A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 3. AZƏRBAYCAN ORDUSUNUN QURULMASI
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. AZƏRBAYCAN ORDUSUNUN QURULMASI.
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜ UĞRUNDA MÜBARİZƏ
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan olunduğu tarixi şərait, onun qərar tutduğu bölgədə cərəyan edən proseslər xalqın müstəqilliyini qoruyacaq ordunun formalaşdırılmasını tələb edirdi. Hələ Türkiyə hərbi qüvvələri Azərbaycanda olarkən başlanmış ordu quruculuğunu sürətləndirmək və onu daha da səmərəli aparmaq üçün 1918-ci il oktyabrın 23- də respublika hökumətinin iclasında Hərbi Nazirliyin yaradılması qərara alındı 162
. Bu qərar Nazirlər Şurası tərəfindən noyabr ayının 1-də imzalandı. Yeni şəraitdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması tamamilə Hərbi Nazirliyin üzərinə düşməli idi. Bu struktur dövlətin qarşısında duran tarixi vəzifələrin həllində mühüm rol oynadığından ona rəhbərliyi ilk vaxtlar Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski öz üzərinə götürdü. Nazir müavini isə artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov təyin edildi və ona Nazirliyin formalaşdırılması tapşırıldı 163
. General S.Mehmandarov milli ordunun yenidən qurulmasına formalaşması başa çatmamış və pərakəndə halda olan hissələri möhkəmləndirmək, onları vahid rəhbərlik altına gətirmək üçün, ilk növbədə, mərkəzi hərbi idarəetmə orqanlarını təşkil etməkdən başladı. Qısa müddət ərzində Hərbi Nazirliyin aparatı yaradıldı. Hərbi Nazirliy in təşkili barədə hökumət qərarından iki həftə sonra noyabrın 15-də ordunun Ümumi Qərargahının (Qlavnıy ştab) təsis edilməsi barədə S.Mehmandarovun müvafiq əmri imzalandı. Onun tərkibi ləvazimat, mühəndis, növbətçi general, general-kvartirmeyster, topçu, topoqrafiya, tibb, hərbi təhsil və nəzarət şöbələrindən ibarət idi 164
. Bu şöbələrin başçıları vəzifələrinə milli qoşun hissələrinin yaradılmasında artıq kifayət qədər xidmətləri olan zabitlər təyin edildilər: polkovnik H.Səlimov - Ümumi Qərargah və dəftərxananın, polkovnik Qaytabaşı - növbətçi general, polkovnik Seyfulla Mirzə - ləvazimat; general-mayor Tlexas - topçu şöbələrinin rəisləri, general- mayor Usubov hərbi təhsil şöbəsinin rəisi və qoşunlarda atıcılıq işinin müfəttişi oldular 165 . Adları çəkilən rəislərdən yalnız general Usubovdan başqa hamısı Müsəlman Korpusu yaradıldığı gündən milli hərbi hissələrin təşkilində fəal iştirak etmiş və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasında, eləcə də müstəqil ordusunun forma- laşmasında dəyərli xid mətlər göstərmişdilər. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə, müttəfıq dövlətlər adından Bakıya gəlməli olan ingilis hərbi qüvvələri komandanı general V.Tomson hələ Azərbaycana qədəm qoymamışdan əvvəl tələb etdi ki, 1918-ci il noyabrın 17-dək Türkiyə qoşunları kimi
325 Azərbaycan qoşunları da Bakı şəhərini tərk etsinlər 166
. Çünki Tomson Bakı şəhərini iqtisadi baxımdan, istərsə də hərbi-siyasi baxımdan mühüm strateji mərkəz sayır və ona nəzarəti tamamilə öz əlində saxlamaq istəyirdi. O, müstəqil Azərbaycan hökumətini tanımaq istəmədiyi kimi, onun nəzarəti altında olan hərbi qüvvələrə də etibar etmirdi. Ona görə 1918-ci il noyabrın 22-də Hərbi Nazirlik Gəncəyə köçdü 167
fəaliyyətini burada davam etdirdi. İngilis qoşunlarının komandanlığı Hərbi Nazirliyin Bakıdan kənarda fəaliyyət göstərməsinə etıraz etmirdi 168
. Bütün hökumət strukturlarının Bakıda yerləşdiyi halda, Hərbi Nazirliyin Gəncəyə köçürülməsi, heç şübhəsiz ki, hökumət orqanlarının onunla əlaqələrində və bütünlüklə ordunun formalaşması prosesində çətinliklər yaradırdı. Bununla belə S.Mehmandarovun rəhbərliyi altında hərbi komandanlığın apardığı yüksək təşkilatı işlər qısa zaman ərzində öz nəticəsini verdi. Həmin səmərəli fəaliyyətin nəticəsi idi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ordusunun əsas qüvvələri məhz Hərbi Nazirliyin Gəncədəki fəaliyyəti zamanı qurulmuşdu. Hərbi Nazirlik yaradılanadək mövcud olan ordu hissə və bölmələri əsasən Gəncə və Qarabağda yerləşdirilmişdi. Bu da tarixi şəraitlə və qoşun hissələrinin icra etdikləri vəzifələrlə bağlı idi. Hərbi Nazirlik Gəncədə yerləşdikdən dərhal sonra 1918-ci il noyabr ayının 27-dən dekabrın 3-dək S.Mehmandarov Gəncə və Ağdam ətrafında yerləşən hərbi hissələri gəzib oradakı vəziyyətlə şəxsən tanış oldu. S.Mehmandarov hələ Türkiyə qoşunları Azərbaycanda olarkən təşkil edilmiş bu hissələrdə çox ciddi nöqsanlarla rastlaşdı və onları ümumiləşdirərək xüsusi əmrlə hissə komandirlərindən belə nöqsanların aradan qaldırılmasını tələb etdi 169 . S.Mehmandarov hissə və bölmə komandirləri qarşısında hər şeydən əvvəl belə bir vəzifə qoydu ki, Azərbaycan Ordusunda xidmət edən bütün şəxs - lərin dərhal Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə sədaqət andı içməsi təşkil ed ilsin 170 .
strukturunda qismən dəyişiklik edildi ki, bu da ordunun formalaşdırılması prosesinə müsbət təsir göstərdi. Nazirlər Şurasının 1918-ci il 25 dekabr tarixli qərarı ilə artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov hərbi nazir təyin edildi. Rus ordusunda xidmət edib yüksək hərbi rütbəyə çatmış S.Mehmandarova yüksək etimad göstərilməsi və onun nazir vəzifəsinə təyin edilməsi, heç şübhəsiz ki, elə ilk günlərdən ordunun formalaşdırılması istiqamətində onun səmərəli fəaliyyəti və hər şeydən əvvəl isə Azərbaycanın istiqlaliyyətinə sədaqəti ilə bağlı idi. Bu sədaqətini S.Mehmandarov respublika ordusundakı həyatı boyu xidməti ilə təsdiq etdi və bunun nəticəsi idi ki, 1918-ci ilin sonundan başlayaraq bolşevik istilasına qədər bir neçə hökumət kabineti dəyişsə də, S.Mehmandarov əvəzsiz olaraq hərbi nazir vəzifəsində qaldı. Hərbi nazir kimi S.Mehmandarov əmrini ilk dəfə olaraq 1918-ci il 27 dekabrda imzaladı. Hökumətin 1918-ci il 29 dekabr tarixli qərarı ilə isə general-leytenant Ə.Şıxlinski hərbi nazirin müavini təyin edildi 171
Bu təyinat da Azərbaycan Ordusunun formalaşdırılması istiqamətində hökumətin qəbul etdiyi dəyərli qərarlardan biri idi. Çünki bu iki şəxsin təcrübəsi və biliyi orduda quruculuq işlərinin səmərəli xarakter almasına zəmin yaratdı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumağa qadir olacaq ordunun qurulması üçün
326 mövcud olan strukturlar artıq müvafiq tələblərə cavab v erird i. Bu strukturların təkmilləşdirilməsi, qarşıda duran böyük vəzifələrlə əlaqədar olaraq, onların imkanlarının artırılması tələb olunurdu. Bunun nəticəsi idi ki, 1918-ci il 31 dekabr tarixli əmrlə Ümumi Qərargahın tərkibində olan topçu şöbəsinin bazasında Topçu İdarəsi yaradıldı. Hərbi Nazirlik orduda xidmətin hüquqi əsaslarının hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Azərbaycan Ordusunun yeni qanunvericilik bazasının qısa müddətdə yaradılması mümkün olmadığı üçün hərbi nazirin 1919-cu ilin əvvəlində imzaladığı əmrlə Rusiya İmpe- riyasında 1917-ci il yanvar ayının 1-dək qəbul edilmiş hərbi qanunvericilik aktları qüvvədə saxlanıldı 172
. Buraya hərbi nizamnamələr, döyüş təlimatları, bütün xidməti sahələri tənzimləyən sənədlər, səfərbərlik, hərbi məhkəmə işlərinin aparılması üzrə əsasnamələr və.s. daxil idi. Azərbaycan Ordusunda xidmət rejimi əsasən həmin qanunvericiliyə müvafiq qurulmalı idi. Ancaq həmin aktların Azərbaycanın müstəqilliyi, milli orduda xidmətin bu və ya digər tələbləri ilə uyğun gəlməyən tərəfləri ləğv edilir və nazirin əmrinə uyğun ya dəyişik- lik edilməklə, ya da yeniləşdirməklə təkmilləşdirilirdi. 1918-ci il dekabrın 27-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi nazirinin 34 saylı əmri ilə Azərbaycan dili orduda dövlət dili qəbul edilmişdi. Bununla bağlı hərbi nazir orduda xidmət edən, lakin dövlət dilini bilməyən zabitlər qarşısında belə bir tələb qoydu ki, bir ay müddətində heç olmasa komanda sözlərinin azərbaycanca qarşılıqlarını öyrənsinlər və əsgərlərə Azərbaycan dilində komanda versinlər. Bir ay müddətində bu tələbi yerinə yetirə bilməyən zabitlər dərhal ordudan xaric edilməli idilər 173 . Azərbaycan dilinin öyrənil- məsi və savadsızlığın ləğvi üçün orduda müvafiq kurslar yaradıldı və həmin kursların aparılmasına təcrübəli mütəxəssislər cəlb edildi 174 . Əsgərlərlə ünsiyyətin, hərbi təlimin ana dilində aparılması, heç şübhəsiz ki, şəxsi heyəti əsgəri xidmətə daha yaxından bağlayır, onların mənəvi-psixoloji vəziyyətinə müsbət təsir göstərirdi. Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi bu məsələyə xüsusi diqqət yetirirdi. Azərbaycan döyüşçüsünün milli ruhda tərbiyələndirilməsi üçün mənsub olduğu xalqın tarixi keçmişindən qəhrəmanlıq nümunələrini öyrənməyə böyük əhəmiyyət verilirdi. Bu baxımdan S.Mehmandarov ço x dəyərli fikir və təkliflər irəli sürmüşdü. O hesab edirdi ki, Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıqlarla dolu hərb-döyüş tarixi araşdırılmalı və geniş kütlələrə çatdırılmalıdır. S.Mehmandarov şübhə etmirdi ki, azərbaycanlılardan təşkil edilmiş hərbi qüvvələr öz xalqının qəhrəmanlıq tarixini yaxşı bilməli, ondan ibrət götürməlidir. Hərbi nazir bu istiqamətdə aparılan işlərdə ifratçılıq etməyə, milli tərbiyənin millətçiliyin qızışdırılması ilə bir səviyyədə tutulması razı deyildi. Nazir onu da vacib sayırdı ki, Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixi araşdırılmalı, kitablar şəklində çap edilməli və qoşun hissələrinə çatdırılmalıdır. Hərbi qulluqçulann geyim formasında dəyişikliklər edilməsi və onun milli üslubda hazırlanması da əsgər və zabitlərin milli ruhunun formalaşması istiqamətində dəyərli addım oldu. Bunun üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı. Komissiyaya general-leytenant Ə. Şıxlinski sədrlik edirdi və onun rəhbərliyi ilə hazırlanan hərbi geyim forması Azərbaycan Ordusunda I919-cu il yanvarın 11-dən rəsmiləşdirildi. 175 Yeni meyarlar əsasında qurulan orduya əsl milli kadrlar hazırlanması da Hərbi
327 Nazirliyin rəhbərliyi qarşısında dayanan mühüm vəzifələrdən biri idi. Bu vəzifənin həllinə nail olmaq üçün hələ Türkiyə qoşunlarının Azərbaycanda olduğu vaxt Gəncədə fəaliy- yətə başlamış podpraporşiklər məktəbinin fəaliyyəti yenidən quruldu və onun statusu artırılaraq praporşiklər məktəbinə çevrildi 1 ". Məktəbdə təlim-tərbiyə prosesi də yeni statusa uyğun olaraq yeniləşdi. Bu statusun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, əgər əvvəldə məktəbi bitirənlərə ilkin zabit rütbəsini praporşik çinini yalnız hərbi hissələrdə bir müddət xidmət etdikdən və zabitliyə layiq olduqlarını sübut etdikdən sonra verirdilərsə, indi onlar dərhal praporşik rütbəsinə layiq görülürdülər. 1919-cu ilin sonunda isə praporşiklər məktəbinin bazasında hərbiyyə məktəbi təşkil edildi. Bundan başqa, Azərbaycan Ordusuna milli hərbi kadrlar hazırlayan istehkamçılar, hərbi dəmiryolçular və hərbi feldşer məktəbləri də açılmışdı 177
. Hərbi Nazirlik yaradıldığı ilk gündən onun qarşısında dayanan mühüm vəzifələrdən biri də xidmətə çağırış və səfərbərlik işini təşkil etmək idi. Bu məsələnin həllinin başlıca çətinliyi ondan irəli gəlirdi ki, Türkiyə qoşunları Azərbaycanda olarkən bir sıra qanunsuzluqlara yol verilmiş, əhalidə əsgəri xidmətə qarşı etimadsızlıq. təşviş və qorxu hissləri yaranmışdı. Digər tərəfdən, əvvəllər xid mətə cəlb olunanlara qarşı fiziki cəzaların tətbiq edilməsi, onların şəxsiyyətlərinin təhqir olunması, ən adi yaşayış normalarına malik olmamaları fərariliyin artmasına zəmin yaradırdı. Çağırış və səfərbərli- yin təşkili yeni nazirliyin rəhbərliyi üçün nə qədər aktual idisə, fərariliyin artmasına səbəb olan şəraitin aradan qaldırılması üçün səmərəli tədbirlər sisteminin tətbiq edilməsi də o qədər vacib idi. 1918-ci ilin dekabrında S.Mehmandarov göstərirdi ki, fərariliyin əsas səbəblərindən biri orduya çağırışla məşğul olan o rqanların fəaliyyətinin düzgün qurulmaması səbəbindən xidmətə yalnız rüşvət verib canlarını qurtara bilməyən şəxslərin çağırılmasıdır və qoşun hissələrində bir nəfər belə varlı övladının olmaması nəticəsidir. Yaln ız praporşiklər məktəbində imkanlı adamların övladlarına rast gəlmək olardı ki, onlar da öz arzuları ilə təhsil almağa gəlmişdilər. Hərbi mükəlləfiyyətin bütün ağırlığı isə kasıbların üzərinə düşürdü 178 .
yaxşılaşdırılması münasibətilə xalqa müraciət etdi. Həmin müraciətdə S.Mehmandarov Türkiyə qoşunlarının Azərbaycanda olduğu vaxt çağırış işində yol verilən nöqsanlara, hissələrdə əsgərlərə qarşı fiziki güc tətbiq edilməsinə, ağır məişət şəraitinə toxunur və onları aradan qaldırmaq üçün qətiyyətli tədbirlər həyata keçirilməsinə başlandığını vurğulayırdı. Həyata keçirilən bütün bu tədbirlər Azərbaycan Ordusunun yeni-yeni hissələrinin təşkilinə imkan verdi. 1919-cu ilin əvvəllərində bu sahədə xeyli fəallıq duyulurdu. 1919- cu ilin yanvar ayında Gəncədə olan təlim taboru ləğv edildi və o, Gəncə alayının 2-ci taboruna çevrildi. Elə həmin ilin yanvar ayında bir zirehli qatarın şəxsi heyəti komplektləşdirilmişdi. Nazirlər Şurasının 1919-cu il 22 yanvar tarixli qərarı ilə Azərbaycan Korpusunun qərargahı ləğv edildi, onun zabitlərindən bir qismi Hərbi Nazirliyin aparatına cəlb edildi, bir çoxu isə qoşunlarda xid mətin təşkilinə göndərild i 179 .
328 Qoşunların sayının artması ilə Ümumi Qərargahın tərkibində olan ləvazimat şöbəsi 1919-cu ilin əvvəllərində Ləvazimat İdarəsinə çevrilərək birbaşa hərbi nazirin tabeçiliyinə keçdi 180
. 1919-cu il yanvarın 10-da hərbi Nazirlikdə Müvəqqəti Hərbi Şura yaradıldı. Hərbi Şuranın Əsasnaməsi və daimi tərkibi təsdiq edilənə kimi Müvəqqəti Hərbi Şura hərbi qanunvericilik və hərbi idarəetmə sahəsində mühüm məsələlərin müzakirə edilməsi və müvafiq qərar qəbul edilməsi ilə məşğul olmalı idi. Onun tərkibinə piyada və süvari diviziyalarının rəisləri, Ümumi Qərargahın rəisi, Topçu, Ləvazimatı və İstehkam idarələrinin rəisləri, general-kvartirmeyster, növbətçi general və tapşırıq generalı daxil idi. Hərbi Şuranın iclasları hərbı nazirin, ya da onun müavininin sədrliyi altında keçməli idi, Nazirliyin digər idarə və xidmət rəisləri onların xidmətlərinə aid olan məsələlərin müzakirəsi zamanı Müvəqqəti Hərbi Şuranın iclaslarına dəvət oluna bilərdilər 181 .
keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi. Hərbi nazirin əmri ilə mart ayının 26-da Baş Ərkani-Hərb (Qeneralnıy ştab) təsis edildi və general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç bu orqanın rəisi təyin edildi. S.Mehmandarov bu strukturun yaradılmasını onunla əlaqələndirdi ki, Ümumi Qərargah (Qlavnıy ştab) həm qoşunların təlim-tərbiyəsi, həm ordunun döyüş hazırlığı, həm də ordunun təsərrüfat məsələləri və gündəlik qayğıları ilə eyni vaxtda səmərəli məşğul ola bilmir. Ordu böyüdükcə onun təsərrüfat məsələləri, təchizat, döyüş hazırlığı və s. kimi vəzifələr yeni yaradılan Baş Ərkani-Hərbin səlahiyyətinə, təsərrüfat və təminat məsələləri isə Ümumi Qərargahın səlahiyyətinə verildi. General-leytenant M.Sulkeviç Baş Ərkani- Hərbin rəisi təyin edildikdən sonra ordu hissələrinin formalaşması daha ahəngdar xarakter aldı, o cümlədən 2-ci Bakı piyada alayının formalaşdırılması sürətləndirildi, 3-cü Şəki süvari alayının təşkili tezliklə başa çatdırıldı. Azərbaycan hökumətinin Azərbaycan xalqının iradəsini əks etdirdiyinə əmin olan müttəfiq dövlətlərin hərbi komandanlığı 1919-cu il aprelin əvvəllərində milli qoşun hissələrinin azsaylı kontingentinin Bakıda da yerləşdirilməsinə razı oldu. Martın 31-də hərbi nazirin əmri ilə Bakı şəhərində yerləşəcək hissə və bölmələr müəyyənləşdirildi. Həmin qüvvələrə bir piyada taboru, 400 nəfərlik süvari və bir topçu batareyası daxil idi. Bütün bu qüvvələrə 1- ci Tatar süvari alayının komandiri polkovnik Fərhad Ağalarov rəhbərlik edirdi. Bakı qarnizonunun rəisi vəzifəsi də ona həvalə olunmuşdu. Aprelin 5-də həmin qüvvələr Bakıya daxil oldu və Salyan kazarmalarında yerləşdirildi. Bu münasibətlə hərbi nazir S.Mehmandarov da Bakıya gəld i 182 .
əhalisinin izdihamlı mitinqi keçirildi. Həmin mitinqdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev çıxış edərək belə bir o rdunun yaradılması münasibətilə S.Meh mandarovu təbrik etdi və öz sevincini bildirdi. 1919-cu ilin yayında və payızında ordu hissələrinin forma laşdırılması böyük sürətlə davam etdirilirdi. Bu dövr qoşun hissələrinin yarad ılmasında ən məhsuldar dövr sayıla bilər. İngiltərə hərbi qüvvələri A zərbaycan ərazisini tərk etdikdən sonra Hərb i Na zirliyin rəhbər orqanla rı 1919-cu il iyunun 28-i, iyulun
329 əvvəllərində yenidən Bakıya köçürüldü 183
. 1919-cu ilin payızında təşkil edilən ən əhəmiyyətli hərb i strukturlardan biri - Ba kı İstehkam hissəsi, yəni Bakının Möhkəmləndirilmiş Müdafiə rayonu idi. Bu strukturun yaradılmasından başlıca məqsəd Denikin o rdusunun şimaldan, xüsusən dənizdən ehtimal olunan təhlükəsinin qarşısını almaq və Bakının etibarlı müdafiəsini bütünlüklə təşkil etmək idi. Bu məsələ ilə bağlı hərbi nazir S.Mehmandarovun yazdığı raport 1919-cu il sentyabr ayının 13-də Dövlət Müdafiə Komitəsinin (DMK) iclasında müzakirə edildi və nazirin qald ırdığ ı vəsatət burada qəbul olundu. DMK- nın bu barədə qəra rında Bakı İstehkam hissəsinin rəisi vəzifəsini təsis etmək, onu şəhərin hərbi general-qubernatoru vəzifəsi ilə birləşdirmək, Bakı rəisliy i ərazisini ona tabe etmək sərəncamları da öz əksini tapmışdı 184
. Sentyabr ayında Bakı hərbi limanının, Təyyarə dəstəsinin, Zirehli avtomobil taqımının, Mövqe batareyasının ştatlarının tərtibinə başlanıldı. Sentyabrın 14-dən təyyarə və zirehli avto mobil dəstələrinin, sentyabrın 24-dən Mövqe batareyasının, oktyabrın 1-dən isə "Astrabad" hərbi gəmisinin ştatları müəyyənləşdirildi 185
. Böyük sürətlə 6-cı Göyçay piyada alayının formalaşdırılması aparılırd ı. Qışlaların çatışmazlığ ına, geyim, ərzaq sahəsində çətinliklər olmasına baxmayaraq, həmin alayınn təşkili 1919-cu il oktyabrın sonunadək əsasən başa çatdırıldı 186 .
çevrilərək 7-ci Şirvan alayı adlandırıld ı. Bakı İstehkam his səsinin müdafiə taboru yaradıldı, süvari və piyada alaylarınən, əlahiddə taborların və hərbi məktəbin döyüş bayraqlarının təsviri təsdiq edildi 187
. Elə həmin ildə 8-ci Ağdaş piyada alayının və Zəngəzurdakı kürd kəndlərinin əhalisindən ibarət xüsusi hərbi hissələrin formalaşdırılması başa çatdırıldı 188 .
Azərbaycan Ordusunda şəxsi heyətin sayını 20 min nəfərə, ordudakı atların sayını isə 5 min başa çatdırmğı nəzərdə tuturdu. 1920-ci ildə davam etdiriləcək təşkilati işlər ordu heyətinin sayını daha da artırmalı və onu 40 min nəfərə, ilin sonunadək atların sayını isə 10 min başa çatdırmalı idi 189 .
Zəngəzurda hərbi şəraitin səngiməyib kəskinləş məsinə baxmayaraq, Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi quruculuq işindəki ahəngdarlığı saxlamağa çalışırdı. 1920-ci ilin elə ilk günündən zirehli qatarın komplektləşdirilməsinə başlanıldı 190
. Ancaq 1920-ci ilin ilk dörd ayı həm Azərbaycan xalqının, həm də Azərbaycan Ordusunun həyatında çox mürəkkəb bir məqam idi. Azərbaycan Ordusunun rəhbərliyi bu il üçün böyük tədbirlər planı müəyyənləşdirib onun həllinə başlamalı olsa da, onları ilin dörd ayı ərzində ağır bir şəraitdə həyata keçirməli idi. Erməni təcavüzü praktiki olaraq ilin əvvəlindən ara vermirdi. Mart ayının sonlarına yaxın isə bu təcavüz açıq müharibəyə çevrildi. Ona görə də 1920-ci ildə ordu quruculuğu, onun möhkəmləndirilməsi və sıralarının genişləndirilməsi üçün nisbətən münasib şərait ilk üç ayda mövcud o ldu.
330 Həmin müddətdə görülən dəyərli işlərdən biri növbəti çağırış-səfərbərlik kampaniyasına başlanması 191 və ordunun ali idarəetmə orqanlarında əsaslı struktur dəyişiklikləri aparılması oldu. 1920-ci il martın 1-də Baş Ərkani-Hərb ilə Ümumi Qərargah birləşdirilərək Azərbaycan Ordusunun Ümumi Qərargahı yaradıldı və general-mayor Həbib bəy Səlimov bu qurumun rəisi təyin edildi 192
. 1920-ci ilin bolşevik istilası ərəfəsində Azərbaycan Ordusunun əsas döyüş hissələri və birləşmələri aşağıdakılardan ibarət idi: iki piyada diviziyasında birləşmiş olan 1-ci Cavanşir, 2-ci Zaqatala, 3-cü Gəncə, 4-cü Quba, 5-ci Bakı, 6-cı Göyçay, 7-ci Şirvan, 8-ci Ağdaş piyada alayları, süvari diviziyasında birləşmiş olan 1-ci Tatar, 2-ci Qarabağ, 3-cü Şəki süvari alayları və iki topçu briqadası. Bunlardan başqa, Azərbaycan ordusunda bir sıra yardımçı hissə-bölmə və müəssisələr də var idi. Bütün bunlar qısa müddət ərzində Azərbaycanda ordu quruculuğu sahəsində aparılan işlərin nəticəsi idi. Şimali Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi elan edildikdən sonra qarşıda duran başlıca vəzifələrdən biri qonşu ölkələrlə sərhəd müba hisələri və ixtilaflarının aradan qaldırılması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi idi. İlkin olaraq Zaqatala məsələsi Gürcüstanla aparılan danışıqlar yolu ilə həll edildi: əhalisinin 91,9 faizini müsəlmanlar təşkil edən və Azərbaycanın əzəli torpağı olan Zaqatala mahalında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti 1918-ci ildə bərqərar edildi
193 . Azərbaycan ordusunun formalaşdığı dövrdə ölkədə mürəkkəb hərbi-siyasi şərait mövcud idi. Bu isə həm ordunun formalaşma prosesinə, həm də bütünlükdə ölkənin bütün ictimai-siyasi həyatına öz təsirini göstərirdi. Bir tərəfdən, ölkənin cənub bölgəsi - Lənkəran Azərbaycanın müstəqilliyinə yad olan qüvvələrin nəzarəti altında idi və bu qüvvələr Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımaq istəmirdilər. Digər tərəfdən isə Qarabağ və Zəngəzur bölgəsində erməni daşnakların təcavüzkarlığı kəskinləşməkdə davam edirdi. Həmin əraziləri parçalayaraq Ermənistana birləşdirmək istəyənlər hər cür vasitələrə əl atırdılar. Bir tərəfdən də çar Rusiyasının sərhədlərini bərpa etməyə çalışan denikinçi qüvvələr şimaldan Azərbaycanın müstəqilliyinə təhlükə yaradırdılar. Bu real təhlükələrin aradan qaldırılması üçün həm hökumət, həm də Hərbi Nazirlik tərəfindən qətiyyətli addımların atılması tələb olunurdu. Belə qaynar nöqtələrdən biri olan, geostrateji mövqe etibarilə müxtəlif siyasi qüvvələrin diqqətini cəlb edən Lənkəran bölgəsində möhkəmlənməyə çalışan bir neçə siyasi qüvvə çox qısa müddətdə öz hakimiyyətlərini elan etdi. 1918-ci ilin əvvəllərində müsavatçı qüvvələr buradakı silahlı ünsürləri tərksilah edib hakimiyyət orqanlarını nəzarət altına alsalar da, 1918-ci ilin aprelində "Aleksandr Jander" gəmisində bölgəyə gələn sovet qoşunları hakimiyyəti ələ keçirdilər 194 . Ancaq bolşeviklərin hakimiyyəti də bölgədə uzun sürmədi. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin yıxılması və "Sentrokaspi Diktaturası"nın yaradılması ilə cənub bölgəsində də bolşevik qüvvələrinin nüfuzu xeyli zəiflədi. Onların əvəzinə bölgədə yerləşdirilən və vaxtilə bölgədə məskunlaşdırılmış rus əhalisi tərəfindən müdafiə olunan rus qoşun hissələrinin millətçi zabitləri fəallaşmağa başladılar.
331 Rusiyadakı Denikin qoşunları ilə sıx əlaqəsi olan bu qüvvələrə polkovnik İlyaşeviç rəhbərlik edirdi. O, İranla sərhəd xəttini qorumaq üçün Muğanın cənubunda yerləşdirilmiş 29-cu rus sərhəd briqadasının komandiri idi 195
. 1918-ci ilin avqust ayında öz qərargahı ilə Cavad qəzasının Biləsuvar kəndindən Lənkəran qəzasının Prişib kəndinə keçən İlyaşeviçin briqadasında bu vaxt 6 minə qədər silahlının olması güman edilirdi. Həmin silahlıların təzyiqi ilə avqustun 4-5-də Prişib kəndində fövqəladə qurultay çağırıldı və orada Lənkəran və Cavad qəzalarında hakimiyyət məsələsi müzakirə edildi. Qəbul edilən qərara görə, həmin qəzaları idarə etmək üçiin 5 nəfərdən ibarət "Müvəqqəti Diktatura" yaradıldı. Bu diktatura bəzən "Beşlər diktaturası" da adlandırılırdı 196
. Beləliklə, şovinist millətçi rus zabitləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cənub bölgəsində hakimiyyəti öz əllərinə aldılar. İxtiyarlarında olan silahlı qüvvələrə, bölgənin rus qolçomaqlarına, Bakıdakı Rus Milli Şurasına və Denikin yardımlarına arxalanaraq, "Mü- vəqqəti Diktatura" əhalini çapıb-talamağa, öz mənafeyinə uyğun olan yeni bir rejim yaratmağa başladı. 1919-cu ilin fevralında rus zabitlərinin nəzarəti altında olan ərazilər "Lənkəran Respublikası‖ elan edildi və Su xorukovun rəhbərliyi ilə "demokratik" hökumətin təşkil o lunduğu bildirild i 197 .
iddiasında olan qüvvələrin Prişibdə qurultayı çağırıldı. Bu qurultayda belə bir qərar qəbul edildi ki, Paris sülh konfransı öz işini qurtaranadək, Lənkəran qəzası Azərbaycanın hakimiyyəti altına verilməsin və "Muğan vilayəti" adı altında yaradılan müstəqil quru ma tabe etdirilsin 198 .
Həmin il aprelin 25-də kommunistlər polkovnik İlyaşeviç və onun tərəfdarlarını həbs edərək Lənkəran bölgəsinə nəzarəti əllərinə keçirmişdilər. Burada qəsb edilən hakimiyyətə qanuni don geyindirilməsi məqsədilə 1919-cu il mayın 15-dən "Muğan Kəndli Deputatları Sovetinin fövqəladə qurultayı" çağırıldı. Lənkəranda keçirilən həmin "qurultay"da iştirak edən deputatların təxminən yarısı qeyri-azərbaycanlı idi 199
. Dörd gün davam edən qurama qurultay Azərbaycanın cənubunda sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan edərək, 35 nəfərdən ibarət qanunverici orqan seçdi. "Muğan Diyar Soveti" adlandırılan bu orqanın sədri vəzifəsinə David Çirkinin, onun müavini vəzifəsinə isə Şirəli Axundovun namizədliyi irəli sürüldü 200
. Zaqafqaziyada sovet hakimiyyətinin yeganə dayaq nöqtəsi olan Lənkəran bölgəsində üsyanın baş tutması xəbərini alan kommunistlər buraya yardımı daha da artırd ılar. 1919-cu il aprel ay ının sonuncu günləri ko mmunistlər Bakıdan gizlicə "Vstreça" gəmisi ilə Lənkərana xeyli miqdarda silah və sursat, 9 milyon rubl pul və çoxlu siyasi ədəbiyyat gətirdilər 201 .
V.İ.Lenin in tapşırığı ilə ko mmunist T.İ.Ulyantsev (Otradnev) də Lənkərana gəlib burada İnqilabi Şura təşkil etdi 202 . 1919-cu il may ay ının sonunda cənubda elan olunmuş sovet hakimiyyətinin sərəncamında bir p iyada taboru, süvari eskadronu, 6 səhra və 3 dağ topu, 3 hidroplan var id i. Muğanda bolşevik silah lı qüvvələrin in
332 ümu mi sayı 5-6 min nəfərə çatırdı 203
. Azərbaycan hökumətin in ölkən in cənubunda baş verən bu qa- nunsuzluqların qarşısını almağa hələlik kifayət qədər gücü yox idi. Çünki mövcud olan hərbi qüvvələr Qarabağda genişlənən ermən i təcavüzünün və Şimaldan yaxınlaşan təhlükənin qarşısının a lın masına cəlb edilmişdi. 1919-cu ilin avqustunda Qarabağda vəziyyət nisbətən sakit keçdi. Bu məqamdan istifadə edən Hərbi Nazirliy in rəhbərliy i Lənkəran bölgəs inə qoşun dəstəsi çıxarmaq qərarına gəldi. Bu barədə höku mət hələ 1919-cu il iyul ayın ın əvvəllərində göstəriş vermişdi 204
. Həmin vaxt bölgədə nəzarət ko mmunist qüvvələrin əlində idi. Lakin onların elan etdikləri "Muğan Sovet Respublikası"-n ın ömrü u zun sürməd i. Ağqvardiyaçı rus zabitlərin in rəhbərliyi altında olan qüvvələr iyul ayın ın 24-25-də Lən kəranın mühü m obyektlərini yenidən nəzarət altına ald ılar. İyulun 26-da isə Prişibdə özlərinin qurultayın ı çağıran ağqvardiyaçılar bölgədə öz hakimiyyətlərini bərpa etdiklə rin i e lan etdilər 205 . Bu qüvvələri sıxışdırıb bölgədən çıxarmaq və burada Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin hakimiyyətini bərqərar etmək üçün Lən kəran dəstəsi yaradıldı. 1919-cu il avqust ayının əvvəllərində Lənkəran dəstəsi artıq for- malaşdırılmış, onun hərəkət etməsi üçün müəyyən hazırlıq işləri görülmüşdü. Bununla bağlı avqustun 4-də hərbi nazirin imzalad ığı müvafiq əmrlə dəstənin ko mandanlığı Ümu mi Qə rargahın rə isi general-mayor Həbib bəy Sə limova həvalə olundu və ona göstəriş verild i ki, dəstənin tərkibinə daxil olan h issələrlə Hacıqabul, Salyan, Pokrovsk, Prişib və Lənkəran marşrutu ilə Lən kəran qəzasına doğru irəliləməli, o rada qayda-qanunu və sakitliyi bərqərar etməlidir 206
. Hacıqabulda toplaşan Lənkəran dəstəsi avqustun 13-də Lənkarana doğru hərəkətə başladı 207
. Qarşısına qısa müddətdə bölgədəki silahlı qüvvələri tərksilah etmək vəzifəsi qoyulmuş dəstə qətiyyətli və çevik fəaliyyəti nəticəsində sentyabr 3-də tapşırılmış vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirdi və bölgədəki rus qüvvələrini tərk-silah etdi 208
. Hərbi nazir S.Mehmandarovun Lənkəran dəstəsinin fəaliyyətinin nəticələri ilə bağlı 1919- cu il 19 sentyabr tarixli 490 saylı əmrinin ikinci bəndində deyilirdi: "Lənkəran şəhərinin tutulması, həmin rayonda qayda-qanunun bərpa edilməsi və Azərbaycan hökumətinin hakimiyyətinin təsdiq edilməsi üçün mənim tərəfimdən Lənkərana Qərargah rəisi general- mayor Səlimovun komanda altında üç qoşun növündən ibarət xüsusi dəstə təchiz edilmiş və göndərilmişdi. Hacıqabuldan Lənkərana və geriyə olan 430 verstlik məsafəni çox güclü istidə bizim gənc ordumuz, xəstələr və arxada qalanlar olmadan, 15 günə qət etmişdir. Bütün yürüş ərzində dəstədə qayda-qanun pozulmamış, yerli sakinlərdən heç birinə kiçik bir ziyan da vurulmamışdır. Yol boyu şəhər və kəndlərin əhalisi dəstənin zabit və əsgərlərinin nəzakətli davranışlarını böyük minnətdarlıqla qeyd edirdilər. Mən buna dəstənin Lənkərandan getməsindən sonra olan şəxsi səfərim zamanı əmin oldum, hamıda əsl hərbi görkəmi və nümu- nəvi nizam-intizamı ilə güclü təəssürat yaradan dəstə zəngin hərbi qənimətlə Lənkəran qəzasını və Muğanı əzizimiz Azərbaycanın ağuşuna qaytardı, zülmdən və anarxiyadan əziyyət
333 çəkən əhalini sakitləşdirdi və əmin-amanlığı təmin etdi. Bütün bunlar bir damla qan tökülmədən həyata keçirildi. Azərbaycan Ordusunun birinci hərbi yürüşündə özlərini qoçaq və şərəfli döyüşçü kimi göstərmiş gənc əsgərlərə ürəkdən "sag ol" deyirəm" 209 .
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı çıxa b iləcək qüvvələrə lazımi müqavimət göstərilməsi üçün Lənkəranda ehtiyyat piyada taboru təşkil edildi. Ağqvardiyaçı qüvvələrdən və rus əhalisindən müsadirə edilmiş yüngül silahlar da kapitan S.Rəfibəyovun komandir təyin olunduğu həmin tabora təhvil verildi. Azərbaycan hökuməti regiondakı mübahisəli sərhəd məsələlərini siyasi yollarla həll etmək niyyəti ilə hələ 1918-ci ilin iyun ayında qonşu (tərəflərə, o cü mlədən Ermənistana danışıqlara başlamağı təklif etdi. Azərbaycan Milli Şurası müstəqilliyini elan etmiş qonşu dövlətə yardım məqsədi və gələcəkdə onunla vahid Qafqaz Konfederasiyasına daxil olmaq istəyi ilə 1918-ci il mayın 29-da İrəvan şəhərini Ermənistan Respublikasının paytaxtı kimi tanıdı 210 . Lakin bu xeyirxah addım iki dövlət arasındakı münasibətlərin kəskinləşib hərbi münaqişəyə çevrilməsinin qarşısını ala bilmədi. Çünki bu dövrdə Qafqazda yaranmış vəziyyəti və beynəlxalq şəraiti "Böyük Ermənistan" ideyasının reallaşdırılması üçün əlverişli sayan ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürərək, onun Naxçıvan, Qarabağ və Zəngəzur mahallarında etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirməyə başladılar. Bunun nəticəsində Azərbaycanın bir sıra bölgəsində, xüsusilə həmin mahallarda yaşayan dinc əhali Andronik, Dro və Njdenin quldur dəstələri tərəfindən məqsədyönlü soyqırıma məruz qalmışdı. 1918-ci ilin ortalarından etibarən Zəngəzur qəzasında erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırım genişlənməkdə davam edirdi. Vəhşi əməlləri heç bir çərçivəyə sığmayan Andronikin dəstələri qəzanın azərbaycanlılardan təmiz- lənməsi və bu ərazilərin Ermənistana birləşdirilməsi üçün heç bir cinayətdən çəkinmirdilər. Yerli dinc əhalinin özünümüdafiə imkanlarına malik olmaması, havalar soyuduqca Azərbaycanın mərkəzi zonası ilə əlaqələrin çətinləşməsi erməni-daşnak silahlı dəstələrinin qarşılarına qoyduqları niyyətlərin həyata keçirilməsini daha da asanlaşdırırdı. 1918-ci ilin payızında Zəngəzurda 52 kənd məhv edilmişdi. 32 kənddə 495 ev yandırılmış, 492 ev dağıdılmış, 2254 azərbaycanlı öldürülmüş, 304 nəfər azərbaycanlı isə diri-diri yandırılmışdı 211 .
ərazisini tərk etməsi Zəngəzurda və Qarabağda erməni təcavüzünün yeni bir faciəli dövrünün başlanmasına səbəb oldu. Azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən qırğınlar xeyli genişləndi. Həmin il dekabr ayının 2-də Gülyataq erməniləri böyük bir silahlı dəstə ilə Sırxavənd kəndi üzərinə hücum etdi. Bütün gücü ilə müdafiə olunan azərbaycanlılar 1 erməni öldürüb, 6 ermənini yaralasalar da, aparılan yüzlərlə mal-qaranı geri qaytara bilmədilər 212
. Müxtəlif xarici siyasi himayədarlığa can atan Andronik hərbi-maliyyə əlaqələri yaratmaq məqsədilə 1919-ci ilin yayında bir tərəfdən, S. Şaumyan vasitəsilə Sovet Rusiyasına yaxınlaşmağa, digər tərəfdən tərəfdən isə ermənilərin katolikosunun araçılığı ilə ingilislərlə ittifaq yaratmağa çalışırdı 213
. Daşnakların 1918-ci ilin martında Tiflisdə keçirilən
334 müşavirəsində onlara "...Bizim yeganə dostumuz Rus iyadır... Rusiyanın qapılarını üzümüzə bağlamayın" 214 - deyən Andronik 1918-ci ilin yayında Na xçıvanı Sovet Rusiyasının ayrılmaz hissəsi elan etmişdi. O, burada Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu bildirmiş, iyunun 4-də isə S.Şaumyana xüsusi teleqram göndərərək dəstəsi ilə birlikdə Rusiya mərkəzi hökumətinin sərəncamına keçməyə və "Bakı Kommunası"na yardım göstərməyə hazır olduğunu xəbər vermişdi
215 . Həmin teleqram barədə Leninə məlumat verən Şaumyan Andronikə cavabında yazırdı: "Culfa, Xalq rəhbəri Andronikə. Sizin 577 №-li teleqramınızı aldım. Tam mətnini Moskvaya-Mərkəzi höku mətə xəbər verdim. Öz tərəfimdən Sizin şəxsin əsl xa lq qəhrəmanın ı salamlayıram" 216
. "İzvestiya" və digər Moskva qəzetləri Andronikin Sovetləre meylini alqışlayaraq, onun Naxçıvana dair mövqeyini və yürütdüyü siyasəti "Sovet Rusiyasının böyük qələbəsi" kimi qiymətləndirirdilər. Andronikin Sovet Rusiyasına istiqamətlənməsi və "Bakı Kom- munası"nı müdafiə etməsini daşnak liderlərindən A.Camalyan 1918-ci il avqustun 16-da alman hərbi missiyasının başçısı general fon Kresslə görüşündə təsdiqləmişdi: onun fikrincə, Andronik Zəngəzurdan Qarabağa keçmək, türklərə arxadan zərbə endirmək və Ba- kıya yol açmaq istəyirdi 217 .
hərbi-siyasi və maliyyə yardımı alırdı 218
. Andronik Azərbaycan torpaqlarında soyqırım siyasəti yeridərkən Ermənistan rəhbəriiyi ilə sıx əlaqələrə malik olmuş və hətta xaricə qaçdıqdan sonra belə bir sıra məclislərdə, o cümlədən də Paris sülh konfransında daşnakları təmsil etməyə çalışmışdı 219 .
Naxçıvan və Zəngəzurdakı qəsbkarlığının genişləndiyi bir vaxtda Qarabağın dağlıq hissəsi problemi meydana atıldı. Belə ki, Ermənistanın hiyləgər siyasi təbliğatı və güclü hərbi yar- dımı nəticəsində Qarabağın dağlıq hissəsində kök salmış ermənilər 1918-ci ilin iyul və sentyabr aylarında keçirdikləri qurultaylarda bu mahalın müstəqilliyini elan etdilər 220 .
Andronik burada bir növ erməni "qubernatorluğu" təşkil edərək, Gorusu onun "mərkəzi"nə çevirdi, sonra da paytaxtı "Şuşa olacaq" "Kiçik Ermənistan" dövlətini yaratmağa çalışdı 221
. 1918-ci ilin sentyabrında Türkiyənin hərbi siyasi yardımı vasi- təsilə Bakıdakı hərc-mərcliyə son qoyan Azərbaycan rəhbərliyi dövlətin ərazi bütövlüyünə edilən qəsdlərə qarşı dövlət müstəqilliyinın saxlanması və möhkəmləndirilməsi, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin olunması məqsədilə bir sıra hərbi-siyasi və iqtisadi-maliyyə tədbirləri həyata keçirməli oldu. Mudros müqaviləsinə əsasən, Türkiyə qoşun hissələrinin Azərbaycandan, o cümlədən də Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur mahallarından çıxması ilə Azərbaycanın bütövlüyü və onun əhalisinin taleyi yenidən təhlükə qarşıs ında qaldı. Çünki Türkiyə silahlı qüvvələri bölgəni tərk etdiyi zaman azərbaycanlı əhali özünü və torpağını qorumaq üçün hələlik qüvvətli dövlət qurumlarına, nizami hərbi hissələrə malik deyildi. Re- gionda əcnəbi müttəfiqlərin, xüsusən ingilislərin ikili siyasət yürütdükləri bir şəraitdə separatçı ermənilər fəallaşmışdılar. Buna görə də istər Azərbaycan hökuməti, istərsə də Naxçıvan, Qarabağ və Zəngəzur bölgələrindəki milli-vətənpərvər siyasi qüvvələr tanın-
335 mış, nüfuzlu şəxslər tərəfindən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün müdafiəsi istiqamətində məhəlli səciyyə daşısa da, yaranmış şəraitlə uzlaşan, müəyyən əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər görürdü, bu baxımdan Naxçıvan bölgəsində yaradılan Araz-Türk Respublikasının mühüm əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan XİN-in respublika Nazirlər Şurasının sədrinə 1919-cu il 17 iyun, Azərbaycan Cümhuriyyəti siyasət idarəsi başçısının müttəfiq qoşunlarının komandanına 1919-cu il 8 yanvar tarixli məktubları və s. sənədlərdən göründüyü kimi, bu respublika 1918-ci ilin noyabrında yaranmış və təxminən 1919-cu ilin martınadək fəaliyyət göstərmişdi 222 . Onun ərazisi Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Ordubad qəzalarını, habelə Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri və s. bölgələri əhatə etmiş, mərkəzi isə Naxçıvan şəhəri olmuşdu 223 .
yaratmağa çalışmış, onunla birləşmək üçün yollar aramışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən də müəyyən qarşılıqlı tədbirlər görülmüşdü. Belə ki, Azərbaycan parlamenti yaradılarkən Naxçıvan bölgəsi - Araz-Türk Respublikası ilə bağlı məsələlə nəzərə alınmışdı. "Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun"da yazılırdı ki, Azərbaycanın ərazisini... İrəvan quberniyasının bəzi hissələri (burada Naxçıvan bölgəsi də nəzərdə tutulurdu. -Red.) 224 təşkil edir. Parlamentə Zəngəzurdan iki və İrəvan quberniyasının azərbaycanlılar yaşadığı hissəsində (Naxçıvan, Şərur, Ordubaddan söhbət gedir.- Red.) üç nəfər millət vəkili seçilməli idi 225
. Amma Araz-Türk Respublikası aşağıdakı səbəblərə görə tezliklə süquta uğradı: ermənilərin güclü hərbi və siyasi-diplomatik təzyiqi; ingi- lislərin Azərbaycan tərəfi dəstəkləməməsi və ermənipərəst mövqe tutması; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bölgələri və oradakı dövlət quruluşu ilə kifayət qədər əlaqələrin yaradılmaması, ona yetərincə hərbi-siyasi yardım göstərə bilməməsi və s. Araz-Türk Respublikasının əhəmiyyətinə və onun qısamüddətli fəaliyyətinin nəticələrinə gəldikdə isə o, Azərbaycan üçün çox gərgin bir dövrdə bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüvvələrinin düşmənlərə qarşı birgə mübarizə aparılması məqsədilə birləşdirilməsində müəyyən rol oynadı və ən başlıcası isə mahalın ermənilərin əlinə keçməsinə imkan verməməklə onun toxunulmazlığını qorudu, bununla da Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təmin edildi. Birinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda möhkəmlənmək sahəsində təşəbbüsü ələ alan ingilislər öz məqsədlərinə çatmaq üçün ermənilərdən də istifadə etməyə başladılar. Öz növbəsində lord Kerzonun "...əlahəzrət hökumətinin başlıca məqsədi ermənilərin azad edilməsidir" - fikrindən 226
ruhlanan ermənilər də ingilislərin siyasətindən faydalanmağa çalışırdılar. Qarşılıqlı mənafe və maraqların üst-üstə düşdüyü bir şəraitdə - 1919-cu ilin yanvarında Naxçıvan mahalına çox az sayda ingilis hərbi qüvvələri gətirildi. Bununla eyni vaxtda isə Ermənistanın qoşun hissələri Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ bölgələrinə qarşı təcavüzü daha da genişləndirdilər. Bu dövrdə Şərurda erməni nizami qoşunları üzərində mühüm qələbə qazanılsa da (yerli sakin Məşədi Ələsgərin başçılıq etdiyi silahlı qüvvələr erməni əsgərlərinə divan tutmuşdu və onlar 15 gün meyitlərin və yaralıların yığışdırılması ilə məşğul olmuşdular), bölgədə vəziyyət gərginləşməkdə idi.
336 Belə bir şəraitdə ingilislər Naxçıvan mahalını müvəqqəti bitərəf zona elan edərək, burada general-qubernatorluq yaratdıqlarını bildirdilər. Ermənilər üzərindəki Şərur qələbəsindən sonra Naxçıvan mahalında yeni diktatura hökumətinin yaradıldığı elan olunmuşdu. Bu hökumət isə mövcud gərgin vəziyyətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə geniş əlaqələrin qeyri-mü mkünlüyü və s. səbəblərə İranla birbaşa münasibətlər yaratmağa cəhdlər göstərmişdi. Yeni hökumətin başçısı Cəfərqulu xanın Naxçıvan-Şərur dairəsinin ingilis- general-qubernatoruna yolladığı 1919-cu il 26 fevral tarixli məktubdan da göründüyü kimi, İranla yaxınlaşmaq cəhdləri osmanlı ordularının getməsindən sonra bölgə üçün ermənilər tərəfindən yaradıdılan təhlükədən və onun Azərbaycandan təcrid olunmasından irəli gəlmişdi 227 . Məktubda həmçinin ingilis general-qubernatorundan mahalın bir hissəsi olduğu ana torpaqla - Azərbaycanla birləşdirilməsi üçün şərait yaradılması xahiş olunurdu. İngilislərin Naxçıvanda qaldıqları müddət ərzində Azərbaycan rəhbərlərliyi bu ərazi üzərində öz suveren hüquqlarını müdafiə edirdi. Dövlətin təhlükəsizliyinin təminatına yardım göstərmək və bölgə əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq, mahalı Şimali Azərbaycanın digər torpaqları ilə birləşdirmək sahəsində hökumət müəyyən tədbirlər həyatda keçirirdi. Azərbaycan parlamentinin 1919-cu il yanvarın 8-i və 25-də olan iclaslarında Naxçıvan bölgəsi və ümumiyyətlə, keçmiş İrəvan quberniyasının azərbaycanlı əhalisinin vəziyyəti ilə bağlı məsələlər müzakirə edildi 228
. Yanvarın 25-dəki iclasda xüsusi bəyanatla çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə .Ermənistan hökumətinin Naxçıvan və digər qəzaların azərbaycanlı əhalisinə düşmən münasibət bəsləməsinə qarşı çıxaraq qəti tədbirlər görməyə çağırdı. Keçmiş İrəvan quberniyası türk-müsəlman əhalisinin vəziyyətin in öyrənilməsi, ermənilərin onlara qarşı törətdikləri vəhşiliklərin qarşısının alınması, Azərbaycanın cənub- qərb bölgələrinin ərazi toxunulmazlığının təmin olunması istiqamətində müəyyən tədbirlər görüldü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin Ermənistanda açılmış diplomatik nümayəndəliyi bu işlərdə çox mühüm rol oynadı. Azərbaycan parlamentininın üzvü Məhəmməd xan Təkinski 1919-cu il yanvarın 29-da İrəvana səfir təyin edilmişdi 229 .
inkişafında, mahalın azərbaycanlı əhalisinin problemlərinin həllində keçmiş İrəvan quberniyasından olan ictimai xadimlərin, ziyalıların və onların yaratdıqları mü xtəlif təşkilatların səyləri də mühüm rol oynamışdı. Həmyerlilər cəmiyyəti idarə heyətinin üzvü Mirabbas Mirbağırovun bölgədəki siyasi vəziyyəti öyrənmək, ingilislərin buradakı siyasətlərinin məqsədini aydınlaşdırmaq məqsədilə 1919-cu ilin yanvar- fevral aylarında Naxçıvana səfəri və onun yekunları barədə məruzəsi 230 Azərbaycan hökuməti ilə mahalın azərbaycanlı əhalisi arasında əməli əlaqələrin yaradılması yolunda atılmış birinci ciddi addım hesab oluna bilər. Azərbaycan hökumətinin öz dövlət ərazisi Naxçıvan bölgəsində suveren hüquqların ı həyata keçirməsi, mahalın idarə olun masında onun iştirakının təmin edilməsi zə ruri məsələ idi. Bu zərurət müsəlman əhalisin in proble mlərinin çev ik həllini, burada xüsusi general-qubernatorluğun təşkilin i şərtləndirird i. Cənub-
337 Qərbi A zərbaycanın (Naxçıvanın) Müvəqqəti hökumətinin işlər müd iri Behbudxan Naxçıvanski 1919-cu il fevralın sonlarında Bakıda olduğu zaman öz missiyasının məqsədlərini açıqlayaraq belə bir vacib məsələyə to xun muşdu ki, Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzaları A zərbaycan torpaqları o lduqlarından Müvəqqəti hökumət həmin ərazilərin "Cənub-Qərb i A zərbaycan" adı altında A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə birləşməsi üçün onun rəhbərliyinə, ingilis ko man danlığ ına müraciət etmək qərarına gəlmiş və onların razılığ ını almışdı 231
. Azərbaycan hökuməti özünün 1919-cu il 28 fevral tarixli qərarı ilə Naxçıvan general-qubernatorluğunu (arxiv sənədlərində " Cənub -Qərbi Azərbaycan general- qubernatorluğu", habelə "Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz və Vedibasar rayonlarının müvəqqəti general-qubernatorluğu" adlanır) yaratdı 232
. Həmin qərara əsasən də Bəhram xan Naxçıvanski general-qubernator, Kərim xan İrəvanski və Hacı Mehdi Bağırov isə onun köməkçiləri təyin olundular, həmçinin yerli hakimiyyətin təşkili və qoşun hissələrinin sa xlan ması üçün DİN-in 20 milyon manatlıq fondundan 500 min manat pul ayrıldı 233
. General qubernatorluğun nəzdində 7 nəfərdən ibarət Şura formalaşdırıld ı. Daha sonra respublika hökumətinin 1919-cu il 3 mart tarixli qərarına müvafiq surətdə bölgədə nə qədər silahlı qüvvənin olmasını, onun necə təşkil edilməsi və saxlan masını aydınlaşdırmaq məqsədilə general-qubernatorluğa nümayəndə göndərilməsi Hərbi Nazirliyə tapşırıldı və əlavə olaraq daha 500 min manat vəsait buraxılması razılaşdırıldı 234
. Doğrudur, Naxçıvan general-qubernatorluğu müəyyən obyektiv (bölgənin Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə sıx əlaqələrin qurulmasındakı çətinliklər) və subyektiv (bölgədəki siyasi qüvvələr və nüfuzlu şəxslər arasındakı ixtilaflar) səbəblərə görə geniş və səmərəli fəaliyyət göstərə bilməsə də, hər halda onun yaradılması və tədbirləri bölgənin Azərbaycan hökuməti ilə əlaqələrinin möhkəmlən məsində müəyyən rol oynadı.
Osmanlı qoşunlan getdikdən sonra Zəngəzur mahalında da siyasi –hərbi vəziyyət xeyli kəskinləşdi, yerli türk-müsəlman əhalisi –azərbaycanlılar yenidən zorakılıq və məhrumiyyətlərə məruz qaldılar. Müttəfiqlərin Azərbaycana gəlişi ilə bağlı fəallaşan ermənilər yaranmış şəraiti özlərinin ərazi iddialarının reallaşması üçün əlverişli məqam sayaraq müəyyən təxribatlara əl atdılar. Ermənistan hökuməti tərəfindən ruhlandırılan, maliyyələşdirilən və təchiz olunan Andronik və onun quldur dəstəsi Zəngəzurda yeni-yeni özbaşınalıq və vəhşiliklər törədird i. Andronikin Zəngəzurdakı "etnik təmizləmə" fəaliyyəti 1918-ci il noyabrın ikinci yarısında özünün yeni, azərbaycanlı əhali üçün daha faciəli mərhələsinə başladı. Onun quldur dəstələrinin 1918-ci il noyabrın 22-də Zəngəzur qəzasının Mərkəzi olan Gorusa soxulması, azərbaycanlıların kəndlərini viran etməsi, əhaliyə divan tutması nəticəsində qısa müddətdə burada 30-dan çox azərbaycanlı kəndi dağıdıldı 235
. Andronikin quldur dəstələrinin Qarabağda və Zəngəzurda törətdikləri özbaşınalıqlar və qanlı hadisələr barədə ayrıca məsələ Azərbaycan parlamentinin 1918-ci il
338 dekabrın 20-də keçirilmiş fövqəladə iclasında müzakirə olundu 236
. Hökumətin gördüyü tədbirlər haqqında F.X.Xoyskinin çıxışı və onun müzakirəsindən sonra parlament Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması və təcavüzə məruz qalmış əhaliyə mənəvi və maddi yardımın göstərilməsi istiqamətində aparılan işlərin gücləndirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Erməni silahlı dəstələrinin azğınlığı getdikcə daha dəhşətli xarakter alırdı. Bu özbaşınalıqlara qarşı qətiyyətli mübarizə aparmaq üçün Nazirlər Şurası 15 yanvar 1919-cu il tarixli iclasında Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları üzrə müvəqqəti general- qubernatorluq yaradılmasını qərara aldı. Müvəqqəti general-qubernatorluğa fövqəladə səlahiyyətlər verilməsi nəzərdə tutulmuşdu 237
. Nazirlər Şurasının 1919-cu il 15 yanvar tarixli iclasında Xosrov bəy Sultanov Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə təsdiq edildi və aprelin 3-də onun səlahiyyətləri müttəfiq qoşunlar komandanı tərəfindən də tanındı 238 .
şərtlənirdi: 1) rəsmi İrəvanın hərtərəfli dəstəklədiyi ermənilərinin separatçılıq hərəkətləri və yerli müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri zorakılıqlar; 2) Andronikin silahlı quldur dəstələrinin mahallara soxulmasından sonra burada vəziyyətin daha da ağırlaş ması; 3) həmin qəzaların, xüsusən də Zəngəzurun Gəncə qubernatorluğunun tabeçiliyində olmasının çətinlikləri. Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması haqqında Azərbaycan hökumətinin qərarı Qarabağda və Zəngəzurda müsəlman əhaliyə qarşı qırğınların genişlənməsinə yeni bir təkan verdi. Andronikin quldur dəstəsi isə Zəngəzur istiqamətindən Qarabağın içərilərinə doğru irəliləyərək qarşısına çıxan bütün kəndləri talan etdi. O, Şuşanın 35 kilometrliyinə çatmışdı. 1919-cu il fevralın ikinci yarısında 200 nəfərlik ingilis qoşun bölməsinin Şuşaya gəlməsi 239
silahlı quldur dəstəsinin irəliləməsinin qabağını aldı 240
. 1919-cu ilin aprel ayında Qarabağ ermənilərinin 5-ci qurultayı çağırıldı. Burada başlıca olaraq erməni Azərbaycan münasibətləri müzakirə olundu. Şovinist-millətçi ünsürlərin təsiri və təzyiqi altında qurultay belə bir qərar qəbul etdi ki, Azərbaycan hökuməti ilə əlaqəsi olan hər hansı bir dövlət idarəçiliyi forması qəbul edilə bilməz 241
. Yəni qurultay bir daha erməni qüvvələrinin təcavüzkar xəttini təsdiqlədi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına olan təcavüzkar iddialarından əl çəkməd iyini nümay iş etdirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin öz ərazisində general-qubernatorluq yaratmasını və X.Sultanovu ona başçı təyin etməsini Ermənistan hökuməti genişmiqyaslı siyasi-diplomatik hay-küylə qarşıladı. Ermənistan XİN-nin beynəlxalq təşkilatlara və dövrün sözükeçən nüfuzlu dövlətlərinə, Azərbaycan rəhbərliyinə ünvanladığı çoxsaylı teleqram və etiraz notalarında, daşnak mətbuatında ("Vpered", "Aşxatavor" və s.) Azərbaycan hökuməti "Ararat Respublikasının hüquqlarına qəsd etməkdə", qonşu xalqlar arasındakı rnünasibətləri pozmaqda suçlandırılırdı. Vəziyyətdən yeganə ağıllı çıxış yolu kimi, bölgə ermənilərinə ya hər hansı bir general-qııbernatorsuz yaşamaq imkanı verilməsi, ya da heç olmazsa burada müvəqqəti ingilis general-qubernatorluğunun yaradılması məsləhət görülürdü 242
. Ermənistanın Azərbaycanın daxili idarəçiliyi işlərinə kobudcasına müdaxilə
339 cəhdlərinə qarşı xarici işlər naziri əvəzi A.Ziyadxanovun Ermənistan hökumətinə etiraz notalarında Azərbaycan tərəfinin Qarabağ və Zəngəzura dair tarixi-etnik hüquqlarını bir daha xatırlatmış, onun daxili işlərinə hər hansı müdaxiləyə yol verilməyəcəyini bildirmişdi. Eyni zamanda o, bütün münaqişələri sülh yolu ilə həll etməyə tərəfdar çıxdığını bəyan etmişdi. Bölgədə ikili siyasət yürüdən ingilislər əvvəlcə Zəngəzur qəzasının bir hissəsinin Ermənistana verilməsini bildirsələr də, az sonra Azərbaycan hökumətinin Qarabağ general-qubernatorluğu yaratmasını himayə etmişdilər 243
. Bu, erməniləri xeyli çaşdırmış və narazı salmışdı. Onlar "müxtəlif dəlillər" gətirməklə və cürbəcür tədbirlərlə Böyük Britaniya hökumətini öz "tarixi hüquqları"na inandırmağa, cəhdlər göstərmiş, müəyyən şərtlər irəli sürmüşdülər. Lakin ingilislər ermənilərin şərtlərini bəzən diplomatik üsulla, bir sıra hallarda isə hədə yolu ilə rədd etmişdilər. Şatelvorqun 1919-cu il aprel tarixli bəyanatı ilə X.Sultanovun general-qubernator vəzifəsinə təyinatını tanımaqla ingilislər Andronikin silahlı dəstəsinin mahallardan çıxarılmasında israr etdilər 244 .
səciyyə daşımışdır. Bunu X.Sultanovun apardığı təhlil və gəldiyi nəticələr də yaxşı açıqlayır. İngilislər vədlərinə xilaf çıxaraq, bölgələrdə hakimiyyəti əslində Azərbaycana deyil, Erməni Milli Şurasına vermiş, hətta ermənilərin Qarabağ və Zəngəzurda möhkəmlənməsinə mane olan bir şəxs kimi Xosrov bəyi vəzifəsindən kənarlaşdırmağa cəhd göstərmiş, bütün bunlarla da ermənilərin edə çoxlu zorakılıq hərəkətlərinə yol verməsinə, Azərbaycan hökumətini tanımamasına şərait yaratmışdılar. İyun ayının 4-də Qarabağ general- qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun Şuşa-Yevlax yolunun təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün Şuşa ətrafında və yol boyunca hərbi postlar yaratması erməni millətçilərini daha da qəzəbləndirmiş və nəticədə onların silahlı bölmələri Azərbaycan hərbçilərinin postları üzərinə hücum etmişdilər. Bu silahlı basqın zamanı 4 azərbaycanlı əsgər şəhid olmuşdu 245
. Azərbaycan əsgərlərinə qarşı belə təxribatın həyata keçirilməs kütləvi təcavüzün başlanmasına bir işarə oldu. Ermənilər Şuşa-Yevlax yolu ilə hərəkət edən Azərbaycan köçlərinin üstünə hücum çəkdilər. Köç adamları arasında da ölənlər və yaralananlar oldu. Bu hadisələr böyük əks-səda verərək, bir sıra yaşayış məntəqələrində silahlı qarşıdurmaya gətirib çıxartdı. Bəzi yerlərdə bu silahlı qarşıdurmanın kütləvi qırğınlara çevrilməməsi üçün general-qubernatorun xahişi ilə qoşun bölmələri göndərildi. Lakin bütün münaqişə məntəqələrinə hərbi qüvvələrin göndərilməsi mümkün deyildi. Çünki qoşunların səpələnməsi Xankəndi qarnizonunun zəifləməsinə və ermənilər tərəfindən güclü hücumlara məruz qalmasına səbəb ola bilərdi 246 .
yaratmağa cəhd göstərmişdilər. 1919-cu il aprelin 15-dən başlayaraq bölgənin ermənilərin "idarəçiliyinə" keçməsi ilə bağlı xəbərlərin yayılması mahalda həyəcan yaratdığından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İrəvandakı diplomatik nümayəndəliyi rəsmi Bakı qarşısında ermənilərin qanunsuz hərəkətlərinin dəf edilməsi barədə məsələ qaldırmışdı 247 . Bir
sıra ingilis-erməni birgə hazırlıq tədbirlərindən (general Devinin Naxçıvana səfəri, onun və
340 Dronun imzaladıqları əmr, Ermənistanın baş naziri Q.Xatisyanın bölgəyə gəlişi və s.) 248
sonra 1919-cu il mayın ortalarından iyulun axırlarınadək mahalda daşnak "idarəçiliyi" peyda oldu. Belə bir şəraitdə mahalın azərbaycanlı əhalisi həm müxtəlif ünvanlara (Cənubi Qafqazdakı Britaniya qoşunlarının komandanı general Koriyə, müttəfiq dövlətlərə, T.Xatisyana və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova) yazılı etirazlar, Təbrizə nümayəndə heyəti göndərdi, həm də Ordubadda, Şahtaxtıda və digər ərazilərdə erməni "idarəçiliyinə" müqavimət göstərdi 249
. Qısa müddətli erməni "idarəçiliyi" zamanı bölgədə törədilən özbaşınalıqlar, bir qədər sonra daşnakları qovmaq üçün yaranan əlverişli şərait (ingilislərin getmələri; Azərbaycan Ordusu zabitlərinin yerli əhalini hərbi cəhətdən təşkil etmələri; Ermənistanın öz qərb sərhədlərini möhkəmləndirmək məcburiyyətində qalması; Vedibasar rayonunda ermənilərin məğlubiyyəti və s.) əməli addımlar atılmasını şərtləndirirdi. Müəyyən hərbi-maliyyə və siyasi-mənəvi səciyyəli hazırlıq işlərindən sonra 1919-cu il iyulun 19-25-də aparılan uğurlu döyüşlər erməni "idarəçiliyi"nin bölgədən qovulması ilə nəticələndi. Mahalda daşnak "ağalığı"na son qoyulduqdan sonra siyasi şəraitin yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərən bir proses getdi erməni icmaları yığıncaqlar keçirərək rəsmi sənədlərlə Azərbaycan hökumətini tanıdılar 250
. Azərbaycan hökumətinin Dağlıq Qarabağ ermənilərinə münasibətdə yürütdüyü sülhsevər siyasət bu diyarda mövcud olan ümumi vəziyyətin tədricən dinc məcraya yönəlməsində mühüm rol oynadı, Dağlıq Qarabağda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətinin bərqərar edilməsi perspektivinə yerli ermənilərdə müsbət münasibətin formalaşmasına imkan verdi. Hətta danışıqların gedişində Azərbaycan hökuməti erməni ruhanilərinin dəstəyini almağa nail ola bildi. Tezliklə Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayı ilə Azərbaycan hökuməti arasında 26 maddədən ibarət razılaşma bağlandı. Razılaşmada göstərilirdi ki, məsələnin sülh konfransında qəti həllinə qədər Qarabağın dağlıq hissəsinin, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının erməni əhalisi bu ərazilərin Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hüdudları daxilində olduğunu qəbul edir. Razılaşmanın 5-ci bəndinə əsasən Qarabağ general-qubernatorluğu nəzdində erməni və azərbaycanlı əhalisini təmsil edən və hər tərəfdən üç nəfər olmaqla Şura yaradılması nəzərdə tutulurdu. Ümumiyyətlə, razılaşmanın Azərbaycan üçün əhəmiyyəti onda idi ki, orada Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinə yalnız mədəni özünüidarəetmə hüququ verilirdi. 1919-cu il avqustun 19-da Dağlıq Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayı yekdilliklə Azərbaycan hökuməti ilə bağlanmış razılaşmanın şərtlərin i qəbul etdi 251
. Beləliklə də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün rəsmən tanınmasının təmin edilməsi etiraf olunurdu. Bu isə Azərbaycan dövlətinin sülhsevərliyi və demokratikliyinin bariz nümunəsi idi. Lakin bununla belə, 1919-cu ilin yazında Paris sülh konfransında Azər- baycan nümayəndə heyəti Ermənistan və İranın "öz tarixi torpaqlarını qaytarmaq" cəhdlərinə qarşı ardıcıl siyasi-diplomatik mübarizə aparmaqda idi. Azərbaycan diplomatiyası Versalda həm ermənilərin, həm də İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı irəli sürdükləri ərazi iddialarını dəf etməyə müvəffəq ola bildi. İngilislərin Şimali Azərbaycandakı mövqelərinin zəiflədiyi zaman yəni 1919-cu
341 ilin ikinci yarısında fəallaşan ABŞ hökuməti məlu m bölgələr, xüsusilə də Naxçıvan bölgəsi ətrafındakı erməni-azərbaycanlı münaqişəsindən faydalanmağa çalışdı. Naxçıvan ilə bağlı məsələlərdə əsasən ermənipərəst mövqe tutan ABŞ müəyyən mülahizələrə (regiona kifayət qədər hərbi qüvvə gətirə bilməməsi, mahalın azərbaycanlı əhalisinin çox güclü müqaviməti. Azərbaycan hökumətinin barışmaz mövqeyi və s.) görə, ikili siyasət yürüdürdü. "Modus vivende" yaratmağı özünün Cənubi Qafqaz missiyasının başlıca vəzifələrindən biri sayan müttəfiqlərin Ermənistandakı ali komissarı polkovnik V.Haskel Zəngəzur və Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissələri kimi tanıyaraq, ermənilərlə müsəlmanlar arasında normal münasibətlər yaradılması adı altında Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarının müvəqqəti xüsusi bitərəf zona elan edilməsi və burada amerikan general-qubernatorluğu yaradılması təklifini irəli sürmüşdü 252
. Lakin mahalın azərbaycanlı əhalisinin inadlı müqaviməti, Azərbaycan hökumətinin hərtərəfli ciddi səyləri sayəsində ABŞ-ın müəyyən diplomatik gedişlərlə Naxçıvan bölgəsində möhkəmlənmək siyasəti boşa çıxdı. Ermənilərin amerikanlar vasitəsilə Naxçıvana yiyələnmək niyyətləri baş tutmadı. 1919-cu ilin payızında isə Ermənistanın Zəngəzurda növbəti və daha genişmiqyaslı döyüş əməliyyatlarına hazırlıq tədbirləri, o cümlədən onların təbliği-ideoloji təminatı (Versal konfransına və Qərb dövlətlərinin Qafqazdakı nümayəndələrinə təsir etmək cəhdi "mübahisəli məsələlərin həlli" məqsədi ilə konfrans keçirmək təşəbbüsü və s.) gücləndirildi. Genişlənən erməni təcavüzünün qarşısını almağa gücü çatmayan Azərbaycan kəndlərinin sakinləri yurdlarını tərk etməyə məcbur olurdular. Mövcud olan bəzi məlumatlara görə, 1919-cu il oktyabr ayının əvvəllərində Zəngəzurun 110 böyük türk- müsəlman kəndi məhv edilmişdi 253 . Bu kəndlərin sakinləri ya qırılmış, ya da dədə-baba ocaqlannı tərk edərək qaçmağa məcbur olmuşdular. Yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalan əhalinin çoxu Qarabağa pənah gətirirdi 254 .
Zəngəzur ermənilərini Azərbaycan hökumətini tanımamağa təhrik edən müxtəlif səpkili hərəkətləri, buradakı qiyamçı silahlı qüvvələri açıq-aşkar siyasi-hərbi cəhətdən dəstəkləməsi Azərbaycan rəhbərliyini Qarabağ general-qubernatorunun sərəncamına verilən 1-ci alay diviziyasının komandiri general-mayor C.Şıxlinskinin komandanlığı altında məhdud qoşun kontingentini 1919-cu il oktyabrın sonlarında bölgəyə göndərməyə məcbur etdi. Azərbaycan hökumətinin bu tədbirini Zəngəzurun daxili işlərinə müdaxilə və dinc əhaliyə qarşı silahlı əməliyyat kimi qələmə verən Ermənistan Qafqazın hüdudlarından da kənarda beynəlxalq diplomatik qalmaqal saldı. Ermənistanın Bakıdakı diplomatik nümayəndəsi olan .Bekzadyan Ermənistan - Azərbaycan konfransının çağırılması ilə əlaqədar 1919-cu il oktyabrın 12-13-də N.Yusifbəyli və M.V.Cəfərovla görüşərkən ərazi mübahisələri ilə bağlı məsələlərə də toxundu 255 . Erməni tərəfinin konfrans çağırmaq təşəbbüsündə Zəngəzur və Naxçıvana yiyələnmək niyyətini duyan Azərbaycan rəhbərliyi artıq İrəvanın və Eçmiədzin qəzasının güzəştə gedildiyini xatırlatmış, Azərbaycanın
342 digər əzəli torpaqların ın - Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzurun ona mənsubluğu barədə söhbətin belə yolverilməz olduğunu qəti bildirmişdi. Zəngəzur ekspedisiyası erməni təbliğatının genişlənməsi nəticəsində çox böyük rezonans aldığı üçün bu məsələ 1919-cu il noyabrın 19-da Dövlət Müdafiə Komitəsində də müzakirə olundu. Qəbul edilmiş qərarda deyilirdi ki, yaranmış vəziyyəti nəzərə alaraq, Zəngəzurda erməni silahlı qüvvələri ilə Azərbaycanın qoşun bölmələri arasında silahlı qarşıdurmanın aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirlər görülsün 256
. 1919-cu il noyabrın 23-də Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinin sədrləri görüşdülər. ABŞ nümayəndələrinin vasitəçiliyi ilə təşkil edilmiş bu görüş başlıca olaraq ərazi məsələlərinin müzakirəsinə həsr edilmişdi. Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinin sədrləri Tiflisdə razılaşma imzaladılar. Həmin sənədin birinci bəndində deyilirdi ki, Azərbaycan və Ermənistan davam edən qarşıdurmanı dayandırır və bir daha silah işlətməməyi öhdələrinə götürür, müqavilənin başqa bir maddəsində isə bildirilirdi ki, hər iki respublika bütün məsələləri, o cümlədən sərhəd məsələlərini sülh konfransında həll etməyi öhdələrinə götürürdülər. Hər hansı bir məsələ mübahisə doğurduqda üçüncü tərəf kimi ABŞ nümayəndəsinin fikri əsas tutulacaq 257 .
dövlətlərarası mübahisəli məsələlərin bütün ko mpleksini yaln ız qarşıdakı Ermənistan-Azərbaycan konfransı həll edə bilərd i. Sazişin nəticələrinə gəldikdə isə onlar Azərbaycan tərəfi üçün faydalı olmadı, əksinə onun siyasi və hərbi maraq larına xələl gətird i. Ermənilərin səmimi olmalarına inanan və müttəfiqlərin müraciətlərini əsas tutan Azərbaycan hökuməti razılaşdırılmış məsələlərin həllini gözləmədən öz qoşun hissələrini Zəngəzurdan çıxartdı 258 . Saziş ərəfəsində və onun bağlandığı günlərdə belə Zəngəzurda hərbi əməliyyatları davam etdirən Ermənistan hökuməti bu şəraitdən faydalanaraq, dərhal bölgəyə əlavə n izami silahlı qüvvələr yeritdi, ada hərbi əməliyyatların yeni və daha irimiqyaslı mərhələsinə başladı 259
. 1919-cu il dekabrın 14-ü ilə 21-i arasında Bakıda keç irilən Azərbaycan- Ermənistan konfransında F.X.Xoyskinin ilk növbədə ərazi problemlərini müzakirə etmək təklifi və M.Hacınskinin sərhəd mübahisələrini 23 noyabr sazişinə uyğun olaraq həll etməyi konfransın əsas vəzifəsi sayması Ermənistan tərəfindən (Arutünyants və Bekzadyan) ərazi mübahisələrinin qəti həlli üçün hələ lazımi şərait və vaxtın yetişməməsi mülahizəsi ilə qarşılaşdı 260
. Ümu miyyətlə, bu konfransda iki dövlət arasındakı gərgin münasibətlərə heç bir aydınlıq gətirmədi, mübahisəli sərhəd-ərazi məsələlərinin, o cümlədən də Zəngəzur problemin in həllində əməli işlərlə nəticələn məd i. 1920-c i il yanvarın ikinc i ya rısından etibarən Ermənistanın Azə rbaycana qarşı yeni, daha faciəli bir təcavüzü baş verdi. Müşahidəçilər tamamilə haqlı olaraq qeyd edirdilər ki, erməni təcavüzünün bu səhifəsi 1920-ci il yanvarın 11-də müttəfiq dövlət tərəfindən Gürcüstanla bərabər, Azərbaycanın da müstəqilliyin in de-fakto tanın ması ilə bağlı idi. Ermən i millətçi dairələ ri A zərbaycanın müstəqilliy ini tanımaq və iddia etdikləri A zərbaycan torpaqlarından imtina etmək
343 fikri ilə qətiyyən razılaşmırd ıla r. Dövlət lər arasında sərhəd hələ dəqiqləşdirilməsə də, ermənilər artıq bu məsələn in büsbütün onların xey rinə həll ed iləcəy inə ə min deyildilər. Ona görə də müttəfiq dövlətlərin onlara ərazi məsələsində "səxavət" göstərəcəklərini gözləmədən yenidən silah gücünə öz niyyətlərinə çatmağa cəhd edirdilər 261
. 1920-ci il yanvarın 16-da Dövlət Müdafiə Komitəsi öz ic lasında Zəngəzurda hərbi şəraitin yenidən mü rəkkəbləş məsini mü zakirə etdi. Burada bildirilirdi ki, 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə imzalanan ra zılaş madan sonra Azərbaycan öz qoşun hissələrini Zəngəzurdan geri çəksə də, Ermənistan tərəfi nizami qoşun hissələrini nəin ki geri çağırmadı, əksinə onları möhkəmləndirdi. Həmin vaxtdan keçən müddət ərzində Zəngəzurun daha 40-dək kəndi talan edilib sakinləri qətlə yetirild i 262 .
İşlər Nazirliyi Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə etiraz notasında qətiyyətli şəkildə Zəngəzurda genişlənməkdə olan talan q ırğın lara son qoyulmasını tələb etdi 263 .
ayrı-ayrı dövlətlərin vasitəçiliy indən istifadə etsə də, ermən i millətçiləri öz xislətlərindən əl çəkmirdilər və məqsədləri A zərbaycan tərəfini sakitləşdirmək, onun diqqətini yayındırmaq, yeni qüvvələr toplayıb təcavüzü daha da genişləndirmək id i. Yanvarda genişlənən təcavüzlər də ermənilərin bu ikiü zlü siyasətinin davamı idi.
Zəngəzurda vəziyyət mürəkkəbləşən kimi Hərbi Nazirliy in məsul şəxsləri bölgəyə ezam olundular. Yanvarın 27-də general-leytenant M.Sulkeviç və süvari diviziyasının ko mandiri general-mayor T.Novruzov Şuşaya gəldilə r. Və ziyyətlə tanış olduqdan sonra M.Sulkeviç bölgədə hərbi texnikanın artırılmasın ı məqsədəuyğun bildi 264 .
Bundan faydalanan erməni qüvvələri d iqqəti öz ə mə llərindən yayındırmağa çalışır və növbəti təcavüzə hazırlaşırd ılar. Mart ayının əvvəllərində əldə edilmiş kəşfiyyat məlu matları da sübut edirdi ki, Qarabağ ərazisində kütləvi üsyan törətmək üçün ciddi hazırlıq işləri aparılır 265 .
əməliyyatları Könüllü lər Ordusunun vəziyyətini yenidən xeyli ağırlaşdırdı. Həmin ilin mart ayında denikinçilərə ağır zərbə vuruldu. Denikinin Azərbaycana qarşı təcavüzü baş tutmadı. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliy inə başqa bir təhlükə - Sovet Rusiyası qoşunları yaxın laşmaqda id i. Erməni millətçi dairələri bu vəziyyətdən istifadə etdilər. Martın 19 -da erməni silahlıları hücum edərək 2 nəfər azərbaycanlı əsgəri qətlə yetirdilər 266 . Erməni qüvvələrinin hücumu martın 22-də gecə saat 3-də eyni vaxtda Şuşa, Xankəndi, Əsgəran, Xocalı və Tərtərdə yerləşən qoşun bölmələrinin üzərinə basqınla başladı. Ermənilərin Qarabağda və Zəngəzurda böyük qüvvələri cəmləşmişdi. Ancaq
344 qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün onlar bu bölgəyə yeni-yeni qüvvələrin gətirilməsini planlaşdırırdılar. Martın ortalarında Dilicandan Zəngəzura 7 min erməni silahlısı gətirilmişdi. İrəvan quberniyasının Yenibəyazid qəzasından Qarabağa doğru çoxsaylı erməni silahlı dəstələri yola düşmüşdü 267 .
Qarabağda ermənilərin təcavüzü genişlənən kimi yeni əlavə qüvvələrin göndərilməsi qərara alındı və Azərbaycan Ordusunun bütün potensialı səfərbər edildi. Erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzünə qarşı aparılan mübarizəyə rəhbərlik etmək üçün Baş Qərargahın rəisi general-mayor H.Səlimovun rəhbərliyi altında başqa bir xüsusi qərargah da yaradıldı və o, martın 26-da Ağdamda yerləşdi 268 .
göndərilən qüvvələrin sayının artırılmasını məqsədəuyğun bilirdi. 8-ci Ağdaş piyada alayı və Zaqatala alayının 700 nəfərlik Nuxa taboru da Qarabağa yollanmaq əmri aldı. Tezliklə həmin qüvvələr Qarabağa gətirildi 269
. Martın 26-da general H.Səlimov Ağdama çatan kimi Əsgəran yolunun kəşfiyyatını apardı. Əsgəran ətrafındakı bütün yüksəkliklər erməni silahlılarının əlində idi.
Martın 29-da Azərbaycan qoşun hissələrinin Əsgəran istiqamətində hücumu başladı. Əsgəranın möhkəmləndirilmiş mövqelərinin tutulması üçün hücum şose yolu boyu Xanabadadək aparılmalı idi. Döyüşə partizan dəstələri də cəlb edilmişdi. Onlar 3360 nömrəli hündürlük istiqamətində hərəkət etməli idilər. Xramort kəndi istiqamətində Parlament mühafizə dəstəsi, Daşbaşı kəndi istiqamətində isə Bakı piyada alayının bölmələri irəliləməli idi. Lakin ilk hücum uğurla nəticələnmədi. Aprelin 2-də Ağdama Zaqatala piyada alayının, Şirvan alayının və Tərtər süvari alayının hissə və bölmələri gəlib çıxdı. Bu da Ağdam dəstəsinin xeyli möhkəmlənməsinə imkan verdi 270
. Əlavə nizami qüvvələrlə möhkəmləndirilən Ağdam dəstəsi aprel ayının 3-də yenidən Əsgəran istiqamətində hücuma başladı. Erməni silahlı qüvvələri bütün imkanlarını səfərbərliyə alıb əvvəlki hücumda olduğu kimi, Ağdam dəstəsinin qarşısını almağa çalışsalar da, gərgin şəraitdə keçən döyüş Azərbaycanın qoşun bölmələrinin böyük uğuru ilə nəticələndi. Xey li təlafat verən düşmən əvvəlcə Əsgəranı, sonra da Xocalını tərk etməli bölgədə strateji əhəmiyyətə malik olan bu iki məntəqə Ağdam dəstəsi tərəfindən azad edildi 271 .
daxil oldula r 272
. Aprelin 9-dan 12-dək Şuşa yaxınlığındakı Keşişkənd ətrafında da gərgin döyüşlər baş verdi. Bu döyüşlərdə Qarabağdakı erməni qüvvələrin in ən mühü m və çox ciddi möhkəmləndirilmiş bazası məhv edildi 273 .
yormaqla bərabər, onlara müəyyən maddi və canlı itkilər də verilmişdi. Döyüşlərin davam etdirilməsi bu itkilərin bərpa olunmasın ı tələb edird i. Keşişkənd ətrafında erməni qüvvələri güclü zərbə olsalar da, tamamilə məhv edilməmişdilər. Xırda
345 qruplarda birləşərək onlar Azərbaycan mövqeləri üzərinə öz hücumlarını davam etdi- rirdilər. Belə hücu mların qarşısının qətiyyətlə alın ması üçün qoşun bölmələrin in hərtərəfli təmin və təchiz edilməsi günün zəruri məsələsinə çevrilirdi. Ancaq Hərbi Nazirliy in rəhbərliyi Qarabağa nəinki canlı qüvvə göndərmək imkanına malik deyildi, əksinə, Qızıl Ordunun şimal sərhədlərinə yaxınlaşması ilə buranın möhkəmləndirilməsi üçün Qarabağdan qüvvə gətirilməsinin mü mkünlüyünü öyrənirdi. Aprelin 16-da hərb i nazirə göndərdiyi teleqra mında general H. Səlimov bildirirdi ki, Şuşa və Xan kəndi ətrafında xırda dəstələrdə birləşmi ermən i silahlıla rı sakit ləşmə k b ilmirlə r. Be lə və ziyyətdə Qarabağdakı qüvvələrin zəifləd ilməsi arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilərdi. General H.Səlimov teleqramında daha sonra yazırdı: "Siyasi vəziyyət, şübhəsiz ki, Sizin üçün daha aydındır. Ancaq cəsarət edərək öz fikrimi b ildirirəm ki, b iz iki cəbhədə müharibə apara bilmərik və belə mübarizənin nəticələri bizim üçün çox pis ola bilər. Qəti hücııma keçmək üçün əlavə kö məy in göndərilməsin i xahiş etmək istərdim. Cəbrayıl dəstəsini möhkəmləndirmək üçün mənim indi heç nəyim yoxdur"
274 . Bolşevik qoşunları Azərbaycanın şimal sərhədlərinə yaxın laş dıqca, erməni silahlı dəstələrinin fəallığı da artırdı. Gen iş cəbhədə Azərbaycan qoşun bölmələrinin təzy iqinə davam gətirməyən erməni silahlıları ailələrini Zəngəzura köçürüb kiçik dəstələrlə Azərbaycan kəndlərinə hücum ed irdilər. Daha çox narahatçılıq və təşviş doğuran Cəbrayıl istiqamətində müdafiə qüvvələrinin möhkəmləndirilməsi üçün döyüşçülərinin sayı ən azı min nəfərə çatan 2 piyada taborunun göndərilməsi tələb olunurdu. Canlı qüvvəyə olan ehtiyacın aradan qaldırılması üçün H.Səlimov aprelin ikinci yarısında Şuşa qəzasında səfərbərliyin keçirilməsi barədə əmr verdi.. Bu əmrə əsasən, 30 yaşınadək olan yerli əhali hərbi xid mətə cəlb olunurdu 275
. Azərbaycanın müdafiə qüvvələrinin Qarabağda sayca azalmasından erməni silahlı dəstələri hər vasitə ilə istifadə etməyə çalışırdılar. Keşişkənd döyüşündən sonra Ağdam dəstəsinin fəaliyyəti də əsasən müxtəlif məntəqələrdə fəallaşan erməni silahlı dəstələrinin susdurulması ilə bağlı idi. Aprelin 18-dən 19-na keçən gecə erməni silahlı dəstəsi Qaybalı kəndinə daxil olaraq onun bir hissəsini yandırdılar 276 .
qərbindəki yüksəkliklərdə yerləşən çöl qarovul postlarına hücum etdi. Tezliklə bu hücum dəf edildi. Elə həmin gün erməni silahlıları Kətik kəndi yaxınlığındakı yüksəkliklərdə olan mövqelərə də hücum etdilər. Burada da onlar Azərbaycan döyüş çülərin in müdafiəsini poza bilmədilər 277 .
istiqamətində hərbi əməliyyatlar keçirmək vəzifəsi qoyuldu. Aprelin 27-də Hərbi Nazirliyə göndərdiyi teleqramda H.Səlimov bildirdi ki, onun dəstəsində qalan qüvvə yalnız Şuşa- Ağdam yolunu qorumağa çatır. Həmin gün Bakıya göndərdiyi digər bir teleqramında isə general H.Səlimov çətin vəziyyətdə olduğunu xatırladıb soruşurdu ki, ixtiyarında olan
346 qüvvə ilə Zəngəzura doğru hərəkət etsin, ya yox? 1919-cu il noyabrın 23-dək Zəngəzurda mövcud olan vəziyyətin bərpası üçün orada əməliyyat keçirilməs inin və ya yalnız sərhədlərin qorunmasının məqsədəuyğunluğu barədə H.Səlimov ona dəqiq göstəriş verilməsini xahiş edirdi 278 .
cu il noyabrın 23-nə olan vəziyyəti bərpa edərək ölkəsinin ərazi bütövlüyünü qorudu və bununla da öz vəzifəsini şırəflə yerinə yetirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğu zamanı onun ərazisi 113895,97 kv.km idi. Onun 9729767 kv.km mübahisəsiz, 16.598,30 km 2 -i mübahisəli zonaları əhatə edirdi 279
. Hərbi münaqişə Azərbaycan hökumətini əsas ordu qüvvələrini respublikanın qərb sərhədlərində yerləşdirməyə vadar etdi ki, bu da sərhədlərinin xeyli zəifləməsinə gətirib çıxartdı. Qarabağda qiyam Ermənistan hökuməti tərəfindən təşkil edilmiş məkrli planını Sovet komandanlığı rəsmi İrəvanla birgə hazırlamışdı və Azərbaycana hücum edən XI Qızıl Ordunun əməliyyatını asanlaşdırmaq məqsədini güdürdü. Lakin bunun fərziyyə deyil, fakt olması sonralar Ermənistan hökumətinin 1920-ci ilin iyununda Moskvaya Millətlərin işi üzrə Komissarlığa və RK(b)P təqdim etdiyi məktubunda təsdiq edilmişdir 280 .
Qarabağ İnqilab Komitəsi XI Qızıl Ordu ilə bilavasitə əlaqələrin yaradılmasından ibarət olmalı idi. İkitərəfli razılığa əsasən Azərbaycan hərbi qüvvələrinin böyük bir hissəsini Qarabağa cəlb etmək və rus qoşunlarının Bakıya hücumunu yüngülləşdirmək məqsədilə Novruzun birinci günü Qarabağda üsyan qaldırmaq qərarlaşdırılmışdı. Azərbaycanın XI Qızıl Ordu tərəfindən istilası və kommunistlərin hakimiyyəti ələ keçirməsi ölkənin ərazi bütövlüyünün tam təmin edilməsini başa çatdırmağa imkan vermədi. Aprelin 28-də Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi qoşun hissələrinə komandanlığı hakimiyyətə gəlmiş Sovet orqanlarına təhvil verdi.
|