A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 2. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ SOSİAL-
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 2. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ SOSİAL-
SİYASİ VƏZİYYƏT 1919-cu ilin axın - 1920-ci ilin ə vvəli. Respublikada iqtisadi və siyasi vəziyyət mürəkkəb olaraq qalmaqda davam ed ird i. Ölkədə yaranmış siyasi şərait və iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar olaraq, 1919-cu il sentyabrın 12-də "Müsavat" Partiyasının parla ment fraksiyası höku mətə et imad məsələsini irəli sürdü, sesvermə zaman ı bitərəf mövqe tutan "Müsavat" fraksiyasından fərqli o laraq, "Əhrar", "İttihad" və sosialistləri təmsil edən fraksiyalar höku mətə etimad gös tərmədiklərini qəti və açıq şəkildə bildirdilər. Koalisyon hökumətə etimad barədə sorğunun nəticələri göstərdi ki, hakimiyyətdə təmsil olunmuş partiyalar arasında birlik yo xdur və o, təsadüfi ço xluğa arxalanır. Bunu nəzərə alan Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəyli 1919 -cu il sentyabrın 13-də parlament sədrina yazılı müraciət etdi və göstərdi ki, koalisiyaya girdiy i partiyalarla höku mətə etimadsızlıq b ild irən sosialistlər arasında dərin
314 ixtilaflar meydana çıxd ığı üçün bundan sonra özünün baş nazir vəzifəsində qalmasını mü mkünsüz hesab edir 130 .
üçün şimala neft ixracının dayandırılması üzündən neft sənayesində dərinləşən böhran, işsizliy in artması, fəhlələrin vəziyyətinin daha da pisləşməsi və aqrar məsələsinin həll edilməməsi bu istefanın əsas səbəblərindəndir. Mü xtəlif siyasi partiyalar arasındakı ziddiyyətlər və mövqe ayrılığı koalisyon hökumət yaratmaq imkanını məhdudlaşdırırdı. Buna görə də hökumət böhranı uzun müddət - dekabrın sonuna qədər davam etdi. Heç bir partiya məsuliyyəti öz üzərinə götürüb koalisyon hökumət yaratmağa cəsarət etmird i. Eyni vaxtda parlament və bütün nazirliklər fəaliyyət göstərməkdə davam ed irdi. Hökumət böhranı davam edən dövrdə respublikanın siyasi həyatında bir sıra mühü m hadisələr baş verdi. Türk Demokratik Federalistlər "Müsavat" Partiyasının 1919-cu il dekabrın 2-də öz işinə başlayan II qurultayında onun bütün MK və parlament fraksiyası üzvləri də daxil o lmaqla 140 nü mayəndə, həmçin in digər siyasi partiyalardan qonaqlar və tanınmış ictimai xad imlər iştirak edirdilər. "Müsavat" Partiyası MK sədri M.Ə.Rəsulzadə qurultayı açaraq, onun iştirakçılarına mü raciətində qeyd etdi ki, partiyanın növbəti qurultayı Azərbaycan xalq ının öz istiqlaliyyətinə qovuşduğu yeni bir tarixi şəraitdə və müstəqil azad Azərbaycanın paytaxtında öz işinə başlamışdır. Partiyanın iki qurultayı arasındakı dövrdə göstərdiyi fəaliyyətə siyasi qiy mət verən M.Ə.Rəsulzadə eyni zamanda partiyanın millət qarşısında daşıdığı məsul vəzifələri xatırladaraq, onların şərəflə yerinə yetirilməsi naminə bütün partiya üzvlərini daha sıx birləş məyə çağırd ı. Qurultayın rəyasət heyətinə M.Ə.Rəsulzadə sədr, Ş.Rüstəmbəyov, M.A.Rəfiyev, A.B.Rüstəmzadə, İbrahim Yusif sədrin müavinlə ri, İ.Kabulov, M.M.A xundov, D.A xundzadə və Mövsümzadə isə katib seçildilər. Qurultayın ilk günü çıxış edən natiqlər dövlət quruculuğu sahəsində
"Müsavat‖ın bir siyasi partiya kimi aparıcı rolunu qeyd etdilər. Qurultaya təbriklə mü raciət edən baş nazir N.Yusifbəyli çıxışında göstərirdi ki, "Müsavat" öz fəaliyyəti ilə müstəqilliy in möhkəmləndirilməsi üçün mühü m " xid mət göstərmiş və partiyanın rəhbərliy i həmişə xalqın mənafeyini öz partiya maraqlarından üstün tutmuşdur" 131 . Yollar naziri Xudadat bəy Məlikaslanov da bu partiyanın Azərbaycan xalqının taley ində oynadığı rolun tarixi əhəmiyyətini nəzərdə tutaraq qeyd etdi ki, "əgər "Müsavat" Partiyası olmasaydı, indi bizim şahidi olduğumu z hadisələrin heç biri baş verməzd i" 132
. Qurultayın birinci iş günü, əsasən, iştirak edən qonaqların təbrik çıxışlarına və teleqramların oxun masına həsr edildi, əsas məs ələlərin mü zakirəsinə isə növbəti gün başlandı və hesabat məru zəsi ilə "Müsavat" Partiyası M K sədri M.Ə.Rəsulzadə çıxış etdi. Məruzədə partiyanın I qurultaydan sonra keçən dövrdəki fəaliy yəti, II qurultaydan qabaq Azərbaycanda mövcud olan siyasi vəziyyət dərindən təhlil
315 edilmişdi. Hesabat məru zəsində həmçinin partiyanın parlament fəaliyyəti də öz əksini tapmışdı. M.Ə.Rəsulzadə bunun vacibliyin i onunla izah edird i ki, partiyanın MK-sı və M K ü zvlə rindən bir ço xunun sırasında olduğu parlament fraksiyası həmişə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərmişdir. Sədrin hesabat məruzəsi ciddi mü zakirələrə səbəb oldu. Müzakirə zamanı çıxış edən partiya üzvləri onu aqrar və fəh lə məsələləri ü zrə partiya siyasətini hesabatda kifayət qədər əks etdirmədiyi üçün tənqid etdilər. O da xüsusi qeyd olundu ki, "Müsavat" nümayəndələrinin başqalarına nisbətən çoxluq təşkil etdiyi hökumət bu sahədə hələ də ciddi bir qərar qəbul etməmişdir. Buna görə də çıxış edənlər öz partiya yoldaşlarından Azərbaycanda vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün hökumət orqanlarında öz fəaliyyətlərini gücləndirməyi tələb edirdilər. Partiyanın liderlərindən biri - Mirzə Bala Məmmədzadə aqrar siyasət sahəsində parlamentin fəaliyyətindən danışarkən gös tərdi ki, "...tərkibində daha çox müsavatçılar olan və öz bəyanatında bəylərlə kəndlilər arasındakı mövcud ziddiyyətləri aradan qaldıracağını vəd etmiş hökumət öz vədini yerinə yetirmədi" 133
. Mirzə Bala Məmmədzadə bəylərin kəndlilərlə amansız rəftarını sübut edən çoxlu fakt gətirdi. O, "Müsavat" Partiyası torpağın aqrar məsələ tam həll edilənə qədər bəylərin əlində qalmasını zəruri saydığına görə, heç olmazsa bəylərin kəndlilərdən vergi toplamasını dayandırmağı təklif edirdi 134 .
qanunları ilə yaşamaqda davam edir və təkcə "Müsavat‖ Partiyasının gücü ilə mövcud vəziyyəti dəyişmək mümkün deyildir. M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, "Müsavat" fraksiyasının parlamentdə çoxluq təşkil etməməsi və fraksiyalar arasındakı fikir ayrı- lıqları çox ciddi məsələ olan aqrar məsələni qısa zamanda həll etməyə imkan vermir". Aqrar məsələ hesabat məruzəsində öz ciddi əksini tapmadığına görə qurultay nümayəndələrin tələbi ilə yenidən partiyanın aqrar proqramının müzakirəsinə qayıtdı və dekabrın 8-də keçirilən 4-cü iclasını tamamilə aqrar məsələnin müzakirəsinə həsr etdi. Məsələ barəsində fikrini bildirən 20 nümayəndənin əksəriyyəti qurultayın aqrar komissiyasının mövqeyini müdafiə etdi. Dörd saatlıq müzakirədən sonra həmin komissiyanın irəli sürdüyü aşağıdakı qətnamə qəbul olundu: "1. Xəzinəyə, keçmiş çar ailəsinə, həmçinin mülkədarlara və xüsusi sahibkarlara məxsus olan torpaqlar əvəzsiz olaraq onların əlindən alınır və zəhmətkeş kəndlilər arasında bölüşdürülür. 2. Torpaqların zəhmətkeşlərə verilməsilə əlaqədar olaraq, suvarma qurğuları və motorlar alınır və onların dəyəri varlı siniflər üzərinə qoyulan gəlir vergisi hesabına yaranan fonddan ödənilir" 136 .
maddələrin in bu dəyişikliklərlə birlikdə əvvəlki kimi saxlanaraq qəbul edilməsi ilə başa çatdı. Hesabat məruzəsində qurultayın xüsusi diqqət yetird iyi fəh lə məsələsi haqqında qeyd edildi ki, partiya müəssisələrin milliləşdirilməsinin tərəfdarı deyil və partiyanın Mərkəzi Ko mitəsi hökumətə ciddi kö mək göstərməklə fəhlə məsələs i
316 üzrə mü mkün o lan hər şeyi etmişdir 137
. Bu te zis c iddi mübahisələrə səbəb oldu. Çıxış edənlər fəhlə lərin və onların ailələrinin ağ ır güzəranından, evsizlik, yaxud barak şəraitində yaşamaları kimi problemlərindən bəhs edir, onların həll edilməməsini bu və ya digər dərəcədə "Müsavat" Partiyasının fəaliyyəti ilə əlaqələndirird ilər. Məsələn, "Müsavat" Partiyasının üzvü, artıq məşhurlaşmağa başlamış gənc Azərbaycan dramaturqu Cəfər Cabbarlı quru ltaydakı çıxışında partiya proqramında siyasi məsələlərlə yanaşı, iqtisadi məsələ lər də olmasına baxmayaraq, bu sahədə onun heç bir iş görmədiy ini qeyd edərək deyird i ki, öz proqramını həyata keç irmək üçün hər b ir partiya hakimiyyətə gəlməyə ça lışır, bizim partiya da Azərbaycanda hakimiyyətə gəldikdən sonra öz partiya məqsədlərini unutdu 138
. Fəhlə məsələsi üzrə mü zakirələrdə çıxış edən bütün nümayəndələr fəhlələrin sosial-iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün partiya rəhbərliyindən təcili tədbirlər görməyi tələb etdilər. Qurultayda çıxış edən partiya üzvü Cavad Məlik-Yeqanov partiyanın fəhlə məsələsi ilə bağlı fəaliyyəti barədə kəskin tənqidi fikirlər söyləyərək, müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında və onun ərazi bütövlüyünün qorunmasında fəhlələrin rolunu xatırladaraq b ild ird i ki, bunun müqabilində onlara "heç də yaxşı şərait yarad ılmayıb. Buna baxmay araq, fəhlələr "Müsavat"ın arxasınca gedir və inanırdılar ki, bu partiya onların iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdıracaq" 139 .
qurultay iştirakç ılarının d iqqətindən yayınmadı və onla rın mü zakirə obyektinə çevrild i. Məsələ ilə əlaqədar baş nazir N.Yusifbəylin in məlu matın ı dinləyərək, ölkənin idarə edilməsi sahəsində onun apardığı xətti bəyəndiyini və ona etimad göstərdiyini bəyan etdi. Mövcud hökumət böhranı ilə əlaqəd ar narahatlığ ını bildirən müsavatçılar partiyanın parlament fraksiyasına digər parlament fraksiyalarının köməyinə arxalanaraq tezliklə yeni hökumət kabineti təşkil etmə k üçün səylərini artırmağı tövsiyə etdi 140
. II qurultay həmçinin Denikin hücumunun təhlükəsi barəsində qətnamə qəbul etdi və bu təhlükəni dəf etmək üçün Azərbaycan xalqını ö z hökuməti ətrafında birləşməyə çağırdı. Respublikanın daxili siyasi həyatına aid olan sosial-iqtisadi və siyasi məsələlərlə yanaşı, Qafqaz xalqları konfederasiyasının yaradılması məsələsinə xüsusi diqqət yetirən qurultay konfederasiya ittifaqında birləşmək prinsipini məqsədəuyğun hesab etdiyini bildirərək, bütün Qafqaz demokratiyasını, həmçinin qonşu respublikaların hökumətlərini bu amalı həyata keçirməyə çağırdı 141
. 1919-cu il dekabrın 11-də "Müsavat" Partiyasının II qurultayı MK sədri M.Ə.Rəsulzadə, MK üzvləri H.Ağayev, M.H.Hacınski, Ş.Rüstəmbəyov və M.Hacınski olmaqla partiyanın Mərkəzi Komitəsini seçdikdən sonra öz işini başa çatdırdı 142 .
Cümhuriyyətinin hökumət və parlamenti öz fəaliyyətlərini davam etdirir, vətəndaşların
317 hüquq və azadlıqlarının real müdafiəsi istiqamətində mühüm əhəmiyyətli addımlar atırdı. 1919-cu il oktyabrın 30-da parlament tərəfindən qəbul edilmiş "Mətbuat haqqında Nizamnamə" məhz bu məqsədə xidmət edirdi. Oktyabrın 23-də parlamentin iclasında müzakirəyə çıxarılan Nizamnamə layihəsi sosialistlərin simasında dərhal müxalifətin tənqid hədəfinə çevrildi. Sosialistlərin etirazına səbəb olan əsas məsələ layihənin mətbuat orqanlarının açılması şərtləri haqqında maddəsində yerli hakimiyyət tərəfindən naşirin səlahiyyətlərinin yoxlanmasının nəzərdə tutulması idi. Layihəni "boyunduruq" adlandıran sosialist fraksiyası ümumiyyətlə mətbuat haqqında hər hansı qanun qəbul edilməsinə qarşı çıxdı 143
. Layihənin birinci oxunuşunda digər fraksiyalar "Əhrar ‖ və "İttihad", həmçinin bitərəflərin bir hissəsi sosialistləri dəstəklədilər. Yad dövlətin təbəələrinə mətbu orqanları buraxmağı qadağan edən maddə daha kəskin mübahisələrə səbəb oldu. Nizamnamə layihəsinin bu maddəsinə qarşı xüsusi fəallıq göstərən sosialistlər sırf partiya mənafey indən çıxış edird ilər. Əslində Azərbaycan hökumətinə, hakim dairələrinə düşmən mövqedə duranlar senzuranın, demək olar ki, yoxluğundan istifadə edərək, özlərinin "İskra", "Znamya truda", "Trudovoe Znamya", "Vpered", ―Molot", "Nabat" və s. kimi mətbuat orqanları vasitəsilə bolşeviklərin və b. siyasi qüvvələrin müstəqil milli dövlət quruculuğuna qarşı yönələn və onun dayaqlarını sarsıdan ideyalarını açıq şəkildə təbliğ edirdilər. Qanun layihəsini baş nazirin özü, "Müsavat" fraksiyasının üzvləri M.Rüstəmbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, K.Kazımzadə, Y.Əh mədov müdafiə etdilər. Opponentlərin ümu mi fikrin i ifadə edən Ə.Pepinov, S.Ağamalıoğlundan sonra çıxış edərək, məhdudlaşdırıcı tədbirlər haqqında maddələri çıxarıb layihədə dəyişiklik etmək üçün onu ko missiyaya qaytarmağı təklif etdi 144 . Səsvermə zamanı 27 səsə qarşı 39 səslə sosialistlərin qətnaməsi keçsə də, qanun layihəsinə dəyişiklik edilməsin i istəməyənlər əlavə səsvermə keçirilməsinə və onun ilkin variantda qəbul edilməsinə nail o ldular. Ciddi mü zakirələrdən sonra qəbul edilən "Mətbuat haqqında qanunnamə", bir sıra nöqsanlarına baxmayaraq, demokratik və azad mətbutatın inkişafı üçün real imkanlar açırd ı. Nizamnaməyə görə, məttbu orqanların açılması üçün hökumətin razılığı tələb olunmurdu. Həddi-büluğa çatmış və məhku m olun mamış hər bir savadlı A zərbaycan vətəndaşı mətbu orqan aça b ilərdi. Bu orqan yalnız məh kəmənin qərarı əsasında və cinayət törətdiyi halda məsuliyyətə cəlb oluna bilərdi
145 . Axırıncı müddəa əslində mətbuat üzərində senzuranın ləğv edilməsi demək idi. Bu qanunun qəbul edilməsi söz azadlığı sahəsində Azərbaycanı qabaqcıl dünya ölkələrilə bir sıraya qoyurdu. Nizamnamənin ü mu mi ruhu kütləvi informasiya vasitələri haqqında mütərəqqi təsəvvürlərə və normalara tamamilə uyğundur. Bununla bərabər, yeni höku mət kabinetin in formalaşdırılması prosesi də davam etdirilirdi. Bu işə məsul olan N.Yusifbəyli partiyaların nü mayəndələri ilə danışıqlar aparırdı. Yaran mış vəziyyət koalisiyanın indi başqa qüvvələrdən ibarət olacağını göstərirdi. N.Yusifbəyli tərəfindən təqdim edilən namizəd lər siyahısından görünürdü ki, o, "Müsavat"dan sonra ən böyük parlament fraksiyasına malik olan
318 "İttihad" partiyasının nümayəndələrini höku mətə cəlb etmək istəyir. İttihadçıların hökumətə cəlb edilməsi təsadüfi xarakter daşımırdı. Nazirlər kabinetində əksəriyyət təşkil edən "Müsavat" Partiyası üzvləri indiyə qədər onlara mü xalifətdə olan digər siyasi qüvvədən əməkdaşlıq vasitəsilə istifadə et məyə çalışırdı. "İttihad" yeni hökumət in "Müsavat" və "İttihad" fraksiyaları, həmçinin bitərəflər bloku əsasında fonnalaşdırılmasını təklif edirdi 146 .
tapa bildi və 1919-cu il oktyabrın 23-də onlar "Müsavat və bitərəflər" adı altında bir fraksiyada birləşdilər 147 . Bu birləşmə müsavatçıların mövqeyini gücləndirdi. Kabinetin tərkibi məsələsi təkrar müzakirə edildikdən sonra "İttihad" "Müsavat‖ın daxili və xarici siyasət taktikası ilə prinsipial ixtilafda olduğuna görə yeni hökumətin tərkibində iştirakdan imtina etməyi qərara aldı. Eyni zamanda N. Yusifbəylini bitərəf hökumət yaratmağa qadir olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən "İttihad" onun təşkil etdiyi hər cür hökumətə etimadsızlıq göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Sosialistlər də hökumətə daxil olmaq təklifini rədd etdilər, lakın bu qərar qəti deyildi və onlar hökumətə daxil olmaq imkanını irəli sürdükləri tələblər yerinə yetiriləcəyi halda istisna etmirdilər. Həmin tələblər aşağıdakılar idi: 1.
Denikinə qarşı mübarizə aparan dağlı xalqlarına fəal kömək göstərmək; 2.
Qonşu respublikalar arasında bütün mübahisəli məsələləri həll etmək; 3.
Fəhlə təşkilatlarının təqib edilməsini dayandırmaq və siyasi motiv lərə görə həbs olunanları azad etmək; 4.
məhdudlaşdırılmasının qarşısını almaq; 5.
Torpağın dərhal kəndlilərə verilməsini dekretləşdirmək, məsələ tam həll edilənə qədər bütün torpaq icarəsi müqavilələrini ləğv etmək və torpaqları kəndlilərdə saxlamaq; 6.Ərzaq məsələsini nizama salmaq üçün qəti tədbirlər görmək l48
. Millətlərarası razılıq əldə etməyə çalışan N.Yusifbəyli erməni fraksiyasının nümayəndələrini də hökumətə cəlb etməyə razı idi, Vəzifələrin əhalinin milli tərkibinə uyğun bölüşdürülməsini və erməni millətindən olan vətəndaşlar üçün xüsusi şərait yaradılmasını təklif edən və hökuməti erməniləri sıxışdırmaqda günahlandıran erməni fraksiyası əslində yerinə yetirilməsi mümkün olmayan şərtlər irəli sürürdü 149 . Erməni deputatlarına müraciəti bir sıra fraksiyalar tərəfindən etirazla qarşılanan N.Yusifbəyli bu addımı ilə ermənilərin ittihamlarının əsassızlığını sübut etməyə çalışırdı. Dekabrın əvvəllərində N.Yusifbəylinin fraksiyalarla danışıqları gedişində yeni koalisiya haqqında prinsipial razılıq əldə edildi. Nazir vəzifələrinin bölüşdürülməsi həll olunmamış qalırdı. Ən çox mübahisəyə səbəb olan daxili işlər naziri vəzifəsi idi. "Müsavat" və sosialistlər bu vəzifəni özlərində saxlamağa, "İttihad" isə bitərəf adama verməyə çalışırdı. Bütün fraksiyaların bu vəzifəyə yiyələnmək cəhdləri bu güc nazirliyinin dövlət idarəçilik sistemində xüsusi vəziyyəti ilə, yəni həm polis orqanlarının, həm inzibati orqanların, həm də gömrük və vergi strukturlarının ona tabe olması ilə bağlı idi. Son nəticədə
319 bütün fraksiyalar M.H.Hacınskinin namizədliyi ilə razılaşdılar. Beləliklə, növbəti kabineti formalaşdırmaq məsələsi ətrafında fraksiyaların mübahisələri 1919-cu il dekabrın ortalarına qədər davam etdi və nəhayət, yeni hökumət üzvlərinin siyahısı parlamentə təqdim edildi. 1919-cu il dekabrın 22-də parlament hökumətin aşağıdakı tərkibini təsdiq etdi: Nəsib bəy Yusifbəyli - Nazirlər Şurasının sədri "Müsavat"), Məmmədhəsən Hacınski - daxili işlər naziri ("Müsavat"), Xəlil bəy Xasməmmədov - ədliyyə naziri ("Müsavat"), Həmid Şahtaxtinski - xalq təhsili naziri ("İttihad"), Rəşid Kaplanov – ticarət - sənaye və ərzaq naziri ("Əhrar"), Əhməd bəy Pepinov - əmək və əkinçilik naziri (sosialist), Camo Hacınski - poçt və teleqraf naziri (sosialist), Sultan Məcid Qənizadə - dövlət nəzarətçisi "İttihad"), Səməd bəy Mehmandarov - hərbi nazir (bitərəf), Xudadat bəy Məlikaslanov - yollar naziri (bitərəf) 150 .
daxil idi və onlardan heç biri çoxluq təşkil etmirdi. Beləliklə, uzun sürən hökumət böhranından və qızğın parlament müharizəsindən sonra yeni koalisyon hökumət təşkil olundu. Hökumətin yeni tərkibi təsdiq edildikdən sonra baş nazir parlament üzvləri qarşısında yeni kabinetin perspektiv vəzifələri haqqında geniş məruzə ilə çıxış etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qarşısında duran ən ümdə problemlər - sosial-iqtisadi və maliyyə məsələlərınin həlli, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, vətəndaş hüquqlarının qorunması, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsi, xarici ölkələrlə həm siyasi, həm də iqtisadi əməkdaşlığın qurulması və onların genişləndirilməsi kimi problem məsələ lər məru zədə öz əksini tapmışdı. Hökumətin fəaliyyət proqramında nəzərdə tutulmuş əsas istiqamətlərdən biri dövlətin ərazi bütövlüyünün müdafiəsi və möhkəmləndirilməsi məsələsi çoxdan idi ki, diqqət mərkəzində dururdu. Artıq yeni kabinet təşkil olunanda Lənkəran qəzası və vaxtilə qiyamçı qüvvələrin əlinə keçmiş Zəngəzur qəzasının yarısı da daxil olmaqla Qarabağın əksər hissəsi azad edilmiş, Şərur-Naxçıvan məsələsi faktik olaraq Azərbaycanın xeyrinə həll edilmişdi 151 . Bu mürəkkəb məsələlər, məruzədə qeyd edildiyi kimi, daha çox dinc vasitə- lərlə, milli azlıqların, xüsusən Qarabağ ermənilərinin hüquqları nəzərə alınmaqla yoluna qoyulmuşdu. Qarabağın erməni əhalisi yerli özünüidarə məsələlərinin, birinci növbədə maarif məsələlərinin həllinə cəlb edilmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli azlıqların hüquqlarının qorunması məsələsində Cənubi Qafqaz respublikaları içərisində qabaqcıl mövqe tutaraq çox iş görmüşdü. Hökumət bəyannaməsində də Azərbaycanın qonşu ölkələrlə münasibətlərdə sülh prinsiplərinə sadiq qalacağı bir daha vurğulanırdı. Bu zaman Gürcüstan hökuməti ilə hərbi müdafiə paktı imzalanmışdı, yeni hökumətin yaradılması dövründə isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Ermənistan Respublikası arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə mövcud olan bir sıra mübahisəli məsələlərin, o cümlədən sərhəd məsələlərinin müzakirəsi üçün Bakıda Azərbaycan-Ermənistan konfransı keçirildi. Baş nazir N. Yusifbəylinin fikrincə, "bütün bunlar gələcəkdə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında daha sıx əlaqələr
320 yaradılmasına və bu əlaqələrin ya ittifaq, ya da konfederasiya şəklində birliyə gətirib çıxaracağına" 152 ümid verirdi, Xarici əlaqələrin inkişafını diqqət mərkəzinə çəkən baş nazir öz məruzəsində həmçinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu Türkiyə və İran dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə də toxunaraq, hər iki ölkə ilə siyasi və iqtisadi münasibətlərin möhkəm təməl üzərində qurulmaqda olduğunu qeyd etdi. Hökumət artıq İranda nümayəndəliyin açılması haqqında qərar qəbul etmişdi. Ancaq yeni hökumət bununla kifayətlənməyərək, Avropa ölkələri ilə də əlaqələrin genişləndirilməsini və bu istiqamətdə ilk addım kimi böyük dövlətlərin paytaxtlarında diplomatik missiyalar, yaxud nümayən- dəliklər açmağ ı nəzərdə tuturdu. Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərində Rusiyaya xüsusi əhəmiyyət verən N.Yusifbəyli hələ birinci kabinetini formalaşdırarkən onunla sıx əlaqələr qurulması kursunu elan etmişdi. Rusiyanın Azərbaycan nefti üçün əsas bazar olduğunu qiymətləndirən hökumət buna görə, birinci növbədə onunla diplomatik münasibətlər qurulmasının vacibliyini dərk edirdi. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində yeni təzadlar və problemlər yaratdı. Hərrbi quruculuq sahəsində əhəmiyyətli uğurların olduğunu qeyd edən baş nazir hərbi islahatların həyata keçirilməsi üçün ciddi səylər göstərəcəyini b ild ird i. Hökumətin fəaliyyət proqramında nəzərdə tutulmuş məsələlərin həlli, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi və ən nəhayət, güclü, demokratik dövlət yaradılması üçün dövlətin iqtisadi platformasının mühüm tərkib hissəsi olan yeni maliyyə sisteminin formalaşdırılması qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən idi. Baş nazir bəyannaməsində iqtisadi məsələlərə xüsusi yer ayıraraq, ölkənin maliyyə vəziyyətinin əsaslandırılmış tənqidi təhlilini verdi. Mövcud vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün bəyannamədə bir sıra məsələlərin həlli, o cümlədən vergi sisteminin dəyişdirilməsi, əmtəə dövriyyəsinin artırılması, milli valyutanın möhkəmləndirilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətindən qarşısına qoyduğu vəzifələri həll etmək üçün birinci növbədə milli kadr hazırlığı tələb olunurdu. Respublikanın mövcudluğunun ikinci ilində artıq milli təhsil sisteminin yaradılmasına başlanılmış, bütün ibtidai məktəbdə təlimin ana dilində aparılması, dövlət dilinin icbari fənn kimi tədrisi həyata keçirilmiş, Bakı Dövlət Universiteti təsis edilmişdi. Milli kadrların hazırlanması ölkənin öz daxilində görülən işlərlə məhdudlaşdırılmamış, parlament azərbaycanlı tələbələrin xarici ölkələrin qabaqcıl ali məktəblərində təhsil almağa göndərilməsi haqqında müvafiq qərar vermişdi. Dörd ay davam etmiş hökumət böhranı sosial həyat şəraitinin daha da pisləşməsinə səbəb oldu. Dövlətin sosial siyasətinin mühüm tərkib hissəsi olan səhiyyə sistemində yaranmış ağır vəziyyət bunu aydın göstərirdi. Respublika ərazisində malyariya, traxoma və diger tropik xəstəliklər yayılmaqda idi. Həkim və digər səhiyyə kadrları, dərman lar çatışmırd ı, əhali arasında, xüsusən kənddə savadsızlığın yüksək səviyyəsi elementar sanitargigiyena tədbirlərin in uğurla həyata keçirilməsinə əngəl törədirdi.
321 Xalq səhiyyəsi sahəsində yaranmış ağır vəziyyəti yüngülləşdirmək üçün hökumətin başçısı bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinı bataqlıq və göllərin qurudulmasını, içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün müəyyən işlər görülməsini, tibbi kadrlar hazırlanmasını, onların sayca artırılmasını zəruri hesab etdi. Lakin bütün bu işlərin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan kü lli miqdarda mal vəsaitini isə tapmaq çox çətin idi. İrəvan quberniyasında ermənilərin genosidinə məruz qaldığı üçün öz tarixi vətənlərindən Azərbaycana pənah gətirmiş, sayı 150 mindən çox qaçqın türk-müsəlman əhalinin olması vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirird i. Təbii ki, yaln ız dövlətin gücü ilə bu çətin vəziyyətdən çıxmaq mü mkün deyildi, buna görə də baş nazir ö z bəyannaməsind ə yerli təşkilatları qaçqınların həyat şəraitini yüngülləşdirmək üçün səylərini artırmağa çağırd ı. Sosial islahatların həyata keçirilməsi - əməyin təşkili və mühafizəsi sahəsində qanunların qəbul edilməsini, vergilərin varlı təbəqələrindən tutulmasını, dövlət aparatı işçilərinin aldığ ı maaşların artırılmasını, zəruri tələbat malları qiymət lərinin aşağı salın masın ı nəzərdə tuturdu. Respublika əhalisinin əksər hissəsini təşkil edən kəndlilərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması torpaq məsələsinin həllindən bilavasitə asılı id i. A mma hökumətin o vaxtadək bu sahədə atdığı addımlar uğursuzluqla nəticələnirdi. Bununla əlaqədar olaraq, baş nazir parla ment qarşısın da aqrar qanununun təcili mü zakirəyə çıxarılıb qəbul ed ilməsi məsələsini qaldırdı. Baş nazir hökumətin fəaliyyəti barədə çıxışının sonunda hökumətin əsas vəzifəsinin Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyub saxla maq olduğunu xüsusi qeyd etdi və həm parla menti, hə m höku mət ü zvlə rin i siyasi qarşıdurmaya son qoymağa və yeni hökumətin ətrafında birləşməyə çağırdı 153
. "İttihad" fraksiyasının lideri doktor Q.Qarabəyov, partiyası üçün hökumətdə iki na zir vəzifəsi a lsa da, öz ənənəsinə s adiq qalaraq hökumət in proqramını kəskin tənqid etdi. O, dövlət mə murlarını rüşvətxorluqda, vəzifədən sui-istifadədə ittiha m edib, "Respublika qəza larını tamamilə yaddan çıxarmış" Maarif Nazirliyini isə kəskin tənqid atəşinə tutdu. Sonuncu hökumət kabinetinin tərkibinə də, özündən əvvəlki iki kabinetdə olduğu kimi, sosialist fraksiyasının nümayəndələri daxil edilmişdi və bu onların özlərini hökumət partiyalarından biri kimi qəbul etmələrinə əsas verirdi. Lakin bu fraksiyanın nümayəndələri də hökümətə qarşı ittihadçılar kimi tənqidi mövqedə dayanmışdılar. Belə ki, öz fraksiyası adından çıxış edən A.Səfikürdski (əvvəlki hökumətdə o, əmək və ədliyyə nazirliklərinə başçılıq etmişdi, yeni hökumətə isə daxil edilməmişdi) keçmiş hökuməti ölkədəki iqtisadi böhran dövründə fəhlələrin ağır vəziyyətini yaxşılaşdırmamaqda günahlandıraraq, onlara hökumətin müdaxiləsi olmadan həmkarlar ittifaqları yaratmaq da daxil olmaqla geniş siyasi hüquqlar verilməsini təkid etdi. Bundan sonra o, hökumətin digər bir zəif yeri olan aqrar məsələyə toxunaraq onun tez bir zamanda kəndlilərin xeyrinə həll o lunacağına ümid etdiyini bild irdi 154
.
322 Hökumətin fəaliyyətini tarixi şəraitin reallıqlarını nəzərə almadan tənqidi qiymətləndirmək, ona kölgə salmaq birmənalı qarşılana bilməzdi. Məhz buna görə əhrarçı M.Ə.Əfəndizadə və "Müsavat‖ın lideri M.Ə.Rəsulzadə sonra çıxış edib həmin natiqlərin mövqelərinə mənfi münasibətlərini açıqladılar. M.Ə.Rəsulzadə partiyası yeni hökumətin tərkibinə öz nümayəndələrini keçirə bilən "İttihad"ın liderinə məsuliyyət hissindən azad bir insanın psixologiyasından əl çəkməyi məsləhət gördü. O, Q.Qarabəyovun nitqində Maarif Nazirliy in in fəaliyyətinə qarşı səslənmiş iradlarla əlaqədar xatırlatdı ki, yeni hökumətdə Maarif Nazirliyi məhz "İttihad"ın nümayəndəsi H.Şahtaxtinskiyə həvalə edilmişdir və parlament üzvləri yeni təyin edilmiş nazirin bu işi yeni tələblər səviyyəsində quracağına ümid edirdilər. Səfikürdskinin mövqeyinə münasibətini bildirən Rəsulzadə sosialist fraksiyasının deputat rolunda özünü çox sərbəst hiss edən "sorğu vermək, sual etmək" bacarığına malik olan başçısına onun keçmiş nazir kimi hökumətin fəaliyyəti ilə birbaşa bağlı olduğunu yadına saldı 155
. Hökumət proqramının təqdim olunmasından sonra parlamentdəki fraksiyalar arasında başlanan müzakirələrin gedişi bir daha göstərdi ki, yenicə formalaşdırılmış koalisyon hökumətdə başlıca məsələlərə dair konsensusa nail olmaq çətin olacaq. Çünki yeni hökumətdə koalisiyaya girən partiyalar arasında mövcud siyasi ixtilafları törədən ziddiyyətli səbəblər qalmaqda idi. Bu isə hökumətin gələcək fəaliyyətinə öz mənfi təsirini göstərməkdə id i. Öz fəaliyyətinin ilk günlərindən yeni hökumət kommunistlərin güclənməsi kimi yeni siyasi amili ciddi şəkildə nəzərə almalı oldu. Kommunistlərin 1918-ci ilin yayından aşağı səviyyəyə enmiş nüfuzıı 1919-cu ilin sonlarında bir qədər artdı. Hələ 1918-ci ilin noyabrında Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası adlanmış partiyanın sağ qalan yerli üzvlərin sonralar Bakı Komitəsinə çevrilmiş Müvəqqəti Büro yaratdılar. Bolşeviklər ilk növbədə mədən-zavod komitələri nümayəndələrindən ibarət olan, daimi fəaliyyət gostərən orqanı - Bakı Fəhlə Konfransını ələ aldılar. Bakı Fəhlə Konfransı (BFK) adlanan təşkilat ilk dəfə 1918-ci il dekabrın 15-də toplandı. Bu seçkili təşkilatda səs- vermə hüququndan yalnız Bakı şəhərinin fəhlə və qulluqçuları istifadə edirdilər. Bundan əlavə, BFK-ya gəmi və idarə komitələrindən, həmkarlar ittifaqlarından da nümayəndələr göndərilirdi 156 .
kommunistlərin təsiri altında siyasi mübarizə yoluna keçdi, BFK-da liderlik uğrunda eserlər, menşeviklər və kommunistlər arasında gərgin mübarizə gedirdi. Son nəticədə BFK-da rəhbərlik kommunistlərin əlinə keçdi, bu da BFK-nın çıxardığı qərarların xarakterin i dərhal müəyyənləşdirdi. Parlamentarizm bərqərarlaşdıqca ölkədə Azərbaycan sosialist hərəkatı və başqa siyasi cərəyanlar fəallaşırdı. Bu dövrdə Azərbaycan kommunistləri Azərbaycan sol eserlərilə ittifaqda idi. Onlar sosializm uğrunda inqilabi mübarizə və Sovet hakimiyyəti mövqeyində durur və milli məsələdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin tanınması və onun müstəqil sovet respublikasına çevrilməsi tələblərini irəli sürürdülər. Ruhulla Axundov, Əhməd Əhmədov, Rəhim Hüseynov, Həbib Cəbiyev, Əli Bayramov və başqaları sol
323 eserlərin fəal nümayəndələri idilər 157
. Azərbaycan sol eserlər partiyasının yaranması 1918-ci ilin noyabrından başlanır 158 .
eserlər partiyası və digər müsəlman sosialist partiyaları geniş müsəlman zəhmətkeş kütlələri içərisində böyük nüfuza malik deyildilər, çünki Fevral inqilabının başlanmasından 1919-cu ilə qədər o lan dövrdə azərbaycanlı əhali içərisində dərin siyasi ayrılıq nəzərə çarp mırdı. 1919-cu ilin noyabrında Bakıda "Xalqçı" müsəlman eserlər partiyasının Mərkəzi Ko mitəsi tam formalaşana qədər bu partiya qrupunun nümayəndələri müsəlman eser təşkilatına daxil idilər 159
. ―Xalqç ı" Partiyası əsasən ziyalılardan ibarət id i. Onun, demək o lar ki, bütün nümayəndələri ali və ya orta təhsil almışdı, sədri isə A. Səfikürdski idi. 1919-cu ilin sonu - 1920-c i ilin əvvəllərində "Xalqç ı" artıq müstəqil partiya kimi fəaliyyət göstərirdi və Müsəlman Sosialist Blo kunun üzvü hüququnda parlamentə daxil id i. Partiya, demək olar ki, bütün məsələlərdə "Müsavat"a qarşı tənqidlə çıxış edirdi. Buna görə də bütövlükdə Müsəlman Sosialistlər Blo ku hökumətin tərrkib ində qaldığı halda, "Xalqçı" partiyasının üzvləri N.Yusifbəylin in başçılıq etdiyi kabinetə daxil olmadı. "Xalqçı" ko mmunistlərlə heç bir əlaqə saxlamırdı 160 .
partiyası "Hümmət" idi. Hakimiyyətə can atan kommunistlər müsəlman sosialist hərəkatı amilini nəzərə almaya b ilməzdilər. Bu hərəkatın yerli əhali ilə möhkəm əlaqədə olmadığ ını nəzərə alan ko mmunistlər müsəlman sosialistlərinin işini bu istiqamətə yönəltməyə, eyni zamanda bu işə rəhbərliyi qeyri-rəsmi olaraq öz əllərinə keçirməyə çalışırdılar. Bundan Hümmət", "Əkinçi", "Ədalət" partiyaları daxil o lmaq la, bütün ifrat sol müsəlman təşkilat larının fəaliyyətini sə mərə li şəkildə idarə et mək la zım idi. " Hü mmət‖ə münasibətdə bu partiyanın ənənələrini, rəhbərliyində menşeviklərin üstünlüyünü və onun sadə üzvlərinin Rusiya ilə bağlı olan hər şeyə etibar etmədiyin i nəzərə alsaq, bu çox da sadə məsələ deyildi. 1919-cu ilin may ında rus bolşeviklərinin azə rbaycanlılara təsirin in məhdudluğu barədə A.Mikoyan Moskvaya yazırdı: "Bizim partiyamızda ağıllı, işə sədaqətli və fəal müsəlman nümayəndələrinin kəskin çatış mazlığ ı müsəlman sosialistlərinin millətçi ruhlu sağ qanadına müsəlman fəhlə lərin in bir hissəsini öz təsiri altında saxlamağa imkan verir. Sovet tipli höku məti qəbul edənlər qorxurlar ki. bu, əcnəbi rus hökuməti o lacaq və onların özləri hakimiyyətə gələ bilməyəcəklər" 161
. "Hümmət"i özlərinə tamamilə tabe edənə qədər bolşevik liderləri "hümmət" rəhbərliyinin radikal və mülayim əhval-ruhiyyəli qanadları arasında daxili ziddiyyətləri qızışdırmaq yolu ilə partiyanı yenə və bu dəfə qəti, parçalanmaya gətirib çıxartdılar. Bu hadisə iyulun sonlarında baş verdi. Partiyanın əvvəllər Tiflis mərkəzi ilə bağlı olan üzvləri
324 öz təşkilatının köhnə adını (Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası "Hümmət") saxlamaqla özlərini sağ təşkilat kimi qələmə verirdilər. Onlar parlament sisteminin tərəfdarları kimi qalırdılar. 1919- cu ilin dekabrında onların liderlərindən biri - Ə.Pepinovun əmək naziri kimi N.Yusifbəylinin hökumət kabinetinə daxil olması bunu sübut edirdi. "Hümmət"in sol qanadı isə Azərbaycanda hakimiyyətin sovetlərə keçməsi məsələsini açıq şəkildə qoyurdu.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|