seçildi. Ə.M.Topçubaşov Bakıda olmadığmdan sədr vəzifəsinin icrası müvəqqəti olaraq H.Ağayevə həvalə olundu. Parlamentin cari işlərinin nizama salınması məqsədilə parlament sədri, onun müavini və fraksiyaların nümayəndələrindən ibarət ağsaqqallar şurası (senyorkonvent) yaradıldı. Sonra parlament baş nazir F.X.Xoyski höku mətinin daxili və xarici siyasəti haqqında hesabat məruzəsini din lədi. Höku mətin hesabatında Azərbaycanın məlu m səbəblər üzündən xarabazarlığı xatırladan bir ölkəyə çevrilməsi şəraitində, ilk növbədə, Türkiyənin qonşuluq köməyi və onunla bağlanmış sülh müqaviləsi sayəsində çətinlikləri qismən aradan qaldıraraq dövlət müstəqilliy inin qaydaya salınmasından danışılır, daxildə baş alıb gedən hərc-mərcliyə son qoymağın vacibliyini nəzərə alıb polis işlərinə önəm verild iyi və onun artıq ölkə ərazisinin ço x hissəs inə nəzarət etdiyi, dəmir yolların, poçt və teleqrafın fəaliyyət göstərdiyi bildirilird i. Hesabat məruzəsində həmçinin A zərbaycanın Gü rcüstan və Ermən istanla şərikli pul buraxmasının məcburiyyət nəticəsində baş verdiyi və tezliklə milli pul buraxılacağı bəyan edilird i. Bakı şəhəri və quberniyasında yerli türk-müsəlman əhalin in S.Şau myanın rəhbərliy i ilə bolşevik-daşnak qüvvələrin in həyata keçirdikləri soyqırımı hadisələrinin qarşısını almaq, ölkənin baş şəhərini düşmən işğalından azad etmək üçün Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Osmanlı höku mətindən hərbi yard ım
288 almağa məcbur olduğunu bild irən baş nazir F.X.Xoyski hesabat məruzəsində həmçinin höku mət rəhbərliy inin bir müddət Osman lı ordusu komandan lığı tərəfindən göstərilən təzyiqlər altında olduğunu etiraf edir və bu nu onunla əlaqələndirird i ki, höku mət bir tərəfdən, ö z dövlət suverenliy inin pozu lmamasına, digər tərəfdən isə hərbçilərin kö məyinə ehtiyac duyduğu üçün onların xətrinə dəyməməyə çalışırd ı. Höku mətin hesabat məruzəsində müttəfiq lərin Azərbaycan dövləti ilə əlaqədar yürütdükləri siyasətə böyük ü mid bəslənir və bildirilird i ki, İngiltərə, Fransa, Ame rika kimi böyük dövlətlər A zərbaycan xa lqın ın öz müqəddəratın ı təyin edib azad yaşamaq haqqından məhru m o lmasın ı istə məyəcək, onun öz istiqla liyyəti yolunda gördüyü işlərə və apardığı mübarizəyə kö mək göstərəcəklər. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilk höku mət kabinetin in qarşılaşdığı, mütləq həll etməli olduğu ço x mühüm məsələlərdən b iri də Cənubi Qafqazda yaranmış respublikalarla, həmçinin digər qonşu ölkələrlə dostluq əlaqə və münasibətləri qurmaq vəzifəsi idi. Gürcüstanla daim qarşılıqlı anlamda olan Azərbaycan hökuməti hər hansı bir mübahisəni onunla dinc yollarla - tərəflərin bir- birinə etimad ına əsaslanan danışıqlarla həll edə b ilmişdi. Şimali Qafqaz xalqları ilə münasibətlər daha asan qurulmuş, heç bir mübahisəli məsələ ya ranmamış, hər iki tərəf bir-birinə mümkün yardımını əsirgəməmişdi. Bütün bunlar hökumətin hesabat məruzəsində nəzərdən keçirilir və qeyd edilirdi ki, qonşu Ermənistanla normal ikitərəfli münasibətlər qurulması milli zəmində baş vermiş qırğınlar və müharibə nəticəsində yoluna qoyulmamışdı. Bu məsələ ilə bağlı olaraq xüsusilə vurğulanırdı ki, səbəbkar axtarmaq, kimin daha çox qan tökdüyünü, zülm etdiyini tərəziyə qoymaq indinin yox, gələcəyin iş idir, in- dilikdə isə qonşu respublika ilə sülhə və normal qonşuluq münasibətlərinə nail olunmalıd ır. Hökumətin hesabat məruzəsində ayrı-ayrı nazirliklərin fəaliyyətindən ümumiyyətlə danışılarkən məktəb və ədliyyə sisteminin qurulması və işlək hala gətirilməsi, bir çox dövlət idarələrində Azərbaycan "türk dili bilən adamlar"ın vəzifələrə təyin edilməsi ciddi irəliləyişlər kimi qeyd edilir və hökumətin həmişə "Millətin hüququ, istiqlalı, hürriyyəti!" şüarını bir prinsip kimi rəhbər tutdugu vurğulanırdı. Baş nazir F.X.Xoyski hökumət kabinetinin fəaliyyəti haqqında hesabat məruzəsini yekunlaşdırarkən hökumətə başçılıq edən bir kabinetin parlamentdə seçilib təyin edilməsinin vacibliyini səbəb göstərərək, əvvəlki heyətdən ibarət hökumət kabinetinin istefa verdiyini elan etdi 24 .
etdirdiyi birinci iş gününün əlamətdar məqamlarından biri də, "İttihad" partiyasının təklifinə uyğun olaraq, ali dövlət orqanının fəaliyyətə başlaması münasibətilə siyasi məhbuslara amnistiya e lan edilməsi o ldu. Parlamentin 1918-ci il 10 dekabr tarixli ikinci iclasında fraksiyalar fəaliyyətlərinin əsas prinsip və məqsədlərini əks etdirən bəyannamələrini açıqladılar. Bütün fraksiyaların Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaq və ölkədə demokratik quruluşu bərqərar etmək kimi
289 niyyətləri səslənsə də, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağın yolları və vasitələri mü xtəlif cür başa düşülürdü. "Müsavat‖ın bəyannaməsi ilə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə başçılıq etdiyi siyasi qüvvənin ilk olaraq Azərbaycan istiqlalının bayrağının qaldırılmasını xatırladaraq yaşadıqları tarixi dövrü partiyanın daşıdığı ideyaların təntənəsi dövrü kimi dəyərləndirdi. O, Azərbaycanın bütün partiyalarını artıq müstəqillik ideyasının təbliğatına deyil, mövcud tarixi faktın siyasi, hüquqi və diplomatik cəhətlərdən təs bit edilməsinə yönəlmiş fəaliyyətə çağırdı. Bəyannamədə "Müsavat‖ın milli demokratiya mövqeyində dayanması vurğulanırdı, yeni formalaşacaq hökumətin xarici siyasət sahəsində əsas vəzifələri kimi Azərbaycanın dünya dövlətləri tərəfindən tanınması və Qafqaz xalqlarının birliyinə nail olması göstərilirdi. "Müsavat" fraksiyasının bəyannaməsində xüsusi olaraq Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların bərabərliyi amalı ifadə olunurdu: "Azərbaycan Cümhuriyyəti övladını ögey-doğmaya ayırmaz: erməni, rus, yəhudi, gürcü, nemes, polyak və sair azlıqda qalan millətlər Azərbaycan vətəndaşı olmaqla bərabər, milli-mədəni muxtariyyətə malik olub kəndi ümuri-məzhəbiyyə, milliyyə və mədəniyyələrini kəndiləri (özləri -Red.) idarə etməlidirlər". Bəyannamədə partiyanın torpaq və fəhlə məsələlərinə dair mövqeyini açıqlamağa mühüm yer ayrılmışdı. Aqrar məsələ ilə bağlı bildirilirdi ki, bütün torpaqların kəndlilərə pulsuz verilməsi, torpağın kəndlilərin tam mülkiyyətinə çevrilməsi nəzərdə tutulur, eyni zamanda qeyd olunurdu ki, kəndlilərə yalnız yerin üstü verilməli, yerin təki isə dövlətin mülkiyyətində saxlan malıdır. Meşələr, göllər, şoranlıq və sular ümumxa lq sərvəti elan edilirdi. Fəhlə məsələsi ilə bağlı tədbirlərdə 8 saatlıq iş gününə keçilməsi, sığortanın tətbiq edilməsi, barışdırıcı komissiyaların, əmək birjasının təşkili, bütün müəssisələrdə fabrik müfəttişlərinin təyin edilməsi, gecə qulluğunun, 16 yaşına qədər uşaqları işlətməyin qadağan olunması, qadınların səhhətlərinə zərərli işlərdən azad edilməsi kimi mühü m vəzifələr nəzərdə tutulurdu. Bəyannamədə həmçinin xalq təhsilinin inkişafı, Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində işlədilməsi, ərzaq probleminin həlli, ordunun təşkili məsələlərinə toxunulur, yeni hökumətin təşkilinə gəldikdə isə, onun koalisiya şəklində qurulması istəyi ifadə olunurdu. Bu koalisiyanın həm millətlərarası, həm də partiyalararası zəmində formalaşmasının vacibliyi bildirilir, parlament qarşısında cavabdeh olan hökumətin bərqərar edilməsi xüsusi vurğulanırdı 25 .
A.Səfikürdski, Ə.Şeyxülislamov və Ə.C.Pepinovun açıqladıqları bəyannaməsində yeni hökumətin koalision olması və demokratik prinsiplərə əsaslanması tələbi qoyulurdu. Burada Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin qorunması və demokratiyanın təsdiqi hökumətin ümdə vəzifəsi kimi müəyyənləşdirilir, Müəssislər Məclisinin tezliklə çağırılması, parlament üzvlərindən ibarət mart və sentyabr hadisələri ilə bağlı xüsusi istintaq komissiyasının təşkili israrla tələb edilirdi. Fəhlə məsələsinin həlli üçün 8 saatlıq iş gününün tətbiqi, inqilab dövründə fəhlələrlə bağlanmış müqavilələrin qüvvədə qalması, fəhlə təşkilatlarına dövlət tərəfindən maddi yardım göstərilməsi kimi tədbirlərin görülməsi
290 təklif edilirdi. Aqrar məsələyə gəldikdə isə, hələ Zaqafqaziya Seyminın müsəlman fraksiyalarının iştirakı ilə qəbul etdiyi qanunun həyata keçirilməsi məqsədilə torpaq komitələri yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bəyannamədə "müdafiə edəcəyimiz məsələlərdən biri də-qadınlarımızın haqq və səlahiyyəti kişilər ilə bərabər olmaqdır" - fikri xüsusi vurğulanırdı. Xarici siyasət sahəsində qonşu dövlətlərlə, Avropa ilə ən geniş əlaqələr qurulmasının vacibliyi qeyd edilirdi. 26
hakimiyyətin millətə məxsus olması ideyasının gerçəkləşməsi müsəlmanların azadlıq uğrunda apardığı mübarizənin son məqsədi sayılırdı. Ona görə də partiya bu ideyanın qismən də olsa həyata keçməsinə şaddır və var qüvvəsilə Azərbaycan xalqı tərəfindən hakimiyyətin tam ələ alınması üçün iş aparacağını bəyan edir. Bəyannamədə Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların sülh şəraitində birgə yaşamalarına imkan yaradılması tələb edilirdi. Fəhlə məsələsində "İttihad" menşeviklərin proqramı ilə çıxış edərək, fəhlələrin səadətini təmin etməyə səy göstərəcəyini vəd edir, aqrar məsələdə isə torpağın pulsuz olaraq kəndlilərə paylanılması təklifini irəli sürürdü. Maliyyə sahəsinə gəldikdə o, mütərəqqi gə- lir vergisinin tətbiqini tələb edərək digər vergilərin ləğvini israr edirdi. Maarif sistemində isə bu partiya ibtidai məktəblərdə ümumi və icbari təhsilin bərqərar edilməsinə, məktəblərin milliləşdirilməsinə tərəfdar çıxd ığın ı bildirirdi 27 . Çıxış edən milli azlıqların təmsilçiləri - Slavyan-Rus Cəmiyyətindən M.İ.Vinoqradov, gürcülərin nümayəndəsi Q.İ.Texakaya, polyak S.A.Vansoviç, almanların nümayəndəsi L.Y.Kun, Yəhudi Milli Şurasından M.A.Quxman Azərbaycan parlamentini işə başlaması münasibətilə təbrik edərək, əmin olduqlarını bildirdilər ki, Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün xalqların birgə səyi nəticəsində azad və demokratik dövləti qura və möhkəmləndirə biləcək. Amma rusların nümayəndəsi çıxışında "Yaşasın vahid və bölünməz Rusiya"! - şüarını səsləndirməkdən yan keçə bilmədi. Bir yəhudi nümayəndə isə arzu etdi ki, "...sona yetən 1918-ci il Azərbaycan tarixində yeni parlaq dövrü açsın və Azərbaycan türkləri bərabərhüquqlu və bərabərdəyərli üzv kimi gələcək Ümumrusiya siyasi ailəsinə, Rusiya Federativ Respublikasının tərkibinə daxil olsunlar". Bu fikrin əksinə olaraq, Azərbaycanda yaşayan polyakları təmsil edən natiq Azərbaycanın Avropa xalqlarının ailəsinə daxil olacağına inandığın ı söylədi 28 .
parlament iclasında Abdulla bəy Əfəndizadə tərəfindən açıqlandı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasını alqışladığını bildirən "Əhrar" eyni zamanda hökuməti yarımillik fəaliyyətinin kifayət qədər qənaətbəxş olmadığına görə tənqid etdi. Onun bə- yannaməsində tələb edilirdi ki, hər bir nazirliyin başında müvafiq sahənin mütəxəssisi dursun. Aqrar islahatlarla bağlı "Əhrar" iri mülkədar torpaqlarının özgəninkiləşdirilərək kəndlilər arasında bölünməsini düzgün sayırdı. Fəhlə məsələsində bu partiya 8 saatlıq iş günü, əməyin mühafizəsi tələblərinə tərəfdar çıxırdı. Xarici siyasət sahəsində qonşu respublikalarla dostluq münasibətlərinin qurulması və inkişaf etdirilməsinə üstünlük verən "Əhrar" sülh konfransında təkcə Azərbaycan xalqının yox, bütün Qafqaz xalqlarının ınüstəqilliyinin və onların hüquqlarının müdafiə edilməsinin vacibliyinə xüsusi diqqət
291 yetirirdi 29 . Parlamentin işə başlaması ilə bağlı olaraq, hökumətin həmin gün istefa verməsindən sonra dərhal yeni Nazirlər Şurasınm təşkilinə başlandı. 1918-ci il dekabrın 13-də qüvvətli hökumətin yaradılması, onun həm daxili, həm də xarici siyasət sahəsində məhsuldar fəaliyyət göstərməsi parlamentdə təmsil olunmuş Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|