A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
siyasi cərəyanların qarşısında yox, yalnız koalisiyalı, cəmiyyətdəki bütün təbəqələri demokratiya platformasında birləşdirəcək güclü mərkəzin - parlamentin formalaşması əsasında mü mkün idi. Azərbaycan parlamentində mərkəzi mövqedə ən nüfuzlu qüvvə "Müsavat" dururdu. O, koalisiya prinsipini dövlətin maraqlarına uyğun hesab edərək, öz fəaliyyətində bütün siyasi təşkilatlarla konstruktiv əməkdaşlığa meyl göstərirdi. Müsavatçılar parlamentdə demokratik bitərəflər qrupu ilə ittifaqda çıxış etməklə yanaşı, dövlət siyasəti- nin əsaslarını müəyyənləşdirməkdə aparıcı rol oynayan qüvvə kimi qalaraq, sosialist fraksiyasına arxalanmağı məqsədəuyğun sayırdılar. Həmin fraksiya "Hü mmət" və "Müsəlman Sosialistlər Bloku" təşkilatları çərçivəsində fəaliyyət göstərən azərbaycanlı sosial-demokratları, eserləri və menşevikləri özündə birləşdirərək parlamentin sol cinahını təşkil ed ird i. Bu qüvvələrin respublikan ın həyatında mühüm rol oynaması şübhə doğurmasa da, taktiki cəhətdən yetkin olmaması, hadisələrə və hakimiyyətdaxi li proseslərə yanaşmada birmənalı mövqe tutmaması da nəzərə çarpırdı. Parlamentin sağ cinahı əsasən "İttihad" fraksiyasından ibarət idi. İttihadçılar ö lkədə siyasi üstünlüyə malik milli-demokratik cərəyana qarşı sərt mü xalifət mövqeyində durur və 1919-cu ilin dekab rınadək höku mət kabinetlərin in formalaşmasında iştirakdan imtina edirdilər. Beləliklə, parlamentin yaranmasından sonra onun daxilində əmələ gələn konkret siyasi durumu və qüvvələr nisbətini nə zərə a laraq, yeni hökumətin məhz koalisiya şəklində qurulmasının məqsədəuyğun olması, demək olar ki, hamı tərəfindən etiraf edilirdi 30 . Parlament sədrinin müavini H.Ağayev F.X.Xoyskiyə höku mət təşkil etmək xahişi ilə mü raciət etdi. Müraciətdə deyilirdi: "Fraksiyaların arzusu, habelə Sizin siyasi təcrübəniz, Vətənə və M illətə xid mət işində göstərdiyin iz mühüm fəaliyyət və fədakarlığınız məni vadar edir ki, Sizi vacib və çətin bir işə, baş nazir vəzifəsini ö z ü zərinizə götürməyə və koalisyon kabinet təşkil etməyə dəvət edim"
31 . F.X.Xoyski əvvəlcə səhhətinin pozulmasına istinad edərək bu təklifdən imtina etdi. Lakin həmin təkliflə yenidən müraciət edildikdə ölkədə yaranmış vəziyyətin mürəkkəbliyini nəzərə alıb, Vətəninin onun siyasətçi bacarığına və dövlət idarəçiliyi sahəsindəki qabiliyyətinə ehtiyacı olduğunu görüb yeni hökumət təşkil etməyə və onun rəhbəri baş nazir olmağa razılıq verdi. Ölkədə formalaşmış partiya sistemi və siyasi qüvvələrin mövcud düzümünə hər cəhətdən gözəl bələd olan F.X.Xoyski 1918-ci il dekabrın 26-da
292 yeni, koa lisyon hökumətin tərkibini parla mentin təsdiqinə çıxartdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran masından sonra sayca artıq üçüncü Nazirlər Şurasın ın tərkibinə Fətəli Xan Xoyski (bitə rəf) - baş nazir və xarici işlər naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov ("Müsavat") - daxili işlər naziri, Səmədağa Mehmandarov (bitərəf) – Hərbi nazir, Nəsib bəy Yusifbəyli ("Müsavat"") - xalq maarifi və etiqadlar naziri, Xudadat bəy Məlikaslanov (bitərəf) - yollar naziri, Aslan bəy Səfikürdski (sosialist) - poçt, teleqraf və ə mə k naziri, Mehdi bəy Hacınski ("Müsavat") - dövlət nəzarəti naziri, R. Xoys ki ("Müsavat") - təminat naziri, Xosrov bəy Sultanov (bitərəf) - əkinçilik naziri daxil oldular 32 . 1919- cu ilin yanvarında Slavyan-Rus Cəmiyyətinin üzv ləri İ.Protasyev və K.Lizqar, müvafiq olaraq, maliyyə və ərzaq naziri vəzifələrin i tutdular, bir qədər sonra isə doktor Y.Y.Gindes səhiyyə naziri təyin olundu 33 . Parlamentin yeni Nazirlər Şurasını təsdiq etdiyi 1918-ci il 26 dekabr tarixli iclasında baş nazir F.X.Xoyski höku mət bəyannaməsini təqdim etdi. Sənəddə Azərbaycanın müstəqilliy inin hərtərəfli şəkildə gücləndirilməsi hökumətin əsas vəzifəsi kimi qoyulur, bununla bağlı olaraq, dünyanın digər dövlətləri ilə münasibətlərin qurulması və in kişaf olun masının əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Sülh konfransı tərəfmdən müstəqil Azərbaycana qarşı ədalətli qə - rarın çıxarılacağına ü mid bəslənildiyi qeyd edild i. Hö ku mət qarşısında duran ən başlıca vəzifələrdən birinin də A zərbaycanın ərazi bütövlüyünü qoruya biləcək güclü ordu təşkil etmək olduğu bild irildi. Höku mətin respublika elan edild ikdən bəri yürütdüyü daxili siyasətində bəzi səhvlər buraxd ığının etiraf edilməsi ilə yanaşı, "...millət gərək özü höku mətə müavinət etsin" - fikri söylənild i. Höku mətin qarşısında maarif sahəsində xüsusi olaraq A zərbaycan dilin in dövlət dili kimi geniş işlədilməsi, ölkədə yaşayan bütün xalqların mədəni inkişafı üçün bərabər şəraitin yaradılması kimi vəzifələrin qo - yulduğu bəyan edild i. Ərzaq proble min in həlli, nəqliyyat yollarında baş verən mənfi halların aradan götürülməsi, A zərbaycan pullarının buraxılması, ədliyyə və məh kəmə sistemində ədalət prinsipinin bərqərar edilməsi istiqamətlərində bütün lazımi tədbirlərin görü ləcəyi vəd edild i. Höku mət bəyannaməsində həll edilməsini gözləyən problemlər içərisində ən kəs kin i olan fəh lə və aqrar məsələlər barədə deyilirdi: "...höku mət millət üçün olduğu aşkardır. Milətin əksəriyyəti fəhlə və kəndlidən ibarətdir. Höku mət bilir ki, torpaq əkinçiyə verilməz isə, fəhlənin həyatı təmin edilməz isə, o hökumət yürü məz. Höku mət bunun üçün bir məsai nəzarəti düzəlt məyə qərar verdi, ta ki fəh lələr də insan surətində dolana bilsinlər. Onların həyatı təmin olunsun... onlar lazımdır səkkiz saat işləsinlər, ond an artıq onları işləməyə qoymasınlar... Qald ı ki, torpaq məsələsi: höku mət bunu da sizə şadlıq ilə deyəcək ki, bu barədə parla ment fra ksiyaları hə mrəydirlə r. Hö ku mət buna binaən lazım bilir ki, torpaq əvəzsiz olaraq əkinçiyə verilsin" 34 . Yeni, koalisyon hökumətin təsdiq edilməsi və işə başlamasından dərhal sonra general Tomson bu hökuməti yeganə qanuni hakimiyyət kimi tanıd ığı
293 haqqında bəyanat verdi 35 . İngilis ko mandanlığın ın siyasəti təkcə Azərbaycan Hökumətin i yeganə qanuni hakimiyyət kimi tanımaqla məhdudlaşmırdı. Öz siyasi mənafelərindən çıxış edən ingilislər əslində Rusiyanın birləşdirilməsinə deyil, onun parçalan masına çalışırdılar. Bununla da onlar bir tərəfdən, ö z müstəmləkələrin in təhlükəsizliy ini təmin etməyə, d igər tərəfdən isə Rusiyanı zəiflətməyə və sabiq Rusiya əyalətlə- rin in bütün iqtisadiyyatını öz əllərinə keçirmək üçün imkan qazan mağa çalışırdılar 36 . Buna görə ingilislər A zərbaycan Cümhuriyyətinin daxili işlərinə qarışır, onları nəzarətdə saxlamağa can atırdılar. Məsələn, 1919-cu il yanvarın 23-də ingilis hərbi polisinin ko missarı polkovnik Q.Kokkerel Azərbaycan daxili işlər nazirindən tələb etmişdi ki, polis işçilərinin təyin o lunmasın ı şəxsən onunla razılaşdırsın və "polis rütbəli heyətdə və ya təyinatlardakı hər cür dəyişikliklər onun dəftərxanasından keçsin" 37 . Daxili işlər naziri Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası sədrinə aşağıdakı məzmunda məlu mat vermişdi: "Müttəfiq dövlətlərin polis ko missarı bütün Bakı rayonu polisinin rəhbəri təyin edilmiş və polisin bütün üzvləri ona tabe edilmişdir. Bu ko missarın sərəncam və əmrləri tez-tez Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hakimiyyət dairələrin in sərəncam və əmrlərin i ləğv etsə də, polis məmurları tərəfindən qeyd-şərtsiz icra o lunur. İşlərə müdaxilə o həddə çatıb ki, hətta polis ko missarı tələb ed ir ki, polis heyətindəki dəyişikliklər və təyinatlar yalnız onun dəftərxanası vasitəsilə aparılsın" 38 . Özlərini Bakı şəhərinin sahibləri kimi hiss edən ingilis zab itləri yerli əhaliyə qarşı münasibətdə kobud və əxlaqsız hərəkətlərə də yol verird ilər. 1919-cu il apre lin 7-də Ba kı əha lisindən Azə rbaycan Cümhuriyyəti daxili işlər nazirinin adına ingilis əsgərləri tərəfindən törədilən biabırçılıqlar haqqında şikayət daxil olmuşdu. "Əsgər- lər özlərini o qədər sırtıq, biabırçı və ədəbsiz aparırlar ki, qadınlar ingilis əsgəri küçədə olanda, oraya qətiyyən çıxa bilmirlər" 39 . İngilis hərbçiləri tərəfindən yerli vətəndaşların döyülməsi halları da olmuşdu. Bakı kəndləri sakinlərindən də yerli əhalini ingilis əsgərləninin qarət etməsi, onlardan zorla pul və ərzaq almaları haqqında şikayətlər daxil olurdu. İngilislər özbaşınalığı o dərəcəyə çatdırmışdılar ki, hətta Xarici İşlər Nazirliyinin ünvanına daxil olan diplomatik məktubları da açırd ılar 40 .
rəhbərlik etdikləri Bakı Fəhlə Konfransı (BFK) yeni təşkil olunmuş hökumət üçün ciddi müxalifətə çevrilmişdi. 1918-ci il dekabrın 18-də BFK öz iclasında siyasi tələblər (tutulanların azad edilməsi, mətbuat, həmkarlar ittifaqları, yığıncaq azadlıqlarının bərqərar edilməsi haqqında və s.) təqdim etməklə, tətil keçirmək barədə qərar qəbul etdi 41 .
gedişində menşevik Çurayevin sədrliyi ilə BFK-nın xüsusi iclası keçirildi. Hökuməti tanımamaq mövqeyində duran sosialist partiyalarının liderləri konfransın qərarını ingilis komandanlığına göndərdilər. BFK ingilis komandanlığından tələb edirdi ki, kollektiv müqavilənin bərpası üçün sənayeçilər və fəhlə konfransı nümayəndələrindən ibarət saziş
294 komissiyası yaradılsın. İclasda iştirak edən M.Ə.Rəsulzadə BFK liderlərinin bu cür fəaliyyətlərinə kəskin etirazını bildirdi və xüsusilə qeyd etdi ki, bu cür ciddi məsələlərin həllində ingilis komandanlığını deyil, parlamentə arxalanan qanuni Azərbaycan hökumətini yeganə səlahiyyətli orqan sayır 42 .
Tətil həm fəhlə kütlələri arasında bolşevik nüfuzunun güclənməsini, həm də ingilis komandanlığının indiyədək Bakı proletariatının qüvvəsi haqqında tam təsəvvürə malik olmamasını göstərdi. İndi ingilis komandanlığı onun mübarizə qabiliyyətini nəzərə alaraq daha ehtiyatlı olmağa və fəhlələrin tələblərinə daha diqqətlə yanaşmağa başladı. İngilis komandanlığı həbs edilənlərin buraxılmasına razılıq verdi. Yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq, parlament 1918-ci il dekabrın 25-də keçirilən iclasda siyasi dustaqların amnistiyası üzrə komissiya yaratmaq haqqında qərar çıxartdı. Komissiyaya A.Qardaşov, A.Əfəndiyev, Ə.Tağıyev, A.Səfikürdski, S.Ağamalıoğlu daxil oldular. Komissiya inzibati qaydada azadlıqdan məhrum edilən bütün şəxsləri təxirəsalmadan azad etməyə çağırdı 43 . Fəhlə məsələsi hökumətin daxili siyasətində ən ciddi məsələlərdən biri olduğu üçün nə parlament, nə də BFK iclaslarının gündəliyindən düşürdü. Dekabr tətilindən sonra fəhlə konfransının iclasları daimi xarakter alaraq həftədə bir dəfə çağırılır və gündəlikdə əsasən siyasi xarakterli məsələlər qoyulurdu. 1919-cu ilin yanvarında milliyyətcə rus olan və onların yaxınlıq etdiyi fəhlə kütlələrinin bolşeviklərə meyl etməsi artıq aşkar hiss olunmağa başlayırdı. Onlar konfransda daha tez-tez çıxış edir, fəhlələr arasında öz prok- lamasiyalarını yayırdılar. Həmin ilin mart ayında kommunistlər fəhlə konfransında çoxluq qazandılar və öz nümayəndələrini onun rəyasət heyətinə daxil etdirdilər (rəyasət heyətinin 10 üzvündən 7 nəfəri ko mmun ist, hümmətçi və ədalətçi id i). 1919-cu il yanvarın 8-də A.K.Kazımzadə parlament iclasında "Müsavat" fraksiyasının əmək nazirinə ünvanlanmış fəhlələrin çox ağır vəziyyəti haqqında sorğusunu oxudu: kollektiv müqavilə ləğv olunmuşdu və azaldılan əmək haqqı xərclərin yarısını zorla ödəyirdi 44 . "Müsavat" fraksiyasının bu sorğusuna cavab olaraq əmək naziri A. Səfikürdski bildirdi ki, fəhlələrin vəziyyətinin ağır olması faktı doğrudur, hökumət onların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün bütün tədbirlərə əl atacaq 45 .
komandanlığı, neft sənayeçiləri, banklar və əmək haqlarının artırılması üzrə fabrik müfəttişliyi nümayəndələrinin iştirakı ilə müşavirə keçirildi. Müşavirədə qərara alındı ki, 1919- cu il yanvarın 1-dən əmək haqqına əlavə olaraq ayda subaylara 120 rubl, ailəlilərə isə 360 rubl müavinət verilsin. Neft sənayesinin vəziyyətini yaxşılaş dırmaq üçün neft sənayeçilərinə də 10 mln rubl ssuda vəd edildi 46 . Bu istiqamətdə işi davam etdirən Əmək Nazirliyi 1919-cu il yanvarın 25-də səlahiyyətlərinə fəhlələrin əməyinin mühafizəsi və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasının daxil olduğu fəhlə məsələsi üzrə xüsusi müşavirənin təşkilinə başladı. Xüsusi müşavirə tərəflərin bərabər təmsil edilməsi şərti ilə, fəhlə və sahibkarlığın nümayəndələri daxil olmaqla, 10 nəfərdən ibarət idi 47 . Lakin fəhlə məsələsi xüsusi müşavirənin statusu Azərbaycan parlamentində yalnız 1919-cu il martın 10-da təsdiqləndi 48 .
295 Respublika höku məti fəh lələrin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün imkanlar arayır və iqtisadi böhrandan çıxış yolları tap mağa çalışırdı. İstehsal səviyyəsinin aşağı düşməsi ilkin tələbat mallarının q iy mətin in artmasına səbəb olurdu. Bu da fəh lələri bundan sonra da yaranan vəziyyətdə qalmaq və gənc dövləti isə maliyyə böhranı ilə ü zləş mək təhlü kəsi qarşısında qoyurdu. 1919-cu il yanvarın sonlarında Əmə k Nazirliyi sənayenin dirçəlməsi məqsədilə sahibkarlara müraciət edərək, onları istehsalat üzərində nəzarəti gücləndirməyə çağırdı. Höku mət öz növbəsində zeh mətkeşlərin əmək və məişət şəraitinin, hüquqi vəziyyətinin yaxşılaşdırılacağın ı vəd etdi 49 . Əmək naziri A.Səfikürdski eyni zamanda qeyd etdi ki, höku mət fəhlə və sahibkarlardan mövcud böhran vəziyyətindən yeganə çıxış yolu olan əmək məhsuldarlığını yüksəltməyi tələb edəcək 50 . 1919-cu il fevra lın 4-də növbəti parla ment iclasında ə mək haqqının artırılması haqqında qanun layihəsi ilə çıxış edən işçi ko missiyası 51 bu artımın zəh mətkeşlərin vəziyyətini əslində yaxşılaşdırmayacağını qeyd edən sosialistlərin tənqidinə məruz qaldı. Qanun layihəsi müsavatçılar tərəfindən müdafiə olundu. "İttihad" isə sosialistləri müdafiə etdi 52 və bununla da hökumətə etimad göstərməyənlərin öncüllərindən biri oldu. Torpaq məsələsi əvvəlki kimi həllini gö zləyən başlıca məsələlər sırasında qalırd ı. Höku mət onu həll etməyə tələs mirdi. Parlamentin iclasında çıxış edən baş nazir F.X.Xoyski torpaq məsələsinin həllini Müəssislər Məclisi çağ ırılanadək təxirə salındığ ını bild irdi. Bununla bərabər, aqrar məsələ ta m həll o lunana qədər mü lkədar torpaq sahibliy ini qoruyub saxlamaq məqsədəuyğun sayıldı və höku mətə tapşırıldı ki, onun toxunulmazlığ ı təmin edilsin 53 . Amma kəndlilərin ağır vəziyyəti höku məti aqrar məsələni parlamentin mü zakirəsinə çıxarmağa məcbur etdi. A zərbaycan parla menti 1919-cu il fevralın 4- də keçirilmiş iclasında ilk dəfə o laraq aqrar məsələyə ba xdı və onun tapşırığı ilə hümmətçi-menşevik Səməd bəy Ağamalıoğlunun başçılıq etdiy i aqrar ko missiya yaradıldı. Dövlət hakimiyyətinin özül strukturlarının - parlament və hökumətin qurulması əsasən başa çatmışdı, la kin parla mentdə təmsil o lunan partiyalar arasında mövcud olan barışmaz ziddiyyətlər hökumətə hər hansı bir zəruri məsələni həll etmək imkanı vermirdi. Buna görə respublikan ın yaşadığı ağır sosial-iqtisadi və siyasi şəraitdə uzun müddət davam edən höku mət böhranı baş verdi. Yanvarın 28-də parlamentin on birinci iclasında "İttihad" fraksiyası neft möhtəkirliyinə qarşı mübarizə, 1918-ci ildə yığılmış taxıl məhsulunun talan edilməsi və Hacı Zeynalabdin Tağıyev firmasında bez satışı ilə bağlı qanunsuzluqlar haqqında üç bənddən ibarət sorğu ilə höku mətə müraciət etdi 54 . Hə min fra ksiyanın rəhbəri Q.Qarabəyov bu məsələlə rin niza mlan ması üçün xüsusi müşavirə çağ ır mağ ı təklif etdi. Parlamentin növbəti iclasında sosialistlər də höku mətə Tağıyevin fabrikində
296 fəhlələrin işdən çıxarılması, həmçinin Ermənistanla hələ indiyədək əlaqələrin yaradılmaması barədə sorğuların ı irəli sürdülər. Müsəlman sosialistlər hələ də seçki orqanları, zemstvolar, həqiq i demo kratik şəhər özünüidarəsi olmadığ ını, torpaqların əvvəlki kimi varlı sinfin əlində qaldığ ını, ticarət və sənayenin getdikcə daha çox möhtəkirlərin toruna düşdüyünü söyləyib hökuməti tənqid edirdi. Sorğuda gətirilən faktların mövcudluğunu hökumət üzvlərinin özləri də etiraf edir, lakin ikiaylıq iş müddətində hökumətin mövcud çatışmazlıqları aradan qaldırmaq, daxili idarə mexanizmini tənzimləmək imkanın ın olmad ığını da göstərirdilər. Fevralın 4-də verilən sorğularla əlaqədar hökumət ü zvlərindən daxili işlər naziri X.Xasməmmədov, ərzaq naziri K.Lizqar, ticarət və sənaye nazirinin müavini T.Səfərəliyev, hətta mü xalifətin tələbi ilə höku mət başçısı F.Xoyski parlament qarşısında çıxış etdilər. Onların verdiyi cavablarla hesablaşmayan Qarabəyov öz fraksiyaa adından hökumətin izahatını qeyri-qənaətbəxş saydığını bildirib ona etimadsızlıq göstərilməsi tələbini irəli sürdü. "Müsavat" fraksiyası, bitərəflər və milli azlıqlar höku məti müdafiə etdilər. Müsavatçılar mü xalifəti bütün məsuliyyəti hökumətin ü zərinə yıxmaqda haqsız sayırdılar. Partiyanın iclasındakı çıxışında bu məsələyə toxunan M.Ə.Rəsulzadə göstərdi ki, bez və qorodovoylar problemləri ilə bağlı etimadsızlıq məsələsini qoymaq olmaz. Nəyin bahasına olursa - olsun hökuməti yıxmaq daha ço x b izim müstəqilliy imizin düşmən lərinə sərfəlidir 56 .
"İttihad" Partiyası istəyir, sosialistlər isə F.X.Xoyski kabinetinə qarşı kəskin münasibətdə olmalarına baxmayaraq, hakimiyyətin sağların əlinə keçəcəyindən ehtiyatlanaraq, hökumətin istefasına qarşı çıxıb kabinetin tərkib ində bəzi fə rdi dəyişikliklər etməyə razılıq verdilər. Bu məqsədlə onlar cinayət və möhtəkirlik məsələlərini araşdıraraq geniş səlahiyyətli xüsusi parlament ko missiyasını təsis etmək, vəzifə cinayətləri, habelə möhtəkirlik və ölkədəki əksinqilabi cinayətləri mühakimə edəcək ali tribunalın əsaslarını işləyib hazırlamaq ü zrə xüsusi ko missiya haqqında qətnamə lay ihələrini təklif etdilər 57 . Lakin parlament "Müsavat" fraksiyasının təklif etdiyi, hökumətin fəaliyyətini qənaətbəxş sayan qətnaməni qəbul etdi, eyni za manda sosialistlərin tələbi ilə ölkədə ərzaq məsələsini tənzimləyəcək xüsusi ko missiya yaratdı 58 . Əksinqilabi cinayətləri, möhtəkirlik və ölkədə əksinqilabla bağlı işləri mühakimə etməli ali tribunal haqqında sosialistlərin təqdim etdikləri lay ihə isə parlament tərəfindən rədd edildi 59 .
ki, parlamentdə qüvvələrin bu cür n isbəti höku mətin u zunmüddətli fəaliyyətinə imkan verməyəcək. Fevralın 25-də hökumətin başçısı F.X.Xoyski səhhətini əsas gətirərək ö z səlahiyyətlərinin təhvil verilməsi haqqın da bəyanatla çıxış etdi. M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə parlament bu istefanı mü zakirəsiz qəbul etdi. F. X.Xoyski yeni höku mət yaradılanadək icra hakimiyyətinə rəhbərlik etdi. Yeni höku mətin təşkil o lunması, namizədliyi "İttihad"dan başqa bütün
297 fraksiyalar tərəfindən müdafiə edilən "Müsavat" fraksiyasının üzvü N.Yusifbəyliyə tapşırıldı. Gələcək höku mətin nəzərdə tutulan tərkibi fraksiyalar arasında kəskin fikir ayrılığ ına səbəb oldu. 1918-ci ilin dekabrında höku mət yaradılan zaman F.X.Xoyskiyə nazirləri seçməkdə müstəsna hüquq verilmiş və bununla da kabinetin təşkil olun ması sürətləndirilmişdi. İndi isə hökumətin tərkibi yalnız bütün parlament fraksiyalarının razılığ ından asılı id i. Bu isə baş nazirin təşəbbüskarlığ ını məhdudlaşdırır və yeni kabinetin təşkili prosesini uzad ırdı. Parlamentdə mütləq çoxluğa malik olmayan "Müsavat" müstəqilliyin müdafiəsi şərtlərini qəbul edən, yubanmadan Müəssislər Məclisin i çağırmağı, demokratik ö zünüidarəni və ölkənin hərb i qüdrətinin möhkəmləndirilməsini istəyən dikər partiyalarla bloka girməyə razı idi 60 . Buna görə də "Müsavat", "Əhrar" və sosialistlərin koalis iyası güman edilird i. Müsəlman sosialistlər hesab edirdilər ki, təşkil olunacaq hökumət geniş əhali təbəqələrinin tələblərini təmin edən əsil demokratik hökumət olmalıdır. Onların fikrincə, bunun üçün mərkəzin demokratik hissəsi ilə sol qüvvələrin koalisiyası lazımdır. Bununla yanaşı, onlar hökumətin siyasətinə təsir etmək imkanına malik olmaq üçün nazırlər kabinetindəki yerlərin, daxili işlər naziri vəzifəsi də daxil olmaqla, yarıya qədərini tutmağa çalışırdılar. "Müsavat" ümumən sosialistlərlə razılaşsa da, hesab edirdi ki, portfellərin bölüşdürülməsi müstəsna olaraq baş nazirin səlahiyyətində qalmalıdır 61 . Sonra bitərəf və milli azlıqlar qrupları da daxil edilməklə, yeni koalisiya ideyası irəli sürüldü, lakin sosialistlər bitərəfləri "parlamentdə özlərinə yuva qurmuş ən mürtəce ünsürlər" 62 kimi
qiymətləndirib onların koalisiyaya daxil edilməsinin əleyhinə çıxış etdilər. Bitərəflər adından çıxış edən Yusif Əhədzadə öz qrupunun daxili işlər naziri vəzifəsinə sosialisti, kabinetə isə daşnakları buraxmamaqdan ibarət mövqeyini parlamentdə açıqladı. Onlar bütün qalan məsələlərdə baş nazirə fəaliyyət azadlığı verilməsini nəzərdə tuturdular 63 . Eyni
zamanda, bitərəflər iki konkret nazir (ticarət və sənaye naziri və əkinçilik naziri) portfelini tələb edirdilər. Üç hökumət vəzifəsini, eləcə də yeni hökumətin fəaliyyətinın Rusiyanın mənafeyinə zidd olmayacağı haqqında təminat tələb edən Rus-Slavyan Cəmiyyəti də nazir portfellərinin bölgüsünə aid danışıqlardan kənarda qalmaq istəmirdi 64 .
Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını müdafiə edən, rus-slavyan və erməni fraksiyalarından başqa, bütün partiyaların parlament mərkəzinin yaradılmasını təklif etdi və bildirdi ki, əks təqdirdə "Müsavat" - sosialist mərkəzi adlandırılan mərkəz əgər baş tutarsa, ölkəni səhvlərdən və müxalifətdən xilas edə bilməyəcək 65 .
olmaq haqqında sosialistlər ("Hümmət‖siz), "Əhrar" və bitərəflər də razılıq verdilər. Lakin bu, mütləq çoxluğu təşkil etmək üçün kifayət deyildi. Ona görə də erməni və rus -slavyan fraksiyalarının hərəsinə bir yer verildi. Daxili işlər naziri vəzifəsi mübahisələrə səbəb olduğu üçün N.Yusifbəyli mövqeləri neytrallaşdırıb tərəfləri barışdırmaq məqsədilə bu vəzifəni ö z ü zərinə götürdü.
298 Nəhayət, baş nazir N.Yusifbəyli höku mətin bəyannaməsini parlament üzvləri qarşısında açıq layaraq bir daha bildirdi ki, Azərbay canın varlığının əsas prinsipi müstəqil suveren dövlətçilik prinsipidir. O, on ay bundan əvvəl müstəqilliy ini elan etmiş Azərbaycanın böyük dövlətlər tərəfindən tanınacağına və "Azərbaycan türklərinin yaxın bir zamanda dünyanın bilcü mlə mədəni millətləri ailəsinə da xil olacağına" inandığını söylədi. N.Yusifbəyli kabinetin qarşısında duran əsas məsələlər üzərində dayandı. Bunlardan biri Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi id i. Dağ lılar Respublikasına münasibət xarici siyasət sahəsində çox mühü m yer tuturdu. Onu müdafiə etmək və Denikinin təcavüzünə qarşı onunla ittifaqda olmaq haqqında qəti qərar çıxarıldı. Milli siyasət sahəsində Azərbaycanda yaşayan milli azlıqların hüququnun qorunmasına xüsusi diqqət yetirild i və bu onların etiqad azadlığ ına sah ib olmaları, öz mədəni və milli xüsusiyyətlərin i saxlaya b ilmələri ilə əlaqələndirild i. Hö ku mət milli toqquşmalara yol verməyəcəyin i öhdəsinə götürürdü. Fəhlə məsələsində azad əməyə təminat verən qanunvericiliyi genişləndirməyə xüsusi fikir verilirdi. Bəyannamədə ciddi məsələ olan aqrar məsələyə də toxunulurdu. A mma N.Yusifbəylin in hökuməti də, özündən əvvəlki höku mət kimi, onun həllinə girişmir, bu mühüm işi yaradılacaq Müəssislər Məclisinin səlahiyyətinə aid ed irdi. Demokratik hüquqi dövlətin əsas əlamətlərini təşkil edən söz, v icdan, mətbuat, yığıncaq, həmkarlar ittifaq ları azadlıqlarına təminat verilird i. Bu istiqamətdə hökumət demokratik əsaslarla təcili olaraq zemstvolar yaradılmasını və şəhər özünüidarəsinin yaxşılaşdırılmasını ilk addımlarından biri hesab edirdi. Xalq təhsili sahəsində nəzərdə tutulan tədbirlər haqqında da danışıldı. Ümu mi icbari təhsil haqqında qanun layihəsinin işlənməsi, ibtidai və orta məktəblərin milliləşdirilməsi və xüsusilə də milli azlıqlara rus və ana dillərində təhsil almaq hüququ üçün təminat verilməsi tələb olunurdu. Yeni hökumət kabinetinin bəyannaməsində neft siyasətinə xüsusi diqqət verilmişdi. Azərbaycan neftinin əsas istehlakçısı olan Rusiya ilə ticarətin dayanmasının böyük çətinliklər törətdiyini və belə davam edərsə, onların daha da çoxalacağını gizlətməyən N.Yusifbəyli bildirmişdi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Rusiya ilə sülh və qarşılıqlı faydalanmaya əsaslanan dostluq münasibətləri qurmağa, bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq şərtilə, həmişə hazırdır. Yeni kabinet ordu quruculuğu işini daim diqqət mərkəzində saxlayacağını, əsgəri xidmətə ilk öncə varlıların, imkanlıların və ziyalıların övladlarının cəlb ediləcəyini, bu müqəddəs borcu yerinə yetirməkdən yayınanların çox ciddi cəzalandırılacağını bəyan etmişdi. Baş nazir N.Yusifbəyli yeni təşkil olunan hökumət kabinetinin bəyannaməsinin parlamentdə təqdimatını yekunlaşdırarkən demişdi:" ...hər şeydən əvvəl istiqbalımız qüvvətə və millətin əzminə möhtacdır. Birincisi hərbiyyə nazirimizin müqtədir və təcrübəli əllərində olub, ikincisi isə sizin əlinizdədir... Təşkil etdiyim hökumət aramızda bulunan bütün
299 firqələri ehtiva etmir. Onun bütün təbii, müxalifətdə qalanlar dəxi sizin aranızda olacaqdır. Mən ancaq bir şeyə əminəm, o da istiqlaliyyət məsələsində olan birliyinizdir. Və bunun üçün də var qüvvəmlə və böyük inamımla çalışacağımı vəd edirəm" 66 . 1919-cu il aprelin 14-də Azərbaycan parlamenti 4-cü hökumət kabinetini aşağıdakı tərkibdə təsdiq etdi: Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri N.Yusifbəyli ("Müsavat"), maliyyə naziri Əliağa Həsənov (bitərəf), ticarət və sənaye naziri Ağa Əminov ("Müsavat"), xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov (bitərəf), poçt və teleqraf naziri Camo Hacınski (sosialist), ədliyyə və əmək naziri - A.Səfikürdski (sosialist), hərbi nazir S.Mehmandarov (bitərəf), təminat naziri -V.V.Klenovski (Rus-Slavyan Cəmiyyəti), səhiyyə naziri A.N.Dostakov (bitərəf), maarif və dini etiqad naziri - R. Kaplanov ("Əhrar"), əkinçilik naziri A.Qardaşov ("Əhrar"), portfelsiz nazir X.Amaspür ("Daşnaksutyün"), nəzarət naziri N.Nərimanbəyov ("Müsavat") 67 . Yeni hökumətin tərkibini səciyyələndirən "Müsavat"ın lideri M.Ə.Rəsulzadə bunları qeyd etdi: "Bu gün başdan-ayağa demokratik bir proqram ilə hüzurunuza çıxan hökumətin heyətinə əgər nəzəri-diqqət etsəniz, bu heyət gənc bir heyətdir. Ehtimal ki, bu heyət içərisində bir çoxları üçün yeni isimlər vardır. Məlumdur ki, biz siyasətdə yeni təcrübəyə başlamış bir millətiz. Dünya inqilabı nəticəsində hər şeyin dəyişdiyi və yeniliyə doğru getdiyi bir zamanda cavan qüvvətlərin iş başına gəlməsini hüsnü tələqqi edə biləriz. Bizə şöhrətli bütlərdən ziyadə, əzmkar və namuskar xadimlər lazımd ır. Yeni hökumətin... heyəti gənc olsa da bizə ümid verir ki, demokratik proqramla hüzurumuza çıxan hökumət bəyannaməsindəki fəsillərin qövldən felə çıxarılması işində ...əzm və səbat göstərəcəkdir..." 68
qəbul etmək iqtidarında olmamasının əsas səbəblərindən biri də partiyalar arasında birgə fəaliyyət ənənəsinin yoxluğu idi ki, bu da, öz növbəsində, dövləti məsələlərin həllini və hakimiyyətin təşkilin i çətinləşdirird i. Ço xluğu təşkil etmək üçün bir neçə partiyanın ra zılığa gəlməsi la zım id i; bu isə pra ktiki cəhətdən ço x çətin görünürdü. Hazırlan mış sistem ü zrə yerlərdə keçirilən əlavə seçkilər nəticəsində parlament işlərinə əsasən az hazırlıq lı, özünün müəyyən siyasi proqramı olmayan deputat kontingenti seçilmişdi. Bununla belə, parlament fəaliyyətinin bu mərhələsində də icra hakimiyyətinə nəzarət edən orqan kimi, sözsüz ki, respublikanın siyasi həya- tında böyük rol oynadı. N.Yusifbəyli yeni höku mətin proqra mını elan etsə də, aydın idi ki, parlamentin mövcud tərkibi ona bu proqramı yerinə yetirməyə imkan ver məyəcək. Parlament öz mövcudluğunun ilk 4 ayı ərzində yalnız xırda qanun layihələrinə baxmaqla məşğul oldu, günün başlıca məsələləri isə həll o lunmamış qaldı. Aqrar ko missiya yalnız indi torpağın ödəncsiz müsadirə olun ması məsələsinə baxmağa başlamışdı. Lakin onun müzakirəsi başa çatdırılmadı; mü zakirələr parlamentdən partiya konfranslarına keçirildi. 1919-cu il may ın əvvəllə rində hü mmətçi menşeviklərin 3-cü konfransı oldu. Konfrans indiki parla menti fəhlə və kəndli mənafe lərinin həqiq i müdafiəçisi
300 saymadığını göstərdi. Hazırkı siyasi şəraitdə parlament tribunasın ın əhəmiyyətini vurğuladı və hümmətçi deputatlara parlamentdə müvəqqəti qalmaq səlahiyyəti verdi 69
Əvvəlki höku mətdən fərq li o laraq, yeni höku mət iqtisadi sahədə Azərbaycanın ənənəvi iqtisadi tərəfdaşı o lan, A zərbaycan neftinə kəskin ehtiyac duyan və vaxtilə onun əsas bazarı sayılan Rusiya ilə münasibətləri d irçəltməyi nəzərdə tuturdu. Təxminən 150 mln pud miqdarında yığ ılıb qalmış neft məhsulları ehtiyatlarını 70 ixrac et məyin imkansızlığı respublikada neft hasilatının getdikcə azalmasına, bu isə, öz növbəsində, mədənlərdə işlə rin ixtisarı və fəh lələrin işdən çıxarılmasına, dəhşətli bahalığa, kağız pulların sürətlə qiy mətdən düşməsinə səbəb oldu. İqtisadi vəziyyətin ağırlaş ması Bakıda tətil hərəkatın ın güclən məsi ilə mü- şayiət edilirdi. Fabrik Müfəttişliyinin məlu matına görə, 1919-cu ilin yanvarında 790, fevralında 2765, martında isə 4710 nəfər tətil etmişdi 71 . Bütün tətillərin əksər hissəsi 1919-cu ilə təsadüf edird i - bu va xt 6189 fəh lə, 1918-ci ildə - 849 fəhlə , 1920-ci ildə isə 3263 fəhlə tətil etmişdi 72 . Bu tətillərin əksəriyyəti sırf iqtisadi xarakter daşıyırdı. İqtisadi böhranın dərinləşməsi şəraitində fəhlə hərəkatının və bolşevik təbliğatının güclən məsi respublikada daxili siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. Hökumətin böhrana qarşı konkret proqramı o lmasına baxmayaraq, bolşeviklər fəhlələrə mü raciət edərək, onları Bakı Fəhlə Konfransının tərtib etdiyi ko llektiv müqavilənin bağlan ması, Həştərxan la mal mübadiləsinin təmin o lunması kimi iqtisadi tələblərlə ü mu mi tətilə çıxmağa çağırdı 73 . 1919-cu ilin 1 May nümayişi ümumi siyasi tətilin başlanğıcı oldu. Lakin Azərbaycan siyasi xadimlərinin 1 Mayı bayram etməyi qərara alması, onların dünya proletariatının səsinə hay vermək çağırışı ilə azərbaycanlı fəhlələrə mü raciət etməsi bolşeviklər üçün gözlənilməz o lub onların planların ı puça çıxartdı. Hələ 1919-cu il aprelin 29-da "Müsavat" Partiyasının təşkil etdiyi fəhlə konfransı keçirildi. Burada çıxış edən fəhlə-natiqlər 1 May bayramının beynəlxalq xarakter daşıdığını göstərir, eyni zamanda qeyd edirdilər ki, onlar bu bayramın əhəmiyyətini yaln ız müstəqilliyə nail o lduqdan sonra anlayıblar. İki anlayışı beynəlmiləlçilik və milli müstəqilliyi vəhdətdə görən konfrans iştirakçıları 1 May nümayişinə yeni şüarla - " Yaşasın müstəqil Azərbaycan!" şüarı ilə çıxmağı qət etdilər 74
1 Mayı bütün dünya fəhlələrinin bayramı kimi q iy mətləndirən konfrans nümayəndələri ölkənin azad vətəndaşlarına dünya demok ratiyasının səsinə səs vermək əzmin i nü mayiş etdirmək məqsədilə bu bayramda iştirak etmək qərarına gəldilər. Konfransdakı çıxışında "Müsavat" partiyasının fəallarından olan bir fəhlə qeyd etdi ki, müstəqil olmayan millətin yo xsul sinfi də asılı vəziyyətdə olacaqdır. Ona görə də " Yaşasın bu istiqlalı qoruyan millət və partiya!" 75 . Bu şüar da
301 sonradan nümayişdə səslənib alqışlandı. Konfransın uğurla nəticələn məsi, müsavatçı liderlərin ö z sıralarını səfərbər etməsi azərbaycanlı fəhlələrə mütəşəkkil qaydada nümayişə çıxmaq imkanı yaratdı. Nü may işdə bolşevik təşviqatçılarının irəli sürdükləri və əsasən rus fəhlələrin i b irləşdirən " Yaşasın Sovet Rusiyası!" şüarına qarşı azərbaycanlı fəhlələr öz şüarlarını qoydular. 1 May günü küçələrdə gözəl Şərq təranələrinin sədası altında irəliləyən müsəlman təşkilat ların ın üçrəngli bayraqları qırmızı bayraqlarla birgə dalğalanırd ı. Müsəlman natiqlərin çıxışları u zun sürən sürəkli alqışlarla müşayiət olunurdu. Bayramın şən keçməsində orkestrin müşayiəti altında bir sıra inqilabi mahnılar ifa edən Dövlət Opera Teatrı xorunun da xid mətləri az deyildi 76 .
beynəlxalq bayram kimi qeyd olundu. Ancaq BFK-n ın bolşevik liderləri ü mu mi tətil keçirilməsinə yenə cəhd göstərdilər. Mayın 4-də BFK mayın 6-dan ümu mi iqtisadi tətil başlanacağını elan etdi və ona rəhbərlik üçün Mərkəzi Tətil Ko mitəsini seçdi 77 .
məqsədilə b ir sıra qəti tədbirlərə əl atdı. Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan parlamenti baş nazir N.Yusifbəylin in tətilin ləğvi üzrə görülmüş işlər haqqında məruzəsin i din lədi və bu sahədə hökuməti müdafiə etmək barədə qərar qəbul etdi. 1919-cu il may ın 5-də Azə rbaycan hökuməti da xili işlər nazirin in məruzəsi üzrə qətnamə qəbul etdi. Burada "fəhlə konfransının elan etdiyi tətil siyasi tətil sayılır", höku mətin onunla əlaqədar fəaliyyət istiqaməti müəyyənləşdirilərək deyilirdi ki, baş nazirə fəa liyyəti Azərbaycan dövlətçiliyin in əleyhinə yönəlmiş hesab olunan şəxslərin həbs olunması və Azərbaycan ərazisindən çıxarılması da daxil olmaq la tam fəaliyyət sərbəstliyi verilsin, əmək nazirinə tapşırılsın ki, iqtisadi tələbləri sahibkarlar və fəhlələrlə birlikdə mü zakirə etsin 78
Azərbaycan hökumətin in qadağalarına ba xmayaraq, BFK-nın liderləri 1919-cu il mayın 6-da tətil keçirdilər. Tət ilin e lan o lun ması anından azə rbaycanlı fəhlələr onun ləğv olunmasında çox fəal iştirak etdilər. Məsələn, azərbaycanlı dəmiryolçular siyasi tətil elan etməyə qarşı ciddi etiraz etdilər, b u isə tətilçilərin sırasında qarışıqlığa səbəb oldu. Azərbaycanlı fəhlələrin sayəsində dəmiryolçuların tətildə iştirakı baş tutmadı. Tətilçiləri dəstəkləməyən çapçıların xid məti sayəsində isə qəzetlərin nəşri davam etdirildi 77 . Su kəməri və teleqraf fəh lələri də tətilə qoşulmad ılar. Tətil keçirmək məsələsində fəhlələrin aralarında birlik olma ması, BFK-nın menşevik-eser və bolşevik liderləri arasındakı ixtilaf, müsəlman sosialist partiyalarının hökumətin xəttini müdafiə etməsi, hakimiyyətin qətiyyəti və ingilis komandanlığının onu dəstəkləməsi tətili elə ilk gündən uğursuzluğa məhkum etdi, tətil hərəkatı tezliklə səngiməyə başladı. BFK-nın menşevik-eser cinahı lap başlanğıcda gözləmə mövqeyi tutmuşdu, sonra isə tətilə münasibətdə əks mövqeyə keçdi. Obyektiv gerçəkliklə barışmaq
302 istəməyən bolşeviklər isə tətilin dayandırılmamasına çalışırdılar. Onlara Xəzər donanması dənizçiləri daha çox etimad göstərir və tətili davam etdirird ilər. Parlament və ingilis komandanlığı tərəfindən müdafiə olunan hökumət mayın 9- da tətilçilərin qızışdırıcılarını və təşkilatçılarını həbs etdi. Onların arasında 43 nəfər fəal iştirakçı, tətil komitəsinin əsas rəhbərləri A.Mikoyan, A.Anaşkin, A.Çurayev və Qubanov da var idi. Hökumətin siyasi xəttini müdafiə etdiyini bir daha nümayiş etdirmək istəyən müttəfiq qoşunların Qafqazdakı baş komandanı general C.Miln dəmir yolları, rabitə sistemi, körpülər və hərbi anbarların və s. işinin pozulmasında iştirak edən adamların hərbi məhkəməyə ve- rilməsi və ölüm hökmü ilə cəzalandırılması barədə əmr verdi 80 . Yaranmış şəraitlə əlaqədar olaraq, BFK Həştərxanla mal mübadiləsinin bərpa edilməsi haqqında tələbi gündəlikdən çıxarmağı qərara aldı və həbs olunanların buraxılması, tətil müddətində işdən çıxarılanların işə bərpa olunması, tətil günləri üçün pul ödənilməsi və əmək haqqına əlavələr edilməsi haqqında tələblər irəli sürdü. Hələ mayın 9-da hökumət əmək nazirinə göstəriş vermişdi ki. fəhlə konfransı nümayəndələri və sahibkarlarla birlikdə tətilin dayandırılması və fəhlələrin həyatının yaxşılaşdırılması barədə danışıqlar aparsın. Elə həmin gün hökumət maliyyə nazirinə də "...ağır vəziyyətləri ilə əlaqədar olaraq, may ayı üçün, istisna hal kimi, fəhlələrə ssuda verməyi və neft sənayeçilərindən borcun ödənilməsi haqqında təminat tələb etməy i 81
tapşırmışdı. 1919-cu il mayın 13-də tətil tam uğursuzluqla sona çatdı. Bu, bolşeviklərin məğlubiyyətə uğramasını göstərsə də, onlar ölkədə sabitliyi pozmaq məqsədindən əl çəkməmişdilər. Onların BFK-nı yenidən qurmaq cəhdi uğurla nəticələndi, rəhbərlikdəki eser-menşeviklər bolşeviklərlə əvəz olundu. Həmkarlar ittifaqlarına nəzarət etmək uğrunda mübarizə başlandı. Onlar bolşevik marağı üçün təsadüfı obyekt deyildi. Ən mühüm iqtisadi problemlər, o cümlədən Sovet Rusiyasına neft göndərilməsi həll olunmadığından fəhlələr narazı idilər və etirazlarını bildirirdilər. Bolşeviklər isə həmkarlar ittifaqlarını fəhlələrə məhz siyasi təsir vasitəsi sayır və höku- metin həmkarlar ittifaqları ilə tənzimlənən əlaqəsi olmadığından faydalanırdılar. Bolşevik liderlərinin fəhlələrin həyatının yaxşılaşdırılmasını birbaşa siyasi quruluşun dəyişdirilməsi ilə bağlayan bəyanatları BFK və həmkarlar ittifaqlarında xırda burjua müxalifətinin zəifləməsinə və 1919-cu ilin yazında bolşeviklərin həmkarlar ittifaqları üzərində tam nəzarətinə səbəb oldu, həmçinin Azərbaycan, Dağıstan və Zakaspi həmkarlar ittifaqlarının 1919-cu ilin aprelində keçirilən qurultayının bolşevik platformasında dayanması ilə nəti- cələndi
82 . Həmin ilin yayında Bakıdakı həmkarlar ittifaqlarının, demək olar ki, hamısının idarə heyətində kommunistlər çoxluq təşkil edirdilər. Sentyabrda onlar sağ sosialistlərin son dayağı olan Bakı həmkarlar İttifaqları Şurasını ələ keçirdilər. Az sonra Azərbaycan koo- perasiyasının da aqibəti belə oldu 83 . Daxili həyatın hər cür çətinliklərinə baxmayaraq, Azərbaycanın taleyi daha çox dünya səhnəsində baş verən hadisələrlə, ilk növbədə, Sovet Rusiyası ilə bağlı idi. O dövrdə Sovet Rusiyasının öz taleyi isə bu ölkədə hansı qüvvələrin qələbə çalmasından asılı idi. Bu reallığın dərk olunması azərbaycanlılar üçün belə bir sual ortaya çıxarırdı: vətəndaş
303 müharibəsində iki tərəfdən hansı onlar üçün daha az təhlükəlidir? Rusiyada düşmənçilik edən iki tərəfdən azərbaycanlılar üçün daha çox təhlükə törədən Cənubi Rusiyada general Anton Denikinin komandanlıq etdiyi Könüllülər Ordusu "Ağ qvardiya" idi. "Vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda vuruşan mühafizəkar hərbçilər müqəddəratını təyin etmiş dövlətlərin suverenliyinə çətin ki, hörmət bəs ləyəydilər. Petrovsk şəhərini tutan Denikin ordusu cənuba doğru hərəkət edirdi. Dağlılar Respublikasının parlamenti və hökuməti özünü buraxmağa məcbur oldu. Azərbaycanla Sovet Rusiyası arasında bufer dövlət rolunu oynayan Dağlılar Respublikasının süqutu artıq Azərbaycan üçün birbaşa təhlükə idi, buna görə də Denikinin irəliləməsi ciddi təşviş doğururdu. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi müttəfiq qoşunların komandanlığından Könüllülər Ordusu qoşun hissələrinin Dağıstandan çıxarılması üçün hər cür qəti və təxirəsalın maz tədbirlər görülməsini tələb etmişdi 84 .
tutmaq, Könüllülər Ordusuna yardım etmək fikrində deyildilər. Hələ 1919-cu ilin yanvarında Tomson Qafqaz dağları boyunca və Dağıstanın şimal hissəsindən keçən demarkasiya xəttinı müəyyənləşdirmişdi. Bundan əlavə, martda ingilislər Bakının yaxın- lığında yerləşmiş, Rus Xəzər Donanması adlandırılan hərbi birliyin tərksilah olunması haqqında fərman vermiş, general Prjevalski isə Azərbaycan ərazisini təcili tərk etmişdi. İngilislər Biçeraxovun dəstəsinin də tərksilah edilməsinə çalışırdılar, polkovnik özü isə təltif olunmaq bəhanəsilə İngiltərəyə dəvət edilmişdi. Beləliklə, ingilis komandanlığı Denikinin cənub istiqamətində irəliləməsinə münasibətdə öz qətiyyətini büruzə verməyə çalışırdı. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi bunun A.Denikinin planlarına təsir göstərmədiyini təsdiqlədi. Bütün bunlar milli hökumətin Vətənin taleyi uğrunda narahatçılığını daha da artırırdı. Aydın olurdu ki, Bakı nefti ağqvardiyaçıların növbəti məqsədidir. Hökumət yeni diplomatik tədbirlərə əl atdı, o cümlədən general Şatelvorq və Bakıdakı İtaliya nümayəndəliyi ilə danışıqlar apardı. Könüllülər Ordusunun ingilis qərargahı yanındakı nümayəndəsi general Lazarev hökuməti əmin etdi ki, "Denikin ordusu Azərbaycana münasibətdə heç bir təcavüzə əl atmaq fikrində deyil və onun müstəqilliyini tanıyır" 85 . Lakin bu, Denikinin əsil niyyətlərini yaxşı təsəvvür edən hökuməti sakitləşdirə bilməzd i. Denikinçilər tərəfindən Dərbəndin tutulması ingilis komandanlığının Azərbaycanla Denikin ordusu arasında qoyduğu demarkasiya xəttinin b irbaşa pozulması demək idi. 1919-cu il mayın 26-da parlament öz iclasında Könüllülər Ordusu tərəfindən Petrovsk və Dərbəndin tutulması ilə bağlı "Müsavat" fraksiyasının sorğusunu, eyni zamanda respublikanın müstəqilliyinin müdafiəsi üzrə tədbirləri müzakirə etdi. Bu məsələ ilə bağlı çıxış edən fraksiya lideri M.Ə.Rəsulzadə bildirdi ki, müstəqilliyimizi qorumaq zərurəti aydındır, çünki Dağıstan Rusiyanın Azərbaycana və yeni yaranan dövlətlərə giriş qapısıdır 86 . Sorğuya cavabla çıxış edən baş nazir N.Yusifbəyli dövlət sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hökumətin atdığı konkret addımlar haqqında danışdı.
304 Aydın oldu ki, Xarici İşlər Nazirliyi Könüllülər Ordusunun Dağıstanın hüdudlarından çıxarılması tələbi ilə ingilis komandanlığına nota göndərmiş, hökumətin sədri isə digər zəruri diplomatik tədbirlər görmüşdür. Parlament hökumətin həyata keçirdiyi bütün tədbirləri bəyəndi və ona yardım edəcəyini bildirdi 87 .
fraksiyaları ölkənin müstəqilliyini qorumaq əzmində olduqlarını yekdil nümayiş etdirdilər. Denikin ordusunun Azərbaycan sərhədlərinə getdikcə yaxınlaşması onunla mübarizəni ölkənin ən başlıca ümummilli vəzifəsinə çevirdi. Denikin təhlükəsi "Bütün Qafqazda sülhün və sabitliyin qorunması missiyasını" öz üzərinə götürmüş Britaniya komandanlığı ilə aparılan diplomatik danışıqların əsas predmeti olmaqla bərabər, bütün Qafqazda təhlükəsizliyin tə- min edilməsi sahəsində Cənubi Qafqaz respublikalarının birgə əməkdaşlığı üçün də real zəmin yaratdı. 1919-cu il mayın 29-da F.X.Xoyski Tiflisdə keçirilən Cənubi Qafqaz respublikalarının konfransında çıxış edərək, Könüllülər Ordusunun Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının ərazisinin, xüsusən Dağıstanın Azərbaycan üçün bilavasitə təhlükə yaradan işğalına qarşı etiraz bildirməyi tələb etdi 88 . Azərbaycan nümayəndəliyinin təkidi ilə konfrans Könüllülər Ordusu tərəfindən Şimali Qafqazın öz müqəddəratını təyin etmiş xalqlarının ərazisinin işğal edilməsini pisləyən qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə həmçinin bu qüvvələrin bütün Cənubi Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinə bilavasitə təhlükə törətdiyi qeyd olunurdu. Paris sülh konfransının və neytral dövlətlərin diqqətini general Denikinin işğalçı niyyətlərinə və onun öz müqəddəratını təyin etmiş Qafqaz xalqlarının hüquqlarını pozmasına yönəldən Cənubi Qafqaz konfransı "ümumi təhlükəyə qarşı öz azadlığını və müstəqilliyini qorumaq naminə bütün Zaqafqaziya respublikalarının hərbi-diplomatik səylərini birləşdirməyi" qət etdi 89 . Mübarizəsini diplomatik səviyyədə davam etdirən Azərbaycan hökuməti Denikinə böyük kömək göstərdiyi üçün ona ciddi təsiri olan ingilis komandanlığına dəfələrlə müraciət edərək, Könüllülər Ordusunun hərəkətlərinə qarşı öz etirazını bildirdi. Yeni demarkasiya xəttinin müəyyənləşdirilməsinə və Könüllülər Ordusunun göstərilən xətdən geri çəkilməsi haqqında ingilis komandanlığının qəti tələbinə baxmayaraq, general A.Denikinin dəstələri Dərbənd şəhərində və bütün Dağıstanda qalmaqda davam edirdi. 1919-cu il iyunun 3-də Yekaterinodarda Azərbaycanın Kubandakı diplomatik nümayəndəsi C. Rüstəmbəyovla ingilis hərbi nümayəndəliyinin başçısı general Briqsin iştirakı ilə keçirilən görüşdə general A.Denikin Azərbaycan diplomatını əmin etməyə çalışdı ki, onun tərəfindən Dərbəndin və Petrovskun tutulması Həştərxan kommunistlərinə qarşı mübarizədən doğan strateji niyyətlərlə izah edilməlidir 90 . Amma baş vermiş sonrakı hadisələr denikinçilərin vədlərinin yalan olduğunu, ingilis komandanlığının isə Könüllülər Ordusuna loyal münasibət bəslədiyini inandırıcı surətdə sübut etdi. İkili standart siyasəti yürüdən ingilis komandanlığı bir tərəfdən, Azərbaycanın müstəqilliyinin tərəfdarı olduğunu bildirir, digər tərəfdən isə Könüllülər Ordusunu özünün müəyyənləşdirdiyi "Zaqatala-Qızılburun" demarkasiya xəttində dayandırmaq üçün heç bir ciddi cəhd
305 göstərmirdi. General Denikinin Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının komandanı general Şatelvorqa göndərdiyi teleqramda birbaşa göstərilirdi ki, onun qoşunları demarkasiya xəttini ingilis komandanlığının razılığı ilə keçiblər. O, öz ordusunun Dağıstanda olmasını bu bölgədə dinc həyatı bərpa etməyin, sərhədlərin möhkəmləndirilməsini isə bolşevizmin bütun təzahürlərinə qarşı mübarizənin vacibliy i ilə izah ed irdi 91 . Ağqvardiyaçıların bu hərəkətlərinə ingilis komandanlığının razılıq verməsi faktı Azərbaycan hökumətinin ciddi təşvişinə səbəb oldu. Hökumətin başçısı N.Yusifbəylinin general Kori ilə görüşü oldu. General növbəti dəfə hökumət başçısını əmin etməyə çalışdı ki. Denikinlə hərbi əməliyyatlar olacağı təqdirdə ingilis komandanlığı Azərbaycanı müdafiə edəcək 92
alan Azərbaycan hökuməti öz təhlükəsizliyinin ancaq vədlərlə təmin ediləcəyinin mümkünsüzlüyünü yaxşı başa düşürdü. Artıq yeni demarkasiya xətti - Zaqatala-Qızılburun xətti haqqında danışan Denikin komandanlığının Azərbaycanla bağlı bəyanatları daha sərt xarakter daşımağa başlamışdı. Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi teleqramda polkovnik Lazarev öz ordusunun əsas məqsədlərini belə açıqlamışdı: "Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin komandanlığı Azərbaycanı Rusiyadan ayrılmış hesab etmir. O, Rıısiyada ali hakimiyyətin bərpa olunacağından sonra onun bu məsələni həll edəcəyinə qədər Azərbaycanın müstəqilliyini mümkün sayır və onu tanıyır" 93 . Beləliklə, keçmiş çar general və zabitləri Azərbaycanı Rusiyanın tərkib hissəsi saymaqda davam edirdilər. Təşviş doğuran bu səbəbləri nəzərə alan Azərbaycan parlamenti iyunun 5-də bir daha Denikin təhlükəsi ilə bağlı məsələnin müzakirəsinə qayıtmağa və hökumətdən ölkənin müdafiəsinə dair daha əməli və qəti tədbirlər görməyi tələb etməyə məcbur oldu. Deputatlar qarşısında çıxış edən baş nazir N.Yusifbəyli hökumətin gördüyü bütün tədbirlər haqqında onlara məlumat verdi. Hökuməti qətiyyətsizlikdə günahlandıran və ondan daha sərt tədbirlərə əl atmağı tələb edən sosialistlərdən başqa, parlamentin bütün fraksiyaları hökumətin bu istiqamətdə fəaliyyətini təqdirəlayiq hesab etdi. N.Yusifbəylinin məru zəsi üzrə çıxışlarda bütün fraksiyalar ü mu mi düşmənə qarşı vahid cəbhədən çıxış etməyin vacibliyini vurğuladılar. Parlamentin qəbul etdiyi bəyanatda deyilirdi ki, Denikinin dövlətçiliyimiz əleyhinə yönəlmiş hərəkətləri kiçik xalqları əsarət altına alıb, azadlıqsevər demokratiyanı məhv etməyə çalışan keçmiş çar generallarının imperialist niyyətlərinin nəticəsidir. Parlament Azərbaycanın bütün vətəndaşlarını hökumətin ətrafında birləşməklə ordunun və hökumətin yaxınlaşmaqda olan düşmənə qarşı mübarizədə müvəffəqiyyət qazanmasına yardım etməyə çağırdı. Parlament ümidvar olduğunu bildirdi ki, Cənubi Qafqazın bütün xalqları özlərinin azad inkişafı və müstəqilliklərinin qorunması uğrunda apardıqları mübarizədə birləşəcəklər. O, öz müqəddəratlarını təyin etmiş xalqları müdafiə etmək üçün dünya xalqları və parlamentlərinə müraciət edərək, onları Denikinin yürüşünə qarşı öz etirazlarını bildirməyə çağırdı
94 . Ölkənin müdafiəsi məqsədilə Azərbaycan parlamenti hökumətin tərkibində ölkəni və ya onun bir hissəsini fövqəladə hərbi və ya mühasirə şəraitində elan etməyə, könüllü dəstələr təşkil etməyə və s. səlahiyyəti olan xüsusi orqan təsis edilməsini məqsədəuyğun
306 hesab etdi 95 . 1919-cu il iyunun 14-də N.Yusifbəyli (sədr), A.Səfikürdski, X.Məlikaslanov, M.Y.Cəfərov və S.Mehmandarovdan ibarət tərkibdə yaradılmış Dövlət Müdafiə Komitəsi bütün Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi və onun Denikinlə mübarizəyə yönəlmiş, hamı üçün məcburi olan qərarı baş nazirin imzası ilə dərc olundu 96 . Respublikada hərbi vəziyyətin elan olunması Denikin təhlükəsinə qarşı mübarizənin yeni mərhələsi oldu ki, bu da hökumətin daha qəti və konkret tədbirləri ilə səciyyələnirdi. Ancaq ingilislərin mövcud şəraiti Den ikinə gü zəştlər edilməsi hesabına yüngülləşdirmək cəhdləri vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. 1919-cu il iyunun 11-də ingilislə r Petrovskdan cənubda yeni demarkasiya xətti ilə müəyyənləşdirilən sərhədləri qeydə ald ılar. Bu, onların Denikinin bütün Dağıstanı işğal etməsi faktı ilə prinsipcə razı olduqlarını göstərirdi. Nəticədə Könüllülər Ordusu Azərbaycan sərhədlərinə daha da yaxınlaş mış olurdu 97 . Eyni
zamanda Böyük Britaniya su nəqliyyatının rəisi polkovnik Braunun sərəncamına uyğun olaraq, Xəzər dənizinin Petrovsk, Bakı və Krasnovodsk limanları ingilislərin idarəsi altında qalırdı 98 . Bütün bu faktlar ingilislərin Qafqazda ikili standart siyasəti yeritdiklərini bir daha təsdiq edir və bütün əhalinin narazılığına səbəb olurdu. 1919-cu il iyunun 8-də Ba kı şəhərin in Ba la xan ı, Zabrat, Ra mana neft- mədən rayonları fəhlələrinin böyük mitinqi o ldu və onlar höku mətdən Bakının və Azərbaycan sərhədlərinin müdafiə o lun ması üzrə təcili tədbirlər görülməs ini tələb etdilər. Fəh lələrin qəbul etdikləri qətnamədə deyilirdi: "...Bakı limanından Denikinə mərmilər göndərilir və buna Zaqafqaziyada, o cü mlədən də Bakıda iki- üzlü siyasət yeridən həyasız ingilis ko mandanlığ ı kö mək edir" 99 ,
Gürcüstan əməkdaşlığı üçün görülən tədbirləri daha da sürətləndirdi və hər iki respublika ö z ara larında hərbi müqavilə bağla mağı qərara a ldılar. Bu barədə Ermənistan hökumətinə də mü raciət edildi. Lakin öz qonşularına qarşı Denikinlə gizli sazişə girmiş Ermənistan hökuməti mü xtəlif bəhanələrlə iyun ayının 16-da Denikin təhlükəsinə qarşı Azərbaycanla Gürcüstan arasında imzalanan hərbi- müdafiə paktına qoşulmad ı. Həmin pakta görə, A zərbaycanın və Gü rcüstanın müstəqilliy i və ərazi bütövlüyünə qarşı hər hansı döv lət tərəfindən təcavüz olduğu təqdirdə müqavilədə olan tərəflər üç il müddətində bir-birinə hərbi yard ım göstərməyə borclu idilər 100
. Əvvəlcə ingilis ko mandanlığının Azərbaycan-Gürcüstan hərbi-müdafiə paktına münasibəti mənfi id i. Lakin sonralar bu münasibət dəyişildi. Paris sülh konfransına göndərilən məlu matda deyilird i ki. ingilis ko mandanlığı imzalan mış hərbi sazişi Cənubi Qa fqazın birliyi üçün başlıca təminat hesab edir 101
. Paris konfransında iştirak edən Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələri Avropa hökumətlərini, Antanta Ali Şurasının üzvlərini inandırmağa çalışırdılar ki, Cənubi Qafqazda Könüllülər Ordusunun yolunu bağlamaq lazımdır. Onların Ali Şuraya təqdim etdiyi bəyanatda göstərilirdi ki, müttəfiqlər tərəfindən müdafiə olunan
307 Könüllülər Ordusuna bildirilməlidir ki, o, Qafqaz xalqları ilə mübarizə aparmaq üçün deyil, bolşevizmə qarşı mübarizə aparmaq üçün yaradılmışdır. Ona görə də bəyanatda təklif edilirdi ki, Qafqaz respublikalarının hüquqlarına hörmətlə yanaşılması və işğal edilmiş ərazilərdən çıxmaları Könüllülər Ordusundan tələb edilməlidir 102 .
gələn təhlükə ilə mübarizəni təşkil etmək istiqamətində Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinin birgə səyləri hərbi müdafiə paktının bağlanması ilə başa çatıb öz bəhrəsini verdi. Dost Azərbaycan və gürcü xalqları bütün dünyaya sübut etdilər ki, öz hüquqlarını birgə müdafiə etməyə hazırd ırlar. Azərbaycan parlamentinin müqaviləni ratifikasiya etdiyi, 1919-cu il iyunun 27-də keçirdiyi iclasında çıxış edən "Müsavat" fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə bağlanmış sazişi Cənubi Qafqaz xalqlarının daha sıx və daimi əməkdaşlığı istiqamətində atılan ilk addım kimi qiymətləndirərək qeyd etdi ki, "bu ittifaq yalnız bir məqsəd üçün əqd olunmuşdur ki, o məqsəd də bizim istiqlalımızı və təmamiyyəti-mülkiyyətimizi xarici qüvvələrə qarşı müdafiədir. Burada təcavüz məqsədi yoxdur və o lamaz..." 103 .
24 "Maksim" tipli pulemyot və xeyli miqdarda digər sursat və hərbi ləvazimat aldı. Müqaviləyə uyğun olaraq, bir qrup azərbaycanlı hərbi təhsil müəssisələrində oxumaq üçün Gürcüstana göndərildi. 1919-cu ilin sonlarında İtaliyanın hərbi naziri ilə Azərbaycana avtomobil, aeroplan, projektor və s. verilməsi barədə də danışıqlar aparılırdı 104 .
müdafiə müqaviləsini imzalamayan daşnak Ermənistanı ciddi maneə törədirdi. İrəvan daşnak hökuməti özünü Rusiya əleyhinə olan hər hansı bir blokda heç bir vəchlə təsəvvür edə bilmirdi. Bununla yanaşı, Azərbaycanda uzun müddət qaldıqlarına görə narazılıq edən və vətənə qayıtmalarını istəyən ingilis əsgərlərinin sıralarında da intizamsızlıq və əxlaqsızlıq halları güclənirdi. Bu, ingilislərin Bakıdan çıxarılması prosesini sürətləndirdi. İngilis komandanlığı Azərbaycanı tərk edib getməmişdən əvvəl hərbi ləvazimatı Könüllülər Ordusuna, sərəncamında olan Xəzər Hərbi Donanmasını isə 1919-cu il avqustun əvvəllərində Denikinə verdi. Buna kəskin etiraz edən Azərbaycan hökumətinin notasında göstərilirdi ki, "...Xəzər hərbi Donanması hissələrinin Könüllülər Ordusuna verilməsi Azərbaycanın müstəqilliyi və bütövlüyü üçün birbaşa təhlükədir və onun əhalisinin ciddi narahatçılığına səbəb olmaya bilməz" 105 .
Gürcüstan sərhədləri boyunca üçüncü demarkasiya xəttini müəyyən etdi. Nəticədə Dağıstan tamamilə Könüllülər Ordusunun nəzarəti altında qaldı. Bu zaman Cənubi Qafqaz respublika- larına təkid edilirdi ki, ağqvardiyaçı qoşunlara qarşı hər hansı hücum hərəkətindən çəkinsinlər və general Denikinə kömək göstərsinlər 106 .
təhlükəsizliyini təmin etmək, həm də Cənubi Qafqazda sülhü və sabitliyi saxlamaq niyyətində olmasından xəbər verirdi.
308 Britaniya qoşunlarının tezliklə Azərbaycandan çıxarılacağı haqqında rəsmən məlumat alan Azərbaycan hökuməti regionda hadisələrin gedişatını təşvişlə izləyirdi. Denikin qoşunlarının ölkənin şimal sərhədlərinə yaxınlaşdığı, Qarabağda vəziyyətin hələ də gərgin olduğu bir zamanda Azərbaycan dünyanın güclü dövlətlərindən birinin himayəsinə ehtiyac duyurdu. Belə bir dövlət həmin dövrdə yalnız Böyük Britaniya ola bilərdi. Buna görə də Azərbaycan hökuməti xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun şəxsində ingilis hökumətinə mü- raciət edərək, onun öz qoşunlarını Azərbaycandan çıxarmaq haqqında qərarından narahat olduğunu bildirərək, bu qərara yenidən baxmağı ondan xahiş etmişdi. General Şatelvorqla görüşündə Britaniya qoşunlarının müəyyən hüquqi şərtlərlə Azərbaycanda qalmasının mümkünlüyü haqqında danışan M.Y.Cəfərov 107 həmçinin Azərbaycanın öz ərazisinin su sahələrini qorumaq üçün lazımi vasitələrə malik olmadığını bildirmiş və buna görə də gəmilərin bir hissəsinin Azərbaycan hökumətinin sərəncamına verilməsini xahiş etmişdi 108 .
məcburiyyətində qoydu. Onun 1919-cu il avqustun 8-də ingilis generalına göndərdiyi məktubunda göstərilirdi ki, Britaniya hökumətin in məlu m qərarı A zərbaycan dövlətinin paytaxtını və onun ərazisinin su sahələrini mü mkün xarici müdaxiləyə və bolşevik təhlükəsinə qarşı müdafiəsiz qoymaqla bərabər, əhalidə dərin narahatlıq yaradır. Bütün bunları bir daha İngiltərə höku məti nümayəndəsinin nəzərinə çatdıran M.Y.Cəfərov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin əvvəl tələb etdiyi gəmilərin ona verilməsi barədə xahişini yenidən ona xatırlatdı 109
. Xəzər donanması gəmilərinin Könüllü lər Ordusunun ixtiyarına verilməsi A zərbaycan Cü mhuriyyətinə məxsus mülkiyyətin özbaşınalıqla ələ keçirilməsi faktı idi. Bununla belə, Azərbaycan hökumətinin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, onun bu müraciəti də cavabsız qald ı. Lakin sonradan M. Y. Cəfərovla görüşündə general Kori Azərbaycan tərəfini bir daha əmin etməyə çalışdı ki, gəmilərin, nəqliyyat vasitələri və avadanlıqların, xüsusi tankerlərin Könüllü lər Ordusuna verilməsi Cənubi Qafqaz Respublikalarının toxunulmazlığını təmin etmək şərti ilə həyata keçirilmişdir 110 .
konfransında bolşevizmə qarşı müharibə aparılmasının məqsədyönlü sayılması ilə əsaslandıraraq, bu işə qoşulan bütün qüvvələrə yardım etmək arzusunda olduqlarını bildirdilər 111
. Öz əsas qüvvələrini Qızıl Ordunun hücumların ın qarşısını almaq üçün cəmləşdirib başqa istiqamətə yönəldən general Denikin Qafqazda hərbi əməliyyatları müvəqqəti dayandırsa da, ö z nü mayəndəsi
general N.Baratova göndərdiyi təlimatda Cənubi Qafqaza Rusiyanın tərkib hissəsi kimi baxmağı, ancaq hələlik yerli höku mətlərin mövcudluğunu qəbul etməy i tövsiyə edirdi 112 .
avqustun 4-21-nə nəzərdə tutulmuşdu 113
. İngilis qoşunlarının A zərbaycandan çıxarılması ölkənin gələcək taleyinə aid sualları yenidən ortaya gətirdi. Müttəfiq qoşunları Cənubi Qafqazdan getdikdən sonra Azərbaycan müstəqil yaşamaqda davam edir, ölkədə heç bir qeyri-adi hadisə
309 baş vermird i. Had isələrin gedişatı göstərdi ki, Qarabağda olan münaqişədən başqa, daxili qayda-qanunu qorumaq üçün heç vaxt xarici qüvvəyə ehtiyac olmayıb. Qərb dövlətlərindən hərbi yardım almaq zərurəti isə Den ikin yaxud Sovet Rusiyası tərəfindən həmişə mövcud olan təhlükə ilə bağlı idi. Eyni za manda kiçik dövlətlərin müstəqil yaşaması heç də onların iqtisadi və siyasi cəhətdən sabit olan daha böyük ölkələrə oriyentasiyası məsələsini ortadan çıxarmırdı. Bu baxımdan müttəfiqlərin qoşunları getdikdən sonra Azərbaycanın və Gürcüstanın taleyi onların Antanta dövlətlərinə yönüm seçimin i tələb edirdi. 1919-cu il avqustun 6-da Versal konfransında Azərbaycanın, Gürcüstanın və Dağlı Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasında xarici dövlətlərə oriyentasiya məsələsi müzakirə edildi. İclasa sədrlik edən Ə.M.Topçubaşov qeyd etdi ki, indiki vaxtda bizim dövlət həyatının müstəqilliyinə hədsiz arzumuza baxmayaraq, müəyyən bir dövrdə kənardan kömək və yardım olmadan keçinə bilmərik. Bir halda ki, vəziyyət belədir, onda sağımıza və solumuza baxıb özümüzə kömək axtarmalıyıq. Müzakirələrin gedişində bir sıra təkliflər irəli sürüldü. Əvvəlcə göstərildi ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Millətlər Cəmiyyətinə müraciət etsin, mandatı qəbul edən ölkə Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən müəyyən edilsin. Öz ölkəsinin İngiltərədən başqa heç bir oriyentasiyası olmadığını söyləyən M.H.Hacınski sonra təklif etdi ki, Azərbaycanın mandatını götürmək İngiltərədən xahiş edilsin. Gürcüstan nümayəndələri də bu təklifi dəstəklədilər. Lakin iclasda qeyd edildi ki, bu müraciət digər dövlətləri incik salmayan bir formada olmalıdır. Ona görə də tərəflər əvvəl İngiltərə tərəfinin fikrini öyrənmək, sonra isə Millətlər Cəmiyyətinə müraciət etmək qənaətinə gəldilər. Millətlər Cəmiyyətində Böyük Britaniyanın həlledici rol oynayacağına əsaslanıb bu niyyəti həyata keçirməyin mümkün olacağına ümid bəsləmək olardı 114
. Lakin ümid doğuran ehtimal baş tutmadı, avqust ayının axırlarında ingilislər Qafqazdan çıxdılar. Azərbaycan hökumətinin Parisdə olan nümayəndələrinə respublikanın xarici siyasətilə bağlı göndərdiyi hesabatda göstərilirdi ki, avqust ayının axırlarında sonuncu ingilis hərbi dəstələri Azərbaycan ərazisindən çıxmışdır 115
. Azərbaycandan çıxmaq ərəfəsində, avqust ayının 23-də müttəfiq qoşunlarının komandanlığı adından ingilis generalı Şatelvorq Bakı əhalisinə "vida çağırışı" ilə müraciət etmişdi. Müraciətdə deyilirdi: "Fürsətdən istifadə edib indi Bakını tərk edən Britaniya qoşunları adından Azərbaycan, xüsusən Bakı şəhəri əhalisindən üzr istəyirik. Səmimiyyətlə təəssüflənirik ki, çoxsaylı dostlarımızla və tanışlarımızla vidalaşırıq, onlara ürəkdən sülh və xoşbəxtlik arzulayırıq. Britaniya Ordusunun bütün qulluqçuları Azərbaycanda keçirdikləri gün- lərin ən yaxşı xatirəiərini özlərilə aparırlar" 116 .
Azərbaycanda olması bir çox cəhətdən Qərb demokratiyası çərçivəsində dinc yolla başa çatdı. 1918-ci ilin oktyabrında imzalanmış Mudros sülhü şərtlərinə əsasən Bakıya daxil olmuş İngilis qoşunları 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycandan ehtiramla çıxdılar. Adil xan Ziyad xanlı 1919-cu ildə Bakıda nəşr edilmiş "Azərbaycan" adlı kitabında yazırdı: "Müttəfiqlərin bizə olan münasibət və əlaqələri daha əvvəlinci gündən zahir olub hörmət pərdəsi aramızda quruldu. Yüz cürə əhvaldan nəticə, əlbəttə, o oldu ki, mədəni millətlərin
310 nümayəndələri bizim torpağımıza gəldikdə Azərbaycanda bütün əhvali-ictimaiyyə və siyasiyyənin əhalinin rizasilə axıb getməkdə olduğunu gözləri ilə görüb həqiqət halı yaxından dərk etdilər. Mən kəmali-ümid və cəsarətlə deyə bilərəm ki, nə qədər böyük, mədəni millətlərlə münasibət və əlaqədə olarsaq bir o qədər də aramızdakı əlaqeyi-dostanə möhkəmləşib bir-birimizin həqiqi əhvalından artıcaq xəbərdar olacağıq" 117
. İngilis ordusunun Qafqazda olması təkcə Denikin təhlükəsinin qabağını almaq üçün deyil, eyni zamanda Qafqaz respublikalarının münasibətləri kontekstində iri dövlətlərin öz marağı üçün də əhəmiyyət kəsb edirdi. U.Çörçill belə bir fikir də söyləmişdi ki, guya "Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər bütün Qafqazı tutmuş Britaniya diviziyası bir- birilə rəqabət aparan xalqlar - gürcülər, ermənilər, türklər (azərbaycanlılar. - Red.), dağlılar və ruslar arasında sülhün yeganə təminatçısı idi 118
. Böyük Britaniyanın Cənubi Qafqaz siyasətini obyektiv işıqlandırmağa cəhd göstərmiş R.Uilman da qeyd edirdi ki, ingilis siyasəti region xalqları arasında milli qırğınları aradan qaldırmaqda müsbət cəhət kimi qiymətləndirilməlidir. İngilislərin Bakıdan çıxması münasibətilə Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri "Metropol" mehmanxanasında general Korinin və digər yüksək rütbəli şəxslərin şərəfinə ziyafət vermişdi. Ziyafətdəki çıxışında general Kori qeyd etmişdi ki, bu çətin keçid dövründə Azərbaycan hökumətinin və xüsusən Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin fəaliyyəti, onların gördüyü işlər adamı heyrətləndirir 119
. Bakını tərk edərkən ingilislər şəhər limanının idarəçiliyini, hərbi hissələrin radiostansiyalarını, ordunun hərbi sursatını və hərbi gəmilərin bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə verdilər. İngilislərin verdiyi gəmilər əsasında Azərbaycanın Xəzər Donanması yaradıldı. Azərbaycan hökumətinin öz dəniz sərhədlərini qorumaqla bağlı atdığı bu mühüm addım az sonra Denikinin rəhbərlik etdiyi Cənubi Rusiyanın silahlı qüvvələrinin etirazına səbəb oldu. Könüllülər Ordusunun dəniz donanmasının vitse-admiralı Gerasimov Azərbaycan hökumətinə verdiyi notada Azərbaycan Xəzər Donanmasının ləğv edilməsi tələbini irəli sürürdü. Notada deyilirdi: "Rusiya ilə İran arasında 1828-ci il fevralın 10-da imzalanmış Türkmənçay müqaviləsinin 8-ci maddəsinə əsasən, yalnız Rusiya və İran Xəzər dənizində ticarət donanması saxlaya bilər. Hərbi donanma saxlamaq hüququ isə ancaq Rusiyaya məxsusdur. Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin Baş Komandanlığı yanında Dənizçilik İdarəsi bunu bildirməyi zəruri hesab edir ki, Azərbaycan hərbi və ticarət gəmilərinin rus bayrağından başqa hər hansı bayraqla üzməsinə yol verməyəcək" 120 . Bu
əsassız notanı Azərbaycan Dövlət Müdafiə Komitəsi öz iclasında müzakirə edərək Xarici İşlər Nazirliyinə tapşırdı ki, Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin Baş Komandanlığının nümayəndəsinə aşağıdakı məzmunda cavab versin: 1) Rusiya və İran arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi yalnız Rusiya və İran üçün məcburi ola bilər, bu, yeni yaranmış dövlətlərə aid deyildir; 2) Xəzər dənizi sahillərində yerləşən Azərbaycanın limanları və ticarət gəmiləri vardır və bu gəmilər Azərbaycan bayrağı altında üzəcəkdir. Eyni zamanda Dövlət Müdafiə Komitəsi Könüllülər Ordusu rəhbərliyinin belə tələblərini Azərbaycan Cümhuriyyətinin suveren hüquqlarına qarşı yönəlmiş akt kimi qiymətləndirdi və Xarici İşlər Nazirliyinə tapşırdı ki, bu məsələ ilə bağlı müttəfiqlərin Ali komissarları qarşısında etiraz
311 notası ilə çıxış etsin. Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi ABŞ, Böyük Britaniya və İtaliyanın Cənubi Qafqazda olan missiyalarına etiraz notası verdi və özünün Tiflisdə, Parisdə, Kuban hökumətində olan diplomatik nümayəndələrinə məlumat göndərdi ki, mümkün olan diplomatik vasitələrlə Könüllülər Ordusunun Azərbaycan hərbi Donanmasının yaradılmasına qarşı yönəldilmiş təcavüzkar məqsədlərini dəf etsinlər. Kuban hökuməti yanında diplomatik nümayəndə C.Rüstəmbəyova bildirilirdi ki, admiral Gerasimovun notası ilə bağlı general Denikinlə görüşüb ona bildirsin ki, Azərbaycan Türkmənçay müqaviləsini imzalamadığı üçün müqavilənin maddələrinin ona dəxli yoxdur. Əgər söhbət Türkmənçay müqaviləsinə görə, gəmilərin rus bayrağı altında üzməsindən gedirsə, onda gəmilərin in- gilis bayrağı altında üzməsi də yolverilməz hesab edilməli idi. Ona C.Rüstəmbəyov vasitəsilə general Denikinə çatdırılırdı ki, Azərbaycan hökuməti öz milli donanmasının özgə bayrağı altında ü zməsinə razı o la bilməz" 121
. Bu dövrdə artıq Könüllülər Ordusunun hərbi-siyasi vəziyyəti pisləşməkdə idi. Onun əsas qüvvələri şimalda cəmləşmiş, cəbhənin cənub hissəsini isə xalq üsyanları bürümüşdü. Dağıstan xalqlarının general Denikinlə kəskin mübarizəsi daha da güclənməyə başlamışdı. Kəndlər dağıdılır, dağıstanlıların tutduğu Dərbənd şəhəri isə dənizdəki gəmilərdən top atəşlərinə tutulurdu. Bölgənin vahimələnmiş əhalisi sığınacaq üçün qonşu ərazilərə qaçaraq, Azərbaycan üçün əlavə problemlər yaradırdı. Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyinə qorxu yarandığından və dağıstanlı qaçqınların vəziyyətindən ciddi narahat olaraq hadisələrin gedişini diqqətlə izləyirdi. Hökumət Böyük Britaniya nümayəndələrinə dəfələrlə müraciət edərək, Dağıstanda qan tökülməsinin qarşısının alınmasını və Azərbaycanla Könüllülər Ordusunun tutduğu ərazi arasında bitərəf zona yaradılmasını xahiş etmişdi 122 .
işğalçı dəstələrin qərargahında hərbi komandan-ığı diplo matik nü mayəndəliklər əvəz etmişdi. 1919-cu il sentyabrın 28-də Britaniyanın Cənubi Qafqaz res publikalarındakı diplomatik missiyasının başçısı O.Uordrop Bakıya geldi 123 . Onun əsas vəzifələrindən biri bu respublikalarla Könüllülər Ordusu arasındakı mümkün ixtilafları aradan qaldırmaq, demarkasiya xəttinə əməl edilməsinə nəzarət etmək, digəri isə bölgədə ingilis ticarətinin imkanlarına şərait yaratmaq idi 124
. Buna görə də Azərbaycan hökumətinin sonrakı müraciətləri O.Uordropa ünvanlanırdı. Dağıstandakı vəziyyəti nizamlamaq üçün Azərbaycan tərəfi Britaniya hökumətinə Könüllülər Ordusu Dağıstandan çıxarıldıqdan sonra onun gələcək dövlət quruluşuna dair öz variantlarını təklif edirdi. Bunun üçün, ilk növbədə, Denikin qoşun- larının Britaniya komandanlığının müəyyənləşdirdiyi demarkasiya xəttindən kənara çıxarılması məsələsini qaldıran Azərbaycan hökuməti onun həlli ilə bağlı olaraq, Dağıstan diyarını idarə etmək hüququnun Azərbaycan Cümhuriyyətinə verilməsi; müttəfiq dövlətlərin himayəsi altında öz hakimiyyətini təşkil etmək hüququnun Dağıstan əhalisinin özünə həvalə edilməsi, yaxud da Dağıstanda xüsusi general-qubernatorluq yaradılması
312 variantlarına baxılmasını istəyirdi 125
. Ancaq ingilislər Dağıstan xalqlarının hərəkatının milli deyil, sosial xarakter daşıdığını, onun bolşeviklərin işi olduğunu iddia edərək, Azərbaycan hökumətinin təklif etdiyi variantlara etinasız yanaşıb növbəti dəfə Den ikini dəstəklədilər 126 .
hökumətinin etdiyi növbəti cəhd uğursuz oldu. Halbuki Azərbaycan hökuməti, ingilislərin bölgədəki hərbi iştirakının Denikinə Cənubi Qafqaz respublikaları ilə bağlı niyyətlərini axıradək başa çatdırmaq imkanı vermədiyinə baxmayaraq, bütün ümidlərini onlara bağlamamalı, Denikinin qarşısını almaq üçün göstərdiyi siyasi, diplomatik və iqtisadi səyləri heç də az mühüm olmayan başqa məsələlərin həllinə yönəltməli idi. 1919-cu ilin ortaları Azərbaycanda təkcə müxtəlif xarakterli daxili problemlərin, xarici müdaxilə təhlükəsinin mövcudluğu ilə seçilmədi, həm də gənc demokratik respublikanın müstəqil həyatının ildönümü ilə də əlamətdar o ldu. 1919-cu il maym 28-i - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmasının birinci ildönümü - Milli istiqlaliyyət günü ölkə vətəndaşları tərəfindən təntənə ilə bayram edildi. Azərbaycan xalqının müstəqil siyasi həyat yoluna qədəm qoyduğu gündən bir il keçdi. Bu bir il ciddi mübarizə və ağır sınaqlar ili o ldu. Bolşevik-daşnak hakimiyyəti və Sentrokaspi Diktaturası ilə silahlı mübarizə Bakının azad edilməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan xalqı üçün Bakının azad edilməsi təkcə respublikanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi deyil, həm də onun müstəqil həyatının əsas şərti demək idi. Birillik müstəqil həyat bütün dünyaya sübut etdi ki, Azərbaycan xalqı hər cür əsarətdən azad olmağa, öz mədəni və dini tələbatını təmin etməyə qadirdir. Qısa müddət ərzində xalq təhs ilinin daha da inkişafı, təhsil müəssisələrinin, bədii-teatr müəssisələrinin milliləşdirilməsi və yenilərinin təşkili, bir sıra qəzalarda dünyəvi məktəblərin açılması və s. işlər bunu bir daha sübut edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin təbirincə, müsəlman dünyasında ilk respublika, türk dünyasında isə ilk milli dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qısa vaxt ərzində qonşu Gürcüstanla dostluq münasibətləri qurmağa, Ermənistanla bəzi mübahisəli məsələlərdə dil tapmağa, Denikin lə mübarizə aparan qardaş Dağıstana kömək əli yetirməyə nail oldu. Mövcudluğunun ilk ilində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti öz ərazisində tam hakimiyyət sahibi kimi ö z dövlət institutlarını parlamenti, hö ku məti, ordunu və maliyyə sistemin i formalaşdırd ı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yaran masının birinci ildönü münün bayram edilməsi ilə əlaqədar olaraq, onun höku mətinin ö z ölkə vətəndaşlarına ünvanlanan müraciətində deyilirdi: "1919-cu il mayın 28-i Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin milli bayramıdır. Bu elə bayramdır ki, onun xatiri ümu m Azərbaycan vətəndaşları üçün daima möhtərəm və müqəddəs sayılacaqdır. Bu az vaxt ərzində Azərbaycan türkləri ö zlərinin müstəqil və azad yaşamağa layiq olduqlarını gözəl surətdə göstərib dövlət təşkilinə istedad və qabiliyyət yetirdiklərin i sübut etdilər. Bunun
313 sayəsində indi mə mləkətdə insanı məmnun edəcək bir dərəcədə nizam və asayiş hökmfərmad ır" 127 .
vurulur, bu müddət ərzində dövlətin möhkəmləndirildiyi, əhalinin bütün təbəqələrinə milli dövlətçilik hissi aşılandığı qeyd edilir və onun xalqın azad fikir və məslək yolu olduğu təsdiqlənirdi 128
. Azərbaycan parlamenti Milli istiqlaliyyət bayramına həsr olunan təntənəli fövqəladə iclas keçirdi. "Müsavat" firaksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə yubileyin qeyd edildiyi özünəməxsusluğunu nəzərdə tutaraq göstərdi ki, "bu gün Azərbaycan istiqlalı bilxassə onun üçün əzizdir ki, bu istiqlalımıza xaricdən təhlükə var, təhdid var. Bununla bərabər hər birimizin idra kında, qəlbində hürriyyət və istiqla liyyət uğrunda şəhid düşmüş olanların xatirəsi üçün böyük minnətdarlıq h issi vardır" 129
. Müxtəlif partiya və cərəyanları təmsil edən digər natiqlər öz çıxış larında bir sıra məsələlərə aid fərqli rəy söyləsələr də, Azərbaycanın müstəqilliy inin tarixi əhəmiyyəti və onun qorunması məsələsində yekdil o lduqlarını nü mayiş etdird ilər. Respublikanın ildönümü şərəfinə ölkənin paytaxtında hərbi keçid, bütün şəhər və kəndlərində yığ ıncaq və mitinqlər təşkil olun muş, müstəqillik ideyası millətin əsas amalı və qayəsi kimi nü mayiş etdirilmişdi.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|