A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN XARİCİ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN XARİCİ SİYASƏTİ
Müstəqilliyini elan etmiş gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xarici siyasət məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. İstiqlaliyyətin qorunub saxlanması daxildən daha çox, xarici amillərlə də bağlı idi. Dünya müharibəsinin getdiyi mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə - iştirakçı ölkələrin Qafqaz və onun zəngin guşələrindən olan Azərbaycan uğrunda hərbi əməliyyatların genişləndiyi dövrdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin qorunması onun uğrunda mübarizələrdə yetişmiş siyasətçilərdən və dövlət xadimlərindən hər an dəyişən vəziyyətə uyğun çevik siyasi manevretmə bacarığı tələb edirdi. Azərbaycan diplomatiyasının bu çətin vəzifənin öhdəsindən gəlməsi üçün 1918-20-ci illər dövründə təşkil olunmuş mü xtəlif hökumət kabinetlərində Xarici İşlər Nazirliyinin möhkəmləndirilməsi və təşki- lati strukturunun təkmilləşdirilməsinə böyük diqqət yetirilirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasət idarəsinə müxtəlif vaxtlarda dovrünün ziyalıları, dünya siyasətinin sirlərinə bələd olan, çevik diplomatik bacarığa malik Fətəli Xan Xoyski, Məmməd Həsən Hacınski, Məmməd Yusif Cəfərov, Adil xan Ziyadxanlı başçılıq etmişdilər. Azərbaycan diplomatiyasının hazırlanmasında və həyata keçirilməsində Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağayev, N.Yusifbəyli, Ə.Şey xülislamov, C.Hacıbəyli, M.Y.Mehdiyev. M.Məhərrəmov, Ə.Haqverdiyev, Y.V.Çəmənzəminli və digərləri yaxından iştirak etmişlər. Milliyyətindən və dini etiqadından asılı olmayaraq qonşu dövlətlərlə mehriban münasibətlər Azərbaycan diplomatiyasının apancı istiqaməti olub, onun çıxış nöqtəsini təşkil edirdi. Böyük dünya siyasəti baxımından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətini üç dövrə bölmək olar: Türkiyə oriyentasiyası dövrü (1918-ci il may-oktyabr); Qərb oriyentasiyası dövrü (1918-ci il noyabr-1920-ci il yanvar); geniş və hərtərəfli dünya əməkdaşlığına daxil olmaq uğrunda mübarizə dövrü - (1920-ci il yanvar-aprel). XX yü zilliy in əvvəllərindən Azərbaycanda genişlənən milli-a zadlıq mübarizəsində onun öncülləri Osmanlı dövlətinə boyük ümid bəsləyirdilər. Əsrin əvvəllərindəki təlatümlü hadisələr A zərbaycanın türk-müsəlman əhalisin in həyatında milliyyətçilik ideyasının geniş yayılması və inkişafına ciddi təkan verd i. Balkan müharibələri dövründə Rusiyada antitürk əhvali-ruhiyyəsinin qızışdırılması b ir tərəfdən Qafqaz müsəlman larını ondan narazı saldı, digər tərəfdən isə Azərbaycan xalqında Osmanlı dövlətinə qarşı təbii meyli gücləndirdi. Bu dövrdə milliyyətçi qüvvələrin yaydığı bəyannamədə göstərilirdi: "... Biliniz və agah olunuz ki, bizim yeganə çareyi-nicatımız Tü rkiyənin istiqlalı və onun tərəqqisidir" 1 . Dünya müharibəsinin son mərhələsində Azərbaycan millətinin müstəqillik
348 arzusu Türkiyənin Qafqaz siyasəti ilə çarpazlaşdığından tərəflər arasında bir-birinə olan təbii meyil onların sosial-siyasi, hərbi-iqtisadi əməkdaşlığında maddiləşməklə yeni mərhələyə daxil oldu. Bu yeni mərhələnin səciyyəvi cəhəti ondan ibarət idi ki, azərbaycanlıların Os manlı dövlətinə söykənməy i milli idealla yanaşı, mey li dərəcədə millətin fiziki varlığ ının h ifz ed ilməsi zərurətindən irə li gəlirdi. 1918-c i ilin əvvəllərində Trab zon və Batum danışıqla rı Zaqafqaziya Seyminə daxil olan xalqların Türkiyəyə münasibətində köklü fikir ayrılıqlarını üzə çıxartdı. Trab zon danışıqları dayandırıld ıqdan sonra Batuma səfər edən Ənvər Paşa Trabzonda Zaqafqaziya höku mətin in dağılacağı təqdirdə Türkiyə ilə geniş sərhədləri olan müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasına tərəfdar olduğunu və bu dövlətin Türkiyə tərəfindən müdafiə ediləcəyini b ildirdi 2 . 1918-ci il may ın 28-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran masından sonra Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri yeni mərhələyə - dövlətlərarası münasibətlər mərhələsinə daxil oldu. Bu mərhələdə Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin hüquqi əsasını 4 iyunda imzalan mış Batu m müqaviləsi təşkil ed irdi. Müqavilədə göstərilirdi: "Bir tərəfdən, Osmanlı imperator hökuməti, digər tərəfdən isə müstəqilliyin elan etmiş Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti höku məti ö z ö lkələri arasın da siyasi, hüquqi, iqtisadi və intellektual zəmində mehriban dostluq münasibətləri bərqərar etməklə qarşılıq lı surətdə razılığa gəlirlər" 3 . 4 iyun müqaviləsi və iyunun ortalarında imzalanan çoxtərəfli sazişlər Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bütün sahələrini əhatə edən ilk dövlətlərarası sənədlər idi. Hələ Batumda olan M.Ə.Rəsulzadə və M.H.Hacınski xarici hərbi müdaxiləyə son qoymaq və daxili asayişi qorumaq məqsədilə 4 iyıın müqaviləsi əsasında hərbi yardım göstərilməsi barədə Türkiyəyə müraciət etdilər, Həmin müraciəti qəbul edən Osmanlı dövləti elə etmək istəyirdi ki, Azərbaycana ordu göndərilməsi Cənubi Qafqazda möhkəmlənməyə çalışan Almaniyanın etirazına səbəb olmasın. Ona görə qarşılıqlı razılıq əsasında osmanlı hərbi hissələri və Azərbaycan könüllülərindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı 4 .
keçirilməsi nəzərdə tutulan İstanbul konfransına M.Ə.Rəsulzadə, X.Xasməmmədov və A.Səfikürdskidən ibarət nümayəndə heyəti göndərilməsinin böyük əhəmiyyəti oldu. Nümayəndə heyətinə bu beynəlxalq konfransa dəvət edilmiş Osmanlı, Almaniya, Avstriya- Macarıstan, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar dövlətlərinin nümayəndələri ilə siyasi, iqtisadi, maliyyə və hərbi məsələlərlə bağlı danışıqlar aparmaq və müqavilələr bağla- maq səlahiyyəti verilmişdi 5 . Nəzərdə tutulan beynəlxalq konfrans keçirilməsə də, Azərbaycan nümayəndələrinin İstanbul missiyası çox faydalı oldu. İyun ayının axırlarından oktyabrın axırlarına qədər Azərbaycan, Osmanlı və digər dövlətlərin İstanbulda olan nüma- yəndələri səmərəli danışıq lar apard ılar. Sentyabnn 6-da isə Azərbaycan nümayəndələri Mehmet Rəşadın vəfatından sonra taxta əyləşmiş Sultan VI Mehmet Vahideddin tərəfindən qəbul edildi. Həmin gün Sultan taxta çıxması münasibətilə İstanbulda olan diplomatik nümayəndələr üçün təntənəli rəsmi qəbul (audiensiya) mərasimi düzəltmişdi. Gözləmə zalında bir çox xarici nümayəndəliklər
349 olmasına baxmayaraq, Sultanın şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan nümayəndələri birinci qəbul edildilər. Onları Ənvər Paşa qarşılayıb Sultana təqdim etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adından VI Mehmeti təbrik edən M.Ə.Rəsulzadə yüzillik əsarətdən xilas olmuş Azərbaycan xalqının öz istiqlaliyyətini və hürriyyətini qoruyub saxlamaq yolunda qardaş Türkiyəyə arxalandığını bildirdi. Sultan cavabında qeyd etdi: "Sevimli Azərbaycanımızın nümayəndələri tərəfindən təbrik edildiyimi həyatımda xoşbəxt bir hadisə qəbul edirəm. Əsarətdən xilas olmuş türk və müsəlman hökumətinin istiqlaliyyət və hürriyyətini təmin etmək mənim hökumətimin ən müqəddəs vəzifəsini təşkil edir. Azərbaycanın həyat və qüvvət kəsb edərək, bizimlə b irlikdə ü mu mi düşmənlərimizə qalib gələcəy inə ümid edirəm" . Bu qəbul barədə Azərbaycan hökumətinə məlumat verən M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Biz çıxanda Sultanın Ənvər Paşa həzrətlərinə yaxınlaşaraq "bu dəqiqələr ömrümün ən xoşbəxt dəqiqələridir" dediyini eşitdik və bundan köksümüz iftixarla doldu" 6 . 1918-ci ilin yayında Azərbaycan ətrafında cərəyan edən beynəlxa lq və ziyyət Bakın ın tezliklə azad edilməsini zəruri ed irdi. Dünya müharibəsinin sonunda Bakı Türkiyə, Almaniya, İngiltərə, Sovet Rusiyası arasında mübarizənin əsas obyektinə çevrilmişdi. 1918-ci ilin yayında İstanbulda vəziyyəti müşahidə edən almanlara aydın oldu ki, Türkiyənin müdafiə etdiyi Azərbaycan hökuməti bolşeviklərin əlində olan Bakı quberniyasını heç kimə güzəştə getmək istəmir. Buna görə, almanlar Bakı ilə bağlı planlarına Sovet Rusiyası vasitəsilə çatmaq fikrinə düşdülər və bu məqsədlə onunla gizli danışıqlara başladılar. Sovet Rusiyasının Almaniya vasitəsilə işə qarışması Azərbaycan hökumətinin Bakını azad etməsini xeyli yubandırdı. Berlin danışıqları davam etdiyi zaman Bakı Xalq Komissarları Sovetinin şəhəri əldə saxlamaq üçün çar polkovniki L.Biçeraxovdan yardım almaq ümidləri boşa çıxdı və iyul ayının axırlarında Bakı Ko mmunası yıxıldı. Sentrokaspiçilər və avqustun əvvəllərində L.Denstervil başda olmaqla Bakıya daxil olan ingilislər şəhəri Qafqaz İslam Ordusunun hücumundan müdafiə etmək iqtidarında deyildilər. Nəhayət, Berlində üç aya qədər davam edən Almaniya-Rusiya danışıqları avqustun 27-də saziş imzalanması ilə nəticələndi. Sazişin 12-ci maddəsində göstərilirdi: "Almaniya Qafqazda Gürcüstanın hüdudlarından kənarda hərbi əməliyyatlarda hər hansı üçüncü dövlətə heç bir yardım etməyəcək... Rusiya Bakı vilayətində neft çıxarılmasını bütün imkanları daxilində artıracaq, çıxarılan neftin dörddə birini Almaniyaya verəcək" 7 . İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri bu sazişlə əlaqədar Almaniya səfirliyinə etiraz notası təqdim etdilər. Notanın surəti Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə, Avstriya - Macarıstan və Bolqarıstan səfirliklərinə, habelə bitərəf ölkələrin diplomatik nümayəndəliklərinə də verildi. 1918-c i il sentyabrın əvvəllərində Azə rbaycan nümayəndələri Sədr-Əzə m Tələt Paşa tərəfindən qəbul edildi və danışıqlar zamanı Tələt Paşanın Berlinə səfəri ərəfəsində Almaniyanın Bakı məsələsində tutduğu mövqe, Bakın ın tezliklə azad edilməsin in zəruriliyi mü zakirə olundu. Az sonra Berlinə gedən Tələt Paşa təcili şəkildə 27 avqus t sazişinin ləğv
350 edilməsini Almaniyadan tələb etdi. Bu addım Bakının edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik o ldu. Sentyabrın ortalar Azərbaycan-Türkiyə hərbi qüvvələri Bakıya girdi. Bakın ın azad edilməsi istiqlalı elan olunmasından sonra Azərbaycanın taleyində ikinci böyük tarixi hadisə idi. Bu qələbənin diplo matik cəhətdən təmin edilməsi Azərbaycan diplomatiyasının ilk uğurlarından idi. Bakın ın azad edilməsi ilə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti öz hakimiyyətini gənc respublikanın ərazisində bərqərar etdi. Bakın ın azad edilməsi barəsində məlu matı Ənvər Paşa İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələrinə çatdırdı. İstanbuldan baş nazir F.X.Xoyskiyə və xarici işlər naziri M.H.Hacınskiyə yazdığı məktubda M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, Bakın ın alın ması burada əhvali-ruhiyyəni qaldırmışdır. Bakı azad edild ikdən sonra Almaniyanın hərb i və ticarət nümayəndəsi baron fon der Qolts, Avstriya- Macarıstan diplo matik nümayəndələri, Osmanlı Su ltanlığ ının Qafqaz Ordusunun hərbi qərargahı Bakıya gəldi. Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafında Ə.M.Topçubaşovun İstanbul missiyasının böyük əhəmiyyəti o ldu. O, 1918-ci il sentyabrın 28-də İstanbula gəldi və Azərbaycan höku mətin in fövqəladə səlahiyyətli naziri kimi işə başladı. Berlin danışıqlarından sonra oktyabrın 2-də Ə.M.Topçubaşovu qəbul edən Tələt Paşa məlu mat verərkən bildirmişdi ki, A zərbaycanın mənafeyi naminə nə mü mkündürsə, hamısını etmişdir. Danışıqlar zamanı Tələt Paşa Berlindəki rus səfiri A.A.İoffenin Azərbaycana münasibətdə qərəzli mövqeyini də açıq ladı 8 . 1918-ci ilin oktyabrında Ə.M.Topçubaşov İstanbulda Türkiyənin rəsmi dövlət nümayəndələri ilə bir s ıra görüşlər keçirdi. Lakin Türkiyə məğlubiyyət ərəfəsində böhran içərisində olduğu və ay yarım ərzində üç höku mət kabineti dəyişdiyi üçün Azərbaycanla Osman lı dövləti arasında sabit münasibətləri bərqərar etmək mü mkün olmadı. 1918-ci ilin payızında Almaniya, Türkiyə, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın daxil olduğu Dördlər İttifaqı məğlub oldu. Oktyabr ayının 30-da təkcə Türkiyə üçün deyil, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün də son dərəcə ağır olan Mudros barışığı imzalandı. Barışığın 11-ci maddəsinə görə, Türkiyə ordusu tezliklə Azərbaycanı tərk etməli, on beşinci maddəyə görə, Türkiyə Zaqafqaziya Dəmir yolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli və müttəfiqlərin Bakın ı tutmasına heç bir etiraz etməməli idi 9 . Noyabrın 4-də Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökuməti adından Mudros barışığının Azərbaycana aid maddələrinə etirazını bildirdi 10 . La kin bu etira zın elə bir əhə miyyəti olmadı. Mudros barışığının Azərbaycana aid maddələrinə görə, Osmanlı dövlətindən narazı qalmasına baxmayaraq, onun dünya müharibəsində məğlub dövlətlərdən biri olmasından ehtiyat etməyərək, noyabrın 10-da Azərbaycan hökuməti Respublikanı tərk edən Türkiyə ordusunun şərəfinə ziyafət verdi. Türkiyə qoşunları həmin gün Bakıdan, az
351 sonra isə bütün Azərbaycandan çıxdı. Bununla da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətində Türkiyə oriyentaliyası dövrü başa çatdı. Birinci dünya müharibəsinin sonunda Böyük Britaniyanın Azərbaycana marağı müstəsna dərəcədə artmışdı. Bu, bir tərəfdən, Almaniya-Türkiyə blokunun Qafqaza meylinin güclənməsi, digər tərəfdən isə dünya neft istehsalının böyük bir hissəsinin Bakının payına düşməsi ilə bağlı idi. Müharibə ərəfəsində Rusiyada hasil edilən neftin 83 faizi Bakıda çıxarılırdı 11 . Dünya müharibəsində iştirak edən ölkələr isə Bakı neftinə çox vaxt qələbəni müəyyən edən amil kimi baxırdılar. İngiltərənin baş naziri Lloyd Corcun fikrincə, mü- haribənin sonunda Antantanın üstünlüyünə baxmayaraq, alman bloku Bakı neftindən istifadə edərdisə, hərbi əməliyyatların hansı nəticələr verəcəyini qabaqcadan söyləmək olmazdı. Ona görə də Yaxın və Orta Şərqdə möhkəmlənmiş İngiltərə qoşunları 1918-ci ilin mayından başlayaraq Bakı istiqamətində hərəkətə başladı. Lakin bu zaman Cənubi Azərbaycanda möhkəmlənmiş Türkiyə qoşunları onların hərəkətini dayandırdı və ingilislərin Bakıya müdaxiləsi 1918-ci ilin avqustuna qədər mümkün olmadı. Bakıda XKS-nin hakimiyyəti devrildikdən sonra sentrokaspiçilərin ilk addımı Ənzəlidə dayanmış ingilisləri Bakıya dəvət etmək oldu. Avqustun 4-də polkovnik Stoksun başçılıq etdiyi ilk qoşun dəstəsi Bakıya daxil oldu. Avqustun ortalarında general Denstervil başda olmaqla min nəfərlik ikinci hərbi dəstə Azərbaycana gəldi. Şəhərin xristian əhalisi ingilisləri böyük sevinclə qarşıladı. Mart qırğınlarını törətmiş ermənilər ingilislərin simasında öz xilaskarlarını görürdülər. Lakin Britaniya qüvvələrinin azlığı onların ümidlərini puça çıxartdı. Bakıya gələn Britaniya qoşununun çoxsaylı olması haqda məlumatların şayiə olduğunu bilən Qafqaz İslam Ordusu şəhəri azad etmək uğrunda son hərbi əməliyyatlara başladı. 1918-ci il sentyabr ayının ortalarında Britaniya qoşunu general Denstervil başda olmaqla Bakını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Lakin 1918-ci ilin payızında ikiaylıq fasilədən sonra onlar yenidən Bakıya qayıtdılar. Bu, Türkiyə və onun müttəfiqlərinin Birinci Dünya müharibəsində tam məğlubiyyəti ilə bağlı idi. 1918-ci il noyabrın 17-də müttəfiqlərin qoşunları Bakıya daxil oldu. Bundan az əvvəl, Azərbaycan hökuməti ABŞ prezidenti V.Vilsona, öz fəaliyyətini bərpa etmiş Milli Şura isə dünya dövlətlərinə müraciətlər qəbul etdilər 12 . Müttəfiqlərin gəlişi Azərbaycanın istiqlaliyyətini ciddi təhlükə qarşısında qoydu. Rus və erməni milli şuralarının cəhdlərinə baxmayaraq, Bakıda vəziyyətlə yaxından tanış olduqdan sonra, general V.Tomson bildirdi ki, onun "Bakıda ən bacarıqlı adamlardan biri" saydığı F.X.Xoyskinin hökuməti ölkədə koa- lisiya hökuməti təsdiq edilənə qədər yeganə təsirli hökumət olaraq qalır. Balkanda və Qafqazda olan ingilis qoşunlarının baş komandanı general Corc Miln az sonra Bakıya gələrək V.Tomsonun bəyanatını təsdiqlədi və bildirdi ki, Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycan hökumətini bu ölkənin bütün ərazisində yeganə qanuni hakimiyyət kimi tanıyır. Azərbaycan hökumətində qəbul zamanı o dedi: "Mən buraya böyük müttəfiq millətlərin nümayəndəsi hesabında gəldim. Məqsədimiz məmləkətdə sülh və ədaləti bərpa etməkdir. Müttəfiqlərin qələbəsi hüquqi-ədalət və millətlərin təyini-müqəddəra-ixtiyari təmininin rəhnidir. Sülh konfransında burası bəyan ediləcəkdir. İbraz etdiyiniz hüsni-istiqbaldan naşı təşəkkürümü bəyan edirəm Qoşunlarımız məmləkətinizdə bulunduqca hüsni-qəbul və hər
352 dürlü müzahirət görəcəklərinə ümidvaram. Məmləkətinizin ticarət sənaətinin tərəqqisinə var qüvvəmiz ilə çalışacağıq" 13 .
dairəsində İngiltərə höku məti A zərbaycan hökumət i-Cü mhuriyyəsini tanıyır və qəbul edir və hökumətə müttəfiqlər ko mandanlığı hər barədə kö mək edəcəkdir. Ayrı-ayrı millətlərin təyin i-müqəddərat hüququ İngiltərə höku məti nöqteyi- nəzərincə müdafiə ed ilməlid ir. Sülh konfransında İngiltərə nü mayəndələri bunu müdafiə edəcəklərdir. Bundan əlavə, general bəyan etmişdir ki, müttəfiqlər ko mandanlığı təzə təşkil edilmiş Zaqafqaziya hökumətlərinin daxili işlərinə qarışmayacaqdır. Və müttəfiq lərin yeganə məqsədi bu dövlətlərdə asayiş və müsalimətə kömək etməkdir" 14 . Əlbəttə, bu, tək general C.M ilnin fikri deyildi, 1918- ci ilin dekabr ayında Cənubi Qafqaz məsələsi bir neçə dəfə Britaniya höku mətin in iclaslarında müzakirə edilmişdi. Lord Kerzon bu fikirdə idi ki, Cənubi Qafqazda sabitlik lazımdır, əks təqdirdə "anarxiya, qarma-qarışıqlıq, yaxud bolşevizm" bu regionda ingilis siyasətinə maneçilik törədə bilər. 1919-cu ilin əvvəllə rindən başlayaraq İngiltərə-A zərbaycan əlaqələri Bakıda olan ing ilis ko mandanlığı, İstanbuldakı ingilis hərbi və diplomatik nümayəndəliyi, sonralar isə Paris Konfransında təmsil o lunan sülh heyəti vasitəsilə həyata keçirilird i. Dekabr ayında ingilislər Batu m və Tiflisi də tutdular və 1919-cu ilin yayına qədər Qafqazda qaldılar. İngilislərin Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxilə etməsi tədricən aradan qaldırıld ığına görə, A zərbaycan hökuməti bütün işləri öz əlində toplayır, addımbaaddım tam irəliləyərək müstəqilliy ini bərqərar edirdi. U.Çörçill sonralar ö z xatirələrində yazırdı ki, Cənubi Qafqaza daxil olmuş 20 minlik Britaniya Ordusunun yardımı ilə Gü rcüstan, Ermən istan və Azərbaycan tam müstəqil olmalı idi və bu müstəqil dövlətlər İrana və Türkiyəyə bolşeviklərin gözlənilən müdaxiləsinin qarşısında durmalı idilər 15 .
qonşu dövlətlərlə qarşılıq lı mehriban münasibətlər yarat maq, müəyyən məsələlərə münasibətdə Qafqaz həmrəyliyinə nail o lmaq id i. Azərbaycan parlamen tin in Dağıstan, Gürcüstan və Ermənistana göndərdiyi mü raciətdə deyilirdi: "Qafqaz elə bir vəziyyət qarşısındadır ki, bu ərazi ü zərində qurulmuş olan cümhuriyyətlər müqabil dostluq və həmrəylik yap madan yaşaya bilməzlər". Azərbaycan hökuməti Bakıya gəldikdən sonra Dağlılar Respııblikası ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında bir sıra müqavilələr bağladı. İki dövlət arası bağlanmış müqaviləyə əsasən, Azərbaycan hökuməti ciddi maliyyə çətinlikləri ilə qarşılaşmış, Dağlılar hökumətinə 10 milyon manat həcmində yardım göstərmiş və o, Denikinin təcavüzünə məruz qaldıqda əlində olan bütün vasitələrlə ona yardım göstərəcəyini bildirmişdi. 1919-cu il mart ayının əvvəllərində general Tomsona etiraz notasında Azərbaycan hökuməti bəyan edirdi: "Dağlılar üçün ağ ır bir zamanda Azərbaycan hökuməti onlara lazımi köməklik göstərməyi özünə borc sayır". Təkcə Dağıstanı
353 deyil, bütün Qafqazı hədələyən ağ və qırmızı Rusiyasına münasibətdə Azərbaycan hökumətinin mövqeyi respublika XİN-nin Kuban hökumətindəki səlahiyyətli nümayəndəsi C.Rüstəmbəyova məktubunda öz əksini tapmışdı. Orada deyilirdi: "Bizim hökumətin fikri belədir: kim olursa-olsun, bolşevik, menşevik, denikinçi və i.a., Azərbaycan istiqlaliyyətinə qəsd edən hər kəs onun düşmənidir" 16 . Cənubi Qafqazın üç yeni respublikası - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında sülh və sabitliyin yaradılması çox çətin oldu. Müstəqilliyin ilk günlərində Gürcüstan hökumətinin Borçalı, Sığnaq və ümumilikdə Qarayazıda Gürcüstanın sərhədlərini müəyyən etmək adı altında mövcud vəziyyəti dəyişmək cəhdləri Azərbaycan hökumətinin müqaviməti ilə qarşılaşdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri M.H.Hacınski iyunun 14-də Gürcüstan hökumətinin 1918-ci il 5 iyun tarixli qərarına etiraz edərək Gürcüstan hökumətinin xariıci işlər idarəsinin başçısına yazırdı: "Borçalı, Tiflis və Sığnaq qəzalarının başdan-başa müsəlmanlardan ibarət olan hissələrinin əhalisi öz nümayəndələri vasitəsilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərkibində olmaq arzularını ifadə etdiklərini nəzərə alaraq, mənim hökumətim gürcü hökumətinin yuxarıda qeyd olunan sərəncamına qarşı qəti etiraz edir və ölkələrimiz arasında mehriban qonşuluq münasibətlərinin saxlanması naminə Borçalı qəzasının hüdudlarından qoşun hissələrini çıxarmaq, Azərbaycan ərazisinin yuxarıda qeyd edilən hissələrinin tutulması haqqında sərəncamı ləğv etmək üçün təcili tədbirlər görməyi təkidlə xahiş edir" 17 . Azərbaycan hökumətinin ciddi səyi ilə Qarayazıdakı status -kvo saxlanıldı, Azərbaycan ordu hissəsinin burada qalması şərti ilə beynəlxalq komissiya yaradılması barədə razılıq əldə edildi. Az sonra isə məsələnin mü zakirəsi 1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə işə başla-yan Qafqaz konfransının gündəliyinə daxil edild i. Lakin 1919-cu ilin iyununda, Şimaldan yaxınlaşan təhlükə ilə bağlı olaraq, Qafqaz konfransı öz işini dayandırdı. Denikin ordusunun Dağıstan üzərinə hücumu və Cənuba doğru irəliləməsi Azərbaycan-Gürcüstan əməkdaşlığını zərurətə çevirdi. Yaran mış vəziyyətdə Ümu mqafqaz həmrəyliy inin yarad ılmasında Azərbaycan diplo matiyası Gü rcüstanla əlaqələrin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. 1919-cu il iyunun 16-da iki dövlət arasında üç il müddətinə hərbi-müdafiə paktının imzalanması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dəyərli diplomatik addımı hesab edilməlidir. Bu pakta görə, Azərbaycan və Gürcüstanın istiqlaliyyəti və ərazi bütövlüyünə hər hansı dövlət tərəfindən təcavüz olduğu təqdirdə müqaviləni bağlayan tərəflər öz öhdələrinə bir- birinə hərbi yardım göstərmək borcunu götürmüşdülər. Eyni zamanda müqavilənin 10-cu bəndində göstərilird i ki, "bu müqavilə barədə rəs mi mə lu mat verildikdən sonra Ermən istan iki həftə ərzində bu müqaviləyə qoşula bilər" 18 . Həmin müqavilə iyun ayının 27-də hər iki ö lkənin parlamentlərində təsdiq edildi. 16 iyun hərbi-müdafiə paktına uyğun olaraq, tərəflər hərb i-texniki saziş imzaladılar və birgə hərbi Şura yaratdılar. İngilis komandanlığının Azərbaycan- Gürcüstan müdafiə paktına münasibəti əvvəlcə mənfi idi, lakin sonralar dəyişdi. Britaniyanın Şərqi Avropa və Qafqazda olan qüvvələrinin baş komandanı general C.Miln Denikinin Cənuba doğru hərəkəti ilə ra zı olmad ığı barədə baş nazir
354 N.Yusifbəyliyə radioteleqram göndərdi 19 . Müstəqilliyin ilk günlərindən Gürcüstan Respublikası ilə qurulan diplomatik əlaqələr çox çətin və ziddiyyətli bir yol keçsə də, 1920-ci ilin əvvəllərində normal məcraya düşdü. Hər iki respublikanın müstəqilliyi Versal Ali Şurası tərəfindən de- fakto tanındı. İranla münasibətlərdə də əvvəlki narazılıqlar, daha ço x isə anlaşılma zlıq lar 1919-cu ilin ortalarından etibarən öz yerini ə məkdaş lıq meyllərinə verməyə başladı. Həmin ilin payızında yaradılan birgə Azərbaycan-İran ko missiyasının gərgin işi nəticəsində iki dövlət arasında münasibətlərin bir sıra tərəflərin i əhatə edən müqavilə və saziş hazırlandı. 1920-ci il mart ayın ın 20-də iki dövlət arasında əməkdaşlığ ın bütün sahələrini əhatə edən 7 müqavilə və saziş imzalandı. Məğlubiyyətdən sonra çətin vəziyyətə düşmüş Türkiyə ilə də əlaqələr bərpa edilməyə başlamış, tanınmış yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli İstanbula səfir təyin edilmişdi. Azərbaycan diplomatiyası Avropa və Qafqazdakı fəaliyyətində həyatla ölüm arasında mübarizə aparan Anadolu türklərinin də mənafeyini müdafiə edirdi. Rusiya və Ermənistanla münasibətlər bütün dövr ərzində qeyri-stabil olaraq qaldı. Azərbaycan diplomatiyasının ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq, "böyük dövlətçilik" mövqeyindən çıxış edən bu döv-lətlərlə normal münasibətlər yaratmaq mümkün olmadı. Birinci Dünya müharibəsində Türkiyənin məğlubiyyəti 1918-ilin axırlarında ermənilərin yenidən fəallaşmasına şərait yaratdı. Artıq dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılan "dənizdən dənizə Böyük Ermənistan" iddiaları yerli türk əhalisinə görünməmiş müsibətlər gətirdi
Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qarşısında duran əsas vəzifə erməni dəstələrinin zorakılığının qarşısını almaq və Ermənistanla normal qonşuluq münasibətlərini bərqərar etmək idi. Lakin Azərbaycan hökuməti dəfələrlə müraciət etsə də, Ermənistan öz təcavüzkar siyasətini dayandırmadığı üçün iki dövlət arasında nəinki normal münasibətlər yaratmaq mümkün olmadı, hətta əksinə bir sıra böyük dövlətlər tərəfindən dəstəklənib qızışdırılan vs onların əlində oyuncağa çevrilən Ermənistan Zəngəzuru, Naxçıvanı və Qarabağın dağlıq hissəsi kimi qədim Azərbaycan torpaqlarını açıq və gizli şəkildə işğal etmək yolunu seçdi. 1918-ci ilin yayından başlayaraq türk xalqının qəddar düşməni Andronik Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində Azərbaycan sərhədlərini pozub dinc əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlara başladı. Erməni quldur dəstələri Zəngəzur əhalisindən tələb edirdilər ki, ya Ermənistan hökumətinə tabe olsunlar, ya da Zəngəzuru boşaltsınlar. Lakin əhali Andronikin bu həyasız tələbini rədd edərək öz torpaqlarının müdafiəsinə qalxdı, 1918-ci ilin payızından Azərbaycan torpaqlarının müsəlman əhalisindən təmizlənməsi əməliyyatına Ermənistan hökuməti bilavasitə rəhbərlik etməyə başladı. Daşnaklar 1918-ci ilin axırlarında Zəngəzurda 115, Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa qəzalarında 21, İrəvan quberniyasında 60-dan çox Azərbaycan kəndini məhv etdilər və əhalisini soyqırımına məruz qoydular. Həmin ərazilərin 100 mindən artıq türk-müsəlman əhalisi öz dədə-baba
355 yurdundan qovulub didərgin oldu 20 . Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün Azərbaycan hökuməti bir sıra zəruri addımlar atdı. 1919-cu il yanvarın əvvəllərində Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarını Gəncə quberniyasından ayırıb, mərkəzi Şuşa şəhəri olmaqla həmin qəzalardan ibarət Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Həmin il fevralın 12-dən Xosrov bəy Sultanov general-qubernator təyin edildi. General-qubernatora tapşırıldı ki, Qarabağda separatist hərəkatı ləğv edib, qayda-qanun yaratsın və yerli hakimiyyəti təşkil etsin. Ermənistan hökuməti Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılmasına və Xosrov bəy Sultanovun general-qubernator təyin olunmasına dərhal etiraz etdi və belə iddia irəli sürdü ki, buranın böyük hissəsi Ermənistan ərazisidir, X.Sultanov isə ermənilərin düşmənidir. 1919-cu il yanvarın 2-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri Ermənistanın xarici işlər nazirinə göndərdiyi teleqramda Ermənistanın etirazını əsassız sayaraq bildirdi ki, Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Eyni zamanda Ermənistanın etirazı suverenliyə qəsd və Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirildi. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Ermənistan Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması ilə əlaqədar öz etirazını Qafqazda Böyük Britaniya qoşunlarının baş komandanı general Tomsona və müttəfiq dövlətlərin Zaqafqaziyadakı baş komissarı Haskelə də bildirmişdi. Lakin onlar Azərbaycanın Qarabağ qubernatorluğu yaratmaq və ona general-qubernator təyin etmək hüququnu müdafiə etdilər. 1919-cu il iyunun 18-də Azərbaycan Ermənistana nota göndərdi. Bu notada Ermənistanın etiraz və iddiaları rədd edilərək, Qarabağ məsələsində Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili işlərinə qarışmamaq tələb o lunurdu 21 .
vermiş hadisələr bilavasitə Erməni Milli Şurasının planı əsasında törədilmişdi. Bu Şuranın Qarabağda erməni və müsəlman icmaları arasında sabitliyi pozmağa yönəlmiş fəaliyyətini öyrəndikdən sonra ingilis komandanlığı hələ aprel ayında onun üzvlərinın Qarabağın hüdudlarından uzaqlaşdırılacağını vəd etmişdi. İyun ayının əvvəllərində məlum oldu ki, Erməni Milli Şurası Şuşanın ermənilər yaşayan məhəlləsinə gizli yolla silah gətirir. Onların məqsədi Qarabağ yaylaqlarına qalxaraq azərbaycanlıların qarşısını almaq idi. Belə olduqda, X.Sultanov köç gedən yollarda təhlükəsizliyi təmin etmək üçün Azərbaycan Ordusunun əsgərlərin i təhlükəli yerlərə göndərdi və eyni zamanda Erməni Milli Şurasının üzvlərinin həbs edilib Qarabağdan çıxarılması haqqında göstəriş verdi. Buna cavab olaraq, silahlanmış ermənilər iyun ayının 4-də Azərbaycan əsgərlərinə atəş açdılar və üç əsgər öldürüldü. Bu hadisədən sonra X.Sultanov Şuşada və ətraf kəndlərdə qayda-qanun yaratmaq üçün fəaliyyətə başladı və ilk addım kimi Erməni Milli Şurasının üzvlərinin Azərbaycandan çıxarılmasına nail oldu, həmin vaxt Şuşada hərbi toqquşma baş verdi və hər iki tərəfdən itkilər oldu. İyunun 6-da Şuşada sülh əldə edildi. Baş vermiş hadisə ilə bağlı Şuşa erməniləri X.Sultanova üzrxahlıq məktubu yazaraq bildirdilər ki, hörmətli Xosrov bəy, icazə verin Sizin şəxsinizdə Şuşa şəhərinin müsəlman camaatından dünən törədilmiş hadisə ilə bağlı üzr istəyək. Biz adını erməni qoymuş xuliqanların Sizin əsgərlərə qarşı törət-
356 diyi zorakılıq faktından çox həyəcanlanmışıq və bu, haqlı olaraq, Sizin ordunun və zabitlərin həyəcanına səbəb olmuşdur" 22 . Lakin Ermənistan hökuməti Azərbaycan Ordusunun Qarabağdan çıxarılmasını tələb edirdi. Bu tələb Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi tərə findən rədd olundu. 1919-cu ilin yayında Azərbaycan hökumətinin qəti mövqeyi və məqsədyönlü siyasəti nəticəsində respublikanın qanııni hakimiyyəti Qarabağda bərpa edildi. Qarabağın dağlıq hissəsində, Zəngəzurda və ermənilərin planlarına daxil olan digər yerlərdə Azərbaycanın suveren hüquqlarının bərpa edilməsində Qarabağ general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov böyük xidmət göstərdi. Qaniçən Andronik onun ciddi təkidi və müttəfiqlərin yardımı ilə nəinki Azərbaycanı, hətta bütün Cənubi Qafqazı tərk etməyə məcbur olmuşdu. "Böyük Ermənistan" iddialarına daxil olan ərazilərdən biri də Naxçıvan bölgəsi idi. Naxçıvanda hələ 1918-ci ildə Araz-Türk Respublikası yaranmışdı. Respublikanın ərazisinə Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Şərur, Naxçıvan, Ordubad qəzaları daxil olmuşdu. Paytaxt Naxçıvan şəhəri idi. Hökumətin Bakı uğrunda döyüşlər apardığı bir dövrdə, bu respublika əhalinin daşnak hücumlarından qorunmasında faydalı iş gördü. Daşnak hökuməti hələ 1918-ci ilin noyabrında Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, İçmiədzin qəzalarını, Qars vilayətini müsəlman əhalisindən təmizləyib, Ermənistan hökumətinin hakimiyyətini bərqərar etmək istəyirdi. Lakin bu yerlərin müsəlman əhalisinin güclü müqaviməti həmin planın həyata keçirilməsinə mane oldu. Hətta ingilis komandanlığı müvəqqəti olaraq Naxçıvanın idarəçiliyini Ermənis tana versə də, qəza əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri olduğu üçün daşnak hökuməti bu qərarı həyata keçirə bilməmişdi. İngilislərin Zəngəzur və Yuxarı Qarabağı Azərbaycan torpaqları kimi tanıyıb, Naxçıvanı Ermənistanın idarəçiliyinə vermək ideyası Azərbaycanla Türkiyənin arasını kəsmək, ümu milikdə Türkiyə ilə qalan müsəlman xalqları arasında xristian erməni dövləti yaratmaq barədə Kerzon planının tərkib hissəsi idi. 1919-cu ilin mayında xarici işlər naziri F.X.Xoyski general Tomsonla görüşündə müttəfiqlərin baş komandanlığı tərəfindən Naxçvanın idarəçiliyinin müvəqqəti olaraq Ermənistana verilməsinə kəskin etiraz etmiş, Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəzin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu bildirmişdi 23 . Burada silah gücünə öz hakimiyyətini qura bilməyən Ermənistan hökuməti 1919-cu ilin yayında ABŞ layihəsi üzrə bu ərazilərdə neytral zona yaradılmasına çalışırdı. Çünki ABŞ nümayəndəsinin idarə edəcəyi Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz general-qubernatorluğunun gələcəkdə bu ərazilərin Ermənistana keçməsi üçün əlverişli şərait yaradacağı şübhəsiz idi. Naxçıvanlıların dəyanəti və Azərbaycan hökumətinin səyləri nəticəsində Ermənistanın amerikanlar vasitəsilə Naxçıvana yiyələnmək n iyyətləri puça çıxd ı. Ermənistanla Azərbaycan arasında 1919-cu il noyabrın 23-də imzalanan sazişdən sonra Azərbaycan öz hərbi hissələrini Zəngəzurdan geri çağırdı 24 . Bağlanan sazişə görə, toqquşmalar dayandırılmalı, mübahisəli məsələlər, o cümlədən sərhəd məsələləri danışıqlar vasitəsilə həll edilməli idi. Lakin Ermənistan bu sazişi kobud surətdə pozub, Zəngəzura nizami qoşun hissələri göndərdi. Azərbaycan kəndlilərinin talanı və dinc əhaliyə
357 vəhşicəsinə divan tutulması geniş miqyas aldı. 1919-cu il dekabrın 14-də Azərbaycan hökumətinin təşəbbüsü ilə Bakıda Ermənistan-Azərbaycan konfransı açıldı. Lakin konfrans, ermənilərin günahı üzündən, tərəflər arasında ziddiyyəti həll edə bilməyərək işi yarımçıq dayandırdı. 1920-ci ilin yanvarında Ermənistanın hərbi əməliyyatları yenidən gücləndi. Belə bir şəraitdə A zərbaycan hökuməti erməni təcavüzinü dəf etmək üçün ciddi tədbirlər görmək məcburiyyətində qaldı. Azərbaycanın həyatı mənafeyi sovet Rusiyası ilə normal münasibətlər qurulmasını tələb edird i. Yeni iqtisadi əlaqələrin hələ yaradılmadığı və ənənəvi əlaqələrin pozulduğu bir vaxtda Azərbaycanın neft, pambıq və digər xammalların ın Rusiya bazarından məhru m olması Azərbaycan hökumətinin şimal qonşusu ilə münasibətləri normallaşdırmasını zəruri edirdi. Azərbaycanın Gürcüstandakı diplo matik nü mayəndəsi RSFSR xalq xarici işlər komissarına göndərdiyi 1918-ci il 6 o ktyabr tarixli məktubunda Moskva vilayəti ərzaq komitəsinin Bakıda olan səlahiyyətli nümayəndəsi İ.P.Orlovun Azərbaycanla iqtisadi əlaqələr yaratmaq sahəsində gördüyü işləri qeyd edərək, Bakıda və Moskvada rəsmi nü mayəndəlik təyin olun masını, həmçinin ticarət mübadiləsin in ümu mi istiqamətlərini müəyyən etməyi təklif edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin parla mentin açılışında söylədiyi nitq Azərbaycan hökumətin in Rusiyaya münasibətini bild irmək baxımından diqqəti çəkir: " Bizim Rusiya ca maatına qarşı heç bir ədavət və nif rətimiz yo xdur. Beza r o lduğumuz Rusiya çarizm Rusiyası istibdadıdır... Bizcə, mənfur olan Rusiya millətləri əzən və hüquqlarını verməyən rəsmi Rusiyadır, hər millət müstəqil və hürr olmalı, hürr oldu - ğundan sonra digər millətlərlə ürək istədiyi kimi əqdi-ittifaq etməlidir... Biz Rusiyanın səadətini istəriz, Rusiya səadətini s evəriz. Fəqət kəndi istiqlalımızı da əziz tutarız"
25 . 1919-cu ilin yazında Nazirlər Şurasının yeni seçilmiş sədri N.Yusifbəyli təşkil etdiyi höku mətin proqramında Sovet Rusiyası ilə iqtisadi-ticarət əlaqələrin in bərpası vəzifəsini də irəli sürmüşdü. Bundan ötrü isə, ilk növbədə, Azərbaycan hökumətinin bu barədə dəfələrlə müraciət etməsinə baxmayaraq, Sovet Rusiyası mü xtəlif əsassız bəhanələr gətirməklə buna razılıq verməkdən yayınırd ı. Bu diplomatik oyunbazlığın arxasında isə Bakı neftinə sahib olmaq iddiası dururdu. V. İ. Len inin 1920-ci il martın 17-də Qafqaz cəbhəsinə göndərdiyi teleqramda bu niyyət açıq-aydın göstərilmişdi: "Bakını almaq b izə olduqca, və olduqca zəruridir. Bütün səyinizi buna verin..." 26
Gö ründüyü kimi, bolşevik Rusiyası üzdə millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu qəbul etdiyini deməsinə baxmayaraq , müstəqil milli dövlətlərin varlığı ilə barışa bilmirdi. Bakı quberniyası Xalq Komissarları Sovetinin məğlubiyyətindən sonra da bolşevik hökuməti Azərbaycanı, xüsusən Bakını Rusiyanın ayrılmaz hissəsi hesab etmək iddiasından əl çəkmirdi.
358 Lakin Rusiya ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına əngəl törədən çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının milli mənafeyinə uyğun xarici siyasət yeritmək, mürəkkəb beynəlxalq vəziyyətdə Azərbaycanla qonşu dövlətlər arasında mehriban münasibətlər yaratmaq, onu dünya birliyinin bərabərhüquqlu üzvünə çevirmək Azərbaycan diplo matiyasının başlıca məqsədi idi. O bu mühüum məqsədə Paris sülh konfransında nail oldu.
Hökumət çoxsaylı çətinliklərlə bağlı olan daxili problemləri həll etməyə çalışdığı bir vaxtda Azərbaycan diplomatları Parisdə toplanmış qalib dövlətlər tərəfindən tanınmaq və kömək əldə etmək üçün ağır mübarizə aparırdılar. Azərbaycan parlamenti Paris sülh konfran- sında iştirak etmək üçün Ə.M.Topçubaşov - sədr, M.H.Hacınski – sədrin müavini, nümayəndə heyətinin üzvləri Ə.Şey xülislamov, Ə.Ağayev və müşavirlər M. Məhərrəmov və C.Hacıbəyov olmaqla nümayəndə heyətini təsdiq etmişdi 27 . "Avropanın sivil dövlətləri və ABŞ-ın ictimai fikrini onların işgüzar dairələri ilə ticarət əlaqələri yaradılmasına ən ço x kö mək edən istiqamətə hazırlamaq" üçün Azərbaycan nümayəndə heyətinə əlavə səlahiyyətlər verilmişdi 28 . 1919-cu il yanvarın 18-də həmin nümayəndə heyəti İstanbula yola düşdü. Burada onlar 1919-cu il yanvarın 20-də Parisə getmək üçün viza almalı idilər. Lakin İstanbula gəldikdən sonra nümayəndə heyəti 1919-cu ilin aprelinə qədər burada ləngidi, çünki müttəfıq qoşunlarının komandanlığı hər vasitəyə əl atıb onun Paris sülh konfransında iştirakına mane olu rdu. Nümayəndə heyətinin başçısı Əli Mərdan bəy Topçubaşovun İstanbuldan göndərdiyi məlumatlar onun Parisə getməyə viza almaq üçün böyük əmək sərf etdiyini sübut edirdi. Yalnız mayın ortalarında Azərbaycan diplomatları Fransaya gələ bildilər, bu da onlann qarşısında duran məsələlərin həllinə köməyi təmin etmək üçün lazımi h a z ır l ıq işləri görmələrinə imkan vermədi. Lakin artıq 1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ prezidenti V.Vilsonla görüşə bildi. Görüşün nəticələri çox da ümidverici deyildi. ABŞ prezidenti qeyd etmişdi ki, dünyanın kiçik ərazilərə parçalanmasını Sülh Konfransı istəmir və Azərbaycan məsələsinə Rusiya məsələsi həll olunduqdan sonra baxıla bilər. Eyni zamanda V.Vilson Azərbaycan nümayəndə heyətini əmin etmişdi ki, "...bundan sonra Azərbaycan xalqı öz azadlıq və müstəqilliyini qoruyub saxlamaq kimi müqəddəs işində böyük Amerika- nın kömək və yardımını alacaqdır" 29 . O, azərbaycanlılara Cənubi Qafqaz xalqlarının konfederasiyası ideyasını müzakirə etməyi məsləhət görmüş və demişdi ki, konfederasiya Millətlər Cəmiyyətinin himayəsinə veriləcək ölkə kimi böyük dövlətlərdən birinin hima- yəçiliyinə ü mid edə bilər 30 . Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov Paris Sülh Konfransına təqdim edilmiş memorandumun surətini ABŞ prezidenti V.Vilsona təqdim etmişdi. Sənəd xüsusi xəritəli vərəqdə sərhədləri göstərilməklə Qafqaz Azərbaycanının mustəqilliyinə; iqtisadi xəritə ilə birlikdə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti və maliyyəsinə; etnoqrafik xəritə və diaqramlarla birlikdə Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinə dair 3 maddədən 31 ibarət idi. Paris konfransının iştirakçılarını respublikadakı siyasi vəziyyətlə tanış etmək üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti böyük işlər görmüş, məsələn, 1919-cu il mayın 23-ü
359 İngiltərə nümayəndəsi A.Mallet və ABŞ nümayəndəsi K.Morgentau ilə görüşlər keçirmişdi. Paris Sülh Konfransında keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış bütün müstəqil dövlətlərin nümayəndələri iştirak edirdilər. Bu konfransın gedişində onlar görüşlər keçirir və öz müşahidələri barədə fikir mübadiləsi aparırdılar. Bəzi məsələlər üzrə onlar eyni tələblərlə ç ıxış edird ilə r. 1919-cu il iyunun 13-də V.Vilson, D.Lloyd Corc, J.Klemanso. V.Orlando və baron Makinonun imzası ilə Rusiya ərazisində admiral Kolçakın ali hakimiyyətinin qismən tanınmasına dair sənəd dərc olundu. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan, Gürcüstan, Latviya, Estoniya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukrayna nümayəndələri 1919-cu il iyunun 13-də Paris konfransının sədrinə etiraz notası təqdim etdilər 32 . Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyəti İranla münasibətlər məsələsi üzrə xeyli iş gördü. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra İran Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürür və onun İran dövlətinə birləşdirilməsini tələb edirdi.
1919-cu il avqustun 19-da Londonda İngiltərə-İran müqaviləsi bağlandıqdan sonra İran Azərbaycanla bağlı ərazi iddialarından əl çəkd i. 1919-cu il noyabrın 1-də Parisdə Azərbaycanla İran arasında Azərbaycanın müstəqilliyin in tanınması haqqında müqavilə bağlandı və iki ölkə arasında diplo matik münasibətlərin yaradılmasına razılıq əldə ed ild i 33 . Bu müqavilən in bağlanması Azərbaycan diplo matiyasının beynəlxalq səhnədə mühüm qələbəsi idi. Lakin Azərbaycan nümayəndə heyətinin, həmçinin d igər y eni yaran mış dövlətlərin nü mayəndə heyətlərinin fəaliyyəti onunla mürəkkəbləşird i ki, Paris Sülh Konfransında bu dövlətlərin müstəqilliy inin tanın ması məsələsinin mü zakirəsi konfransın gündəliyindən "Rusiya məs ələsi" ilə əlaqələndirilərək açıq-aşkar ləngidilirdi. Bu da onların beynəlxalq hüquq subyektləri kimi tanın masın ı şübhə
altına qoyurdu. 1919-cu il o ktyabrın 8-də Azərbaycan, Gü rcüstan, Latviya, Estoniya müstəqil respublikaları, Şimali Qafqaz dağlıları və Ukraynanın nümayəndələri sülh konfransının sədri Klemans oya 1919-cu il 7 iyul tarixli birgə bəyannaməyə əlavə olan məktub göndərdilər. Həmin mə ktubda bu respublikalara münasibətdə böyük dövlətlərin mövqeyi kəskin şəkildə pislənir, keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaranmış siyasi vəziyyətə toxunularaq göstərilird i ki, "...Rusiya bolşeviklə ri pro letariat və ko mmun izm diktaturası yaratmağa çalışır, Rusiyanın irticaçı dairələri isə həmin ərazidə özünün hərbi diktaturasını qurmağa və xalqları əsarət altına almaqla keçmiş Rusiyanı bərpa etməyə cəhd göstərirlər" 34 .
subyektləri kimi tanın ması məsələsinin həllini tə xirə salmamağ ı xahiş edir, onun həllinin qeyri-müəyyən vaxta təxirə salın masın ın müstəqilliyə can atan xalq lar üçün çox ağır nəticələr verə b iləcəyin i vurğulayırd ılar. Klemansoya ünvanlanmış məktubda Ali Şuran ın mü zakirəsinə təqdim edilən iki məsələ: "birincisi, hər b ir respublikanın müstəqil dövlət kimi tanın ması; ikincisi, ərazi, maliyyə, iqtisadiy-
360 yatla bağlı digər məsələlərin dərhal mü zakirə edilməsi" təklif o lu nurdu 35 . Bolşevik təhlükəsinin güclənməsi nəticəsində Qafqazda yaran mış vəziyyət Antanta ölkələrini ciddi şəkildə düşünməyə və real əməli addımlar atmağa məcbur etdi. Qızıl Ordunun Qafqaza yiyələn məsi bütün Yaxın və Orta Şərqi təlatü mə gətirib bolşevik ideyalarının İranda və digər Şərq ölkələrində yayılmasına kömək edəcəyi aydın idi. Buna görə də Avropanın bir çox siyasətçiləri Azərbaycan və Gürcüstanın sovet imperiyasına qarşı çıxmasını təmin etmək məqsədilə onları müvafiq müdafiə vasitələrilə təchiz etməyə və onların müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyin zəruriliyi ideyasına tərəfdar çıxırdılar. Lakin suverenliyi tanınmayan ölkələrə yardım göstərmək işi müharibədən sonra qərarlaşmış beynəlxalq münasibətlərin əksinə olduğu üçün müəyyən çətinliklərlə qarşılaşırdı. Eyni zamanda bu respublikaların beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmasına mane ola biləcək "vahid və bölünməz Rusiya" ideyası artıq yeni yaranmış şəraitdə öz əhəmiyyətini itirmiş, onun tərəfdarlarının ümidləri özünü doğrultmamışdı. Məhz buna görə hadisələrin belə axarda inkişaf etdiyi bu dövrdə Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınması təxirə- salın maz məsələyə çevrildi. Bu məqsədlə 1920-ci il yanvarın 10-da Böyük Britaniyanın təşəbbüsü ilə Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının sessiyası çağırıldı. Sessiyada İngiltərə, Fransa və İtaliyanın hökumət başçıları və xarici işlər nazirləri, ABŞ və Yaponiya tərəfindən isə onların sülh konfransındakı nümayəndələri, həmçinin Parisdəki səfirləri iştirak edirdilər. Ke d'Orsedə keçirilən sessiyada Cənubi Qafqaz respublikalarının problemi geniş və hərtərəfli müzakirə edildi
36 . Qafqazda vəziyyət haqqında ətraflı məlumat verən Britaniya baş naziri bolşeviklərin Cənuba doğru irəlilədiyini, Denikinin darmadağın ediləcəyi və Xəzər dənizinin tutulacağı halda onlann türklərin köməyinə ümid edə biləcəklərini qeyd etdi. Belə olduqda Qafqaz dövlətlərinin çıxılmaz vəziyyətdə qalacaqlarını bildirdi. Buna görə də Lloyd Corc bu dövlətlərin silah və hərbi sursatla təchiz olunmasının ən sərfəli variantını işləyib hazırlamağı təklif etdi. Onun təklifilə Ali Şura qərar qəbul etdi. Qərara uyğun olaraq, hərbi ekspertlər Qafqaz respublikalarına kömək etmək üçün təkliflər hazırlamalı idilər. Lloyd Corcun bəyanatını tamamilə müdafiə edən Jorj Klemanso Qafqaz işlərində təcrübəsi olan Britaniya nümayəndələri tərəfindən "Qafqaz respublikalarına kömək etmək haqqında" memorandum hazırlanmasının zəruriliyini qeyd etdi 37 . Ali Şuranın Lloyd Corc və Klemansonun iştirak etmədiyi gündüz iclası xarici işlər nazirləri səviyyəsində davam etdirildi və burada İngiltərə naziri lord Kerzonun təklifi ilə Qafqaz respublikalarına münasibət probleminin siyasi tərəflərinə aid nıüzakirə aparıldı. Öz çıxışında Kerzon Lloyd Corcun Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqil dövlət kimi tanınmaq məsələsini Ali Şuranın gündəliyinə çıxartmaq niyyətində olduğunu bildirdi. "Erməni məsələsi"nə gəldikdə isə onu "Türkiyə məsələsi" ilə bir yerdə həll etmək nəzərdə tutulurdu. Xarici işlər nazirləri Azərbaycan və Gürcüstana qarşı üçtərəfli təhlükə yaranması ilə bağlı eyni fikirdə olduqlarını bildirdilər 38 . Onlar "üçtərəfli təhlükə" dedikdə, əvvələn, bolşevik Rusiyası qoşunlarının cənuba doğru irəliləməsini; ikincisi, geri çəkilən Denikin qoşunlarının bu respublikalara soxula biləcəyini; üçüncüsü isə kamalçıların, Rusiya ilə sazişə əsasən, bu
361 respublikalara daxil ola biləcəyini nəzərdə tuturdular. Vəziyyətin kəskin böhranlı şəkil alması Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini Antanta ölkələrindən kömək istəməyə məcbur etdi 39 . Bu xahişlər barədə Ali Şuraya məlumat verən Kerzon Azərbaycan və Gürcüstanın dərhal de-fakto tanınması təklifini irəli sürdü. Versal konfransında yaranmış vəziyyət faktiki olaraq fəaliyyət göstərən dövlətlərin tanınması üçün bütün zəruri şərtlərin olmasından xəbər verirdi. Onun reallaşmasından ötrü yalnız təkan verəcək bir tərəf lazım idi, o tərəf də sülh konfransının iştirakçısı Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri lo rd Kerzon oldu 40 .
Mudros barışığından sonra İngiltərə hökumətinə çox böyük üstünlüklər verirdi. Bir qədər sonra - yanvarın 11-də müttəfiqlərin Ali Şurası lord Kerzonun təklifi ilə aşağıdakı məzmunda qərar qəbul etdi: "Müttəfiq və birləşmiş dövlətlər Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini de-fakto səviyyəsində birgə tanıyırlar" 41 .
tanınması aktına qoşulmaq üçün onlar öz hökumətlərinin rəyini öyrənməlidirlər 42 . Az sonra Yaponiya Ali Şuranın 11 yanvar tarixli qərarına qoşuldu. Amerika Birləşmiş Ştatları qərara qoşulmaqdan rəsmi olaraq imtina etdi. ABŞ-ın bu qərarı müxtəlif səbəblərlə izah edilirdi. Onlardan biri Amerika hökumətinin Qafqazda Böyük Britaniyanın nüfuzunun güclənməsindən ehtiyatlanması idisə, digəri də sülh konfransının yekun mərhələsində ABŞ-la onun Avropa müttəfiqləri arasında ciddi ixtilaflar yaranması idi. Lakin ABŞ-ın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini tanımaqdan imtina etməsinin təkcə İngiltərə-Amerika ziddiyyətlərindən irəli gəlmədiyi gümanı da istisna deyildi. Amerika Senatının Versal müqaviləsinə qoşulmaga razılıq verməməsi, Vilson hökumət inin həyata keçird iyi geniş beynəlxalq əməkdaşlıq siyasətinin tənqidə məruz qalması onun Qafqazla bağlı siyasətinə də öz təsirin i göstərdi. Yanvarın 13-də ABŞ-ın Parisdəki səfiri Valles İngiltərə və Fransanın Azərbaycan və Gürcüstan dövlətlərinin müstəqilliklərini de-fakto tanımaları və onlara yardım göstərməyə hazırlaşmaları barədə Vaşinqtona məlu mat verd i. ABŞ höku mətinin Fransadakı səfirinə cavab məktubunda deyilirdi ki, Birləş miş Ştatlar İngiltərə və Fransanın Qafqaz dövlətlərinə kö mək etmək ideyası ilə razılaşsa da, onların müstəqilliklərin in tanın masını Rusiyanın dağılmasın ın başlanğıcı kimi q iy mətləndirir. Bununla yanaşı, yanvarın 19-da müttəfiq lər tərəfindən Ermənis tanın müstəqilliy inin tanın masın ı A BŞ heç də Rusiyanın dağılması kimi qiymətləndirməd i və 1920-ci il aprelin 23-də özü də de-fakto olaraq Ermənistanı tanıdı. Yanvarın 15-də Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Fransa Xarici İşlər Nazirliy inə dəvət olundular. A zərbaycan (Ə.M.Topçubaşov və M.Məhərrəmov) və Gürcüstan (İ.Sereteli və Z.Avalov) nümayəndələri nazirliyin birinci katibi Jü l Kambon, İngiltərə nümayəndəsi Filipp Kerr və İtaliya nümayəndəsi
362 markiz de la Torreta tərəfindən qəbul edildilər 43 . Jül Kambon Azərbaycanın Ali Şura üzvləri və müttəfiq dövlətlər tərəfindən de-fakto tanın ması haqqında Paris Sü lh Konfransının rəsmi qərarını Ə.M.Topçubaşova təqdim etdi. A zərbaycan və Gü rcüstan nümayəndələrini təbrik edən Kambon bildirdi ki, bundan sonra Azərbaycan və Gürcüstan müstəqil dövlətlər kimi, bu və ya digər mə sələlərin həllində rəs mi şəkildə sülh konfransına müraciət edə bilərlər. Bu vaxtdan etibarən hər iki ölkə rəsmi şəkildə Ali Şura ilə əlaqəyə girə, həmçinin öz ehtiyaclarının qey də alın masın ı, qanuni hüquqlarının və konfransın iclaslarında bərabərhüquqlu üzvlüyünün təmin olun masını tələb edə bilər. Bundan əlavə, Kambon bildird i ki, bu dövlətlərin höku mətlərin in tanınması aktı onların Rusiyadan ayrılması faktın ın tanınması ilə bir vaxtda baş vermişdir 44 . Sonra Kambon nümayəndələrin xahiş və təkliflərin i din lədi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti adından çıxış edən Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın siyasi quruluşu haqqında qısa məlumat verərək qeyd etdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti böyük dövlətlər tərəfindən həm kömək, həm də özünün de-yure tanınmasını gözləyir. Yanvann 15-də Versalda hərbi ekspertlər Şurası Azərbaycana Gürcüstana hərbi kömək göstərməklə bağlı məsələləri müzakirə etdi. Şuranın işində iştirak etmək üçün Böyük Britaniyanın hərbi naziri U.Çörçill, Britaniya İmperiya Ordusu Baş Qərargahının rəisi feldmarşal H.Vilson, admirallığın birinci lordu U.Lanq, lord-admiral A.Bitti və başqaları təcili olaraq Londondan Parisə gəldilər 45 . Yanvarın 16-da hərbi ekspertlərin işi davam etdirildi, onların iclasına J.Klemanso sədrlik edirdi. Bir gün əvvəl Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ilə görüşən J.Klemanso J.Kambondan Qafqazda vəziyyət haqqında məlumat verməyi xahiş etdi. Qafqaz rcspublikalarının müdafiə qabiliyyəti haqqında iclas iştirakçılarına məlumat verən J.Kambon qeyd etdi ki, onlar maliyyə, hərbi və digər yardımlara ciddi ehtiyac hiss edirlər. Lakin J.Kambon və F.Kerrin məlumatları Klemansonu qane etmədi. Qərara alındı ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin iştirak edəcəyi sabahkı iclası feldmarşal H.Vilson aparsın. Yanvarın 17-də
Azərbaycan nümayəndələrinin yaşadığı "Klaric" mehmanxanasında H.Vilsonun sədrliyi altında admiral Bitti, İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Robert Vansittart, həmçinin Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin iştirak etdikləri müşavirə keçirildi. Müşavirənin əsas məqsədi bolşevik basqını təhlükəsi qarşısında qalan Azərbaycan və Gürcüstana maddi kömək göstərilməsi ilə bağlı məsələlərin aydınlaşdırılması idi. Bununla belə, iclasda Qafqaza müttəfiq qoşunları vasitəsilə kömək etmək məsələsi müzakirəyə çıxarılmadı. Yalnız hərbi sursat və ərzaq məhsulları göndərilməsi çərçivəsində yardım göstərmək məsələsinə toxunuldu. Admiral Bittinin Azərbaycanın xaricdən kömək almadan Xəzər dənizi sahillərini qorumaq üçün öz hərbi- dəniz qüvvələrini yarada bilməsi sualına Ə.M .Topçubaşov mənfi cavab verdi. 1920-ci il yanvarın 19-da Paris Sülh Konfransı Ali Şurasının hökumət
363 başçılarının iştirakı ilə keçirilən iclasında Cənubi Qafqaz rcspııblikaları problemi ətraflı müzakirə edildi. Həmin gün Paris Sülh Konfransının iclasında Lloyd Corc, Klemanso, Nitti, Kambon, Matei, Kerzon, Çörçill, Foş, Bitti, Vilson, eləcə də o dövrün digər gör- kəmli siyasətçiləri və hərbçiləri, həmçinin Azərbaycan nümayəndə heyətinin bütün üzvləri iştirak edirdilər. İclasda, Ali Şuranın 10 yanvar tarixli tapşırığ ına əsasən, ingilis nümayəndələri tərəfindən tərtib edilmiş memorandum elan olundu. Memorandumda aşağıdakı tədbirlər nəzərdə tutulurdu: 1.
Azərbaycan və Gürcüstanın tanınması (bu tədbir həyata keçirilmişdi); 2.
Əvvəllər Den ikinə verilmiş və Potidə olan silah və sursatın Azərbaycan, Gürcüstan və Ermən istana verilməsi; 3.
geyim) cəhətdən yardım göstərilməsi; 4.
Bakın ın müdafiəsin in möhkəmləndirilməsi üçün əlavə tədbirlərin görülməsi; 5.
Xəzər dənizinə və Xəzər donanmasına buraxılmaması, Denikinin dəniz donanmasının müttəfiqlərin ü mu mi istifadəsinə qaytarılması, bu, mü mkün olmadıqda isə onun batırılması 46 . İclasda müttəfiq lərin hərbi ekspertləri adından məruzə ilə Ferd inand Foş çıxış etdi. Cənubi Qafqaz respublikalarına nədə və hansı formada kö mək göstərmək məsələsi kəskin mübahisələrə səbəb oldu. Hərb i ekspertlər heyətinin b aşçısı marşal Ferdinand Foş Qafqaza bir neçə div iziya göndərməyi zəruri hesab etdi. Ferdinand Foşla həmrəy olan feld marşal H.Vilson əlavə etdi ki, Britaniya donanması Xəzər dənizində təşəbbüsü öz əlinə almazsa, Qafqazı saxlamaq mü mkün olmayacaq. Hərbi nazir U.Çörçill H.Vilsonun fikrilə razılaşdı və bildird i ki, İngiltərə Xəzər dənizində hökmranlığı ələ almazsa, Qafqaza göndərilən bütün silahlar bolşeviklərin əlinə keçəcək 47
Hərbi ekspertlərin təklifinə qətiyyətlə etiraz edən Lloyd Corc qeyd etdi ki, hərbçilər siyasətdə heç nə başa düşmürlər. "Əgər ordu göndərmə dən Qafqazı saxla maq mü mkün deyilsə və göndərilən silahlar it iriləcə ksə, demə li, məntiqə əsasən, köməkdən imtina etmək lazımd ır". Loyd Corc marşal Foşa müraciət edərək soruşdu: "Hərbçilərin qərarın ı məhz bu məzmunda başa düşmək olarmı?" Marşal Foş isə haqlı olaraq hesab edirdi ki, yalnız qoşun göndərməklə Qafqazı bolşevik basqınından xilas etmək o lar 48 . Beləliklə, Klemanso və Çörçill Qafqaza bilavasitə qoşun göndərmək tərəfdarı olduqları halda, Lloyd Corc və Nitti kö məyi hərbi göndərməklə məhdudlaşdırmağı nəzərdə tuturdular. Azərbaycan və Gürcüstana hərbi yardım göstərməyin zəruriliyini qeyd edən Lloyd Co rc eyni zamanda bu respublikalar tərəfindən yardımına səmərəli istifadə edilməsi imkanlarını aydınlaşdırmağa çalışırd ı. O, bu yard ımın da vaxtilə Denikinə göndərilmiş yardım kimi bolşeviklərin əlinə keçməyəcəyinə əmin olmaq istəyirdi.
364 Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinə müraciət edən konfransın sədri J.KJemanso onlardan ölkələri üçün hansı təhlükə olduğu və Lloyd Corcun qaldırdığ ı məsələ ilə bağlı olaraq, müttəfiqlərin verd iyi yardımdan səmərəli istifadə edə bilmək imkanlan barədə məlu mat istədi 49 .
Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrini d inləmək qərara alındı. Əldə olunmuş razılığa görə, hər iki nümayəndə heyəti adından çıxış edən İ.Sereteli Gürcüstan və Azərbaycanın müttəfiqlərin yardımına böyük ehtiyacları olduğunu bildirdi. Klemansonun "Siz qoşun istəyirsinizmi?" - sualına cavab olaraq Sereteli bildirdi ki, bu, çox yaxşı olardı, çünki bolşeviklər tez-kec Qafqaza soxulacaqlar 50 . Sonra Lloyd Corc Azə rbaycan silahlı qüvvələri h aqqında suallar verdi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin müşaviri M .Məhərrəmov onun suallarını cavablandırarkən b ild irdi ki, lazımi miqdarda silah və sursat olarsa, Azərbaycanda orduya qısa müddətdə 100 min nəfər səfərbər etmək mümkündür 51 .
başçısı Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bolşeviklərə, həmçin in Denikinə qarşı heç b ir iddia et mədiy ini, hər hansı bir fo rmada Rusiyanın da xili işlərinə qarış maq fikrində olmad ığını qeyd etdi. Bununla bərabər, b ild irdi ki, hər iki qüvvənin Azərbaycanın müstəqilliyi üçün törətdiyi təhlükədən müdafiə olunmaq üçün bütün imkanlardan, o cü mlədən müttəfiqlərin yard ımından səmərəli istifadə olun masını məqsədyönlü sayır. Onun fikrincə, müttəfiqlər İngiltərən in Ənzəlidəki donanmasından istifadə edərək, Bakının müdafiə qabiliyyətini xey li gücləndirə bilərdilər. Ə.M.Topçubaşov müttəfiq lərə şimaldan hərəkət edən ordu ilə Qafqaz respublikaları arasında bufer rolu oynayan Dağlılar Respub lıkasını da de-fakto tanımağ ı təklif ed ird i. İclasa yekun vuran Lloyd Corc Qafqaz respublikalarına silah, sursat və geyim formasında təcili yardım göstərməy i zəruri hesab etdi. Azərbaycana və Gü rcüstana qoşun göndərmək məsələsinə to xunan Lloyd Corc bunun qeyri- mü mkünlüyünü etiraf etdi. Onun fikrincə. Qa fqaz respublikala rı ö z silah lı qüvvələri hesabına öz müdafiə qabiliyyətlərin i, xüsusilə Bakın ın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmə lidirlər 52 . Lloyd Corc Dağ lılar Respublikasını de-fakto tanımaq haqqında Ə.M.Topçubaşovun irəli sürdüyü təklifi bəyəndi 53 . Nəticədə müzakirə olunan məsələlərlə əlaqədar olaraq Ali Şura Qafqaza aid dörd maddədən ibarət olan qərar qəbul etdi: 1.
sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsinə to xunularaq qeyd edilirdi ki, bu məsələyə "Türkiyə məsələsi" ilə birlikdə baxılacaqdır. 2.
imkanları yo xdur.
365 3.
Müttəfiqlər Qafqaz respublikalarına silah, döyüş sursatı və ərzaq göndərməklə yardım edəcəklər. 4.
Hərbi materialların nədən ibarət olması və onların Qafqaz res - publikalarına çatdırılması yolların ın dəqiqləşdirilməsilə bağlı məsələlərə baxılması ma rşal Foş və feldma rşal Vilsondan xahiş edilsin 54 . Beləliklə, 1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh Konfransında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin de-fakto tanınması Ə. M. Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan nümayəndələrinin diplo mat ik fəaliyyətlərinin uğurlu nəticəsi kimi qiymətləndirilməlid ir. Böyük çətinliklər və məhru miyyətlər hesabına əldə edilmiş bu nailiyyətlə əlaqədar Ə.M .Topçubaşov Parisdən Azərbaycan hökumətin in başçısı N.Yusifbəyliyə göndərdiyi məktubda yazırd ı: "Hər hansı real bir formada biz im də azad və müstəqil yaşamaq ü mid lərimizin möhkəmləndiy i bir dövr başlandı. Mütərəqqi Azərbaycan cəmiyyəti heç vaxt və hətta çar Rusiyasının başqa xalqlara qarşı yeritdiyi müstəmləkə siyasətinin ən ağır günlərində belə azadlıq, müs təqillik ümidlərin i itirmird i. Azərbaycan xalq ı müstəqil yaşaya biləcəyinə, müstəqilliyə nail olacağına inanırd ı". Ə.M.Topçubaşov məktubunda vurğulayırdı: "Bununla yanaşı, biz digər kiçik xalqların ibratamiz mübarizələrini də unutmuruq. Öz azadlıqlarını əldə etmək üçün bu xalqlar yarım il, bir il yox, on illərlə və daha çox mübarizə aparmış, çoxlu insan və maddi itkilər hesabına arzularına çatmışlar. Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısında biz heç vaxt geri çəkilməmişik və çəkilməyəcəyik də, çünki biz bu səadətə bərabər olan heç nə tanı- mırıq"
55 . 1920-c i il yanvarın 2-də Azərbaycan hökumətinin fövqəladə iclası keçirildi. Yanvarın 14-də bütün Azərbaycan ərazisində bayram şənlikləri keçiriləcəyi elan edilmişdi, respublikanın paytaxtında mitinqlər və nümayişlərin, həmçinin Azərbaycan Ordusunun hərbi keçidinin və Azərbaycan parlamentinin təntənəli iclasının keçirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Azərbaycanda yanvarın 14-ü istirahət günü elan olundu; həmin gün respublikanın baş naziri N.Yusifbəylinin Azərbaycan vətəndaşlarına müraciəti dərc olundu. Müraciətdə deyilirdi: "...Azərbaycan istiqlaliyyəti haqqında böyük müttəfiqlər alisi tərəfındən müttəhidən rəy qəbul edilmişdir. Azərbaycanın bütün hüquqa malik olaraq Qərbin pişrov millətləri ailəsinə daxil olması onun tarixində ən işıqlı bir gündür. Bu gündən etibarən ruhən və mənən tərəqqi edərək, millətin qüvveyi-mənəviyyəsi gündən-nəşvü - nüma edəcəyinə şübhə yoxdur. Yenidən nə növ maneə və xətərlər baş versə də, hürr və müstəqil məmləkətin səadətini təmin etmək yolunda bütün vətəndaşların yekvücud olaraq müavinət və müzahirətdə bulunacaqlarına hökumət iman ediyor. Yaşasın müstəqil Azərbaycan xalqı!" 56
Azərbaycan müstəqilliyinin elan olunması beynəlxalq aləmdə ona marağın artmasına təkan verdi. Bir çox ölkələr - Belçika, İsveçrə, Hollandiya, Çexiya və Slovakiya Bakıda öz konsulluqlarını açmağa başdılar, İtaliya isə burada öz nümayəndəliyini yaratdı 57 . Fevral ayında Denikin ordusunun məğlubiyyəti respublikanın dinc nəfəs alması üçün mühüm hadisə oldu. Qonşu Gürcüstan və İranla hərtərəfli əməkdaşlıq yaradılması prosesi başlandı. 1920-ci il martın 20-də Azərbaycanla İran arasında sülh və
366 dostluq haqqında müqavilə bağlandı. Müqaviləyə əsasən, İran hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyini de-yure tanıdı. Tərəflər dostluq və iqtisadi əlaqələrin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, həmçinin Tehranda Azərbaycan səfirliyinin, Bakıda isə İran səfirliyinin açılması barədə öhdəliklər götürdülər 58 . Bundan əlavə, həmin gün Azərbaycanla İran arasında gömrük, ticarət, poçt-teleqraf və konsul əlaqələri haqqında saziş imzalandı 59 . Bir qədər sonra Tehranda Azərbaycan səfırliyi açıldı, Təbrizdə isə Azərbaycanın baş konsulluğu fəaliyyət göstərməyə başladı 60 .
Fransa, İtaliya, ABŞ, İsveçrə, Polşa, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Ukrayna, Ru mıniya, Almaniya və Rusiyada AXC-nin diplomatik nümayəndəlikləri açılması haqqında qanun qəbul etdi 61 . Türkiyə, Gürcüstan və Ermənistan kimi qonşu ölkələrlə diplomatik ə laqələ r genişləndi. Bu dövrdə Bakıda 20-dən çox ö lkən in diplo mat ik missiyaları fəaliyyət göstərməyə başladı. 1920-c i il 28 aprel çevrilişi ərəfəsində beynəlxa lq alə mdə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin tam təcrid olun ması aradan qald ırılmışdı. Müstəqil Azərbaycanın diplomatik cəhətdən geniş tanınması və hərtərəfli beynəlxalq əlaqələr sisteminə daxil olması prosesi başlanmışdı.
|