A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN SÜQUTU
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN SÜQUTU
1920-ci ilin yazından müsəlman partiya və qruplaşmaları -"Müsavat", "Əhrar", "İttihad", sosialistlər, kommunistlər, bitərəflər arasında mübarizənin güclənməsi respublikada siyasi durumu pozan və sabitsizliyi dərinləşdirən mühüm amillərdən biri idi. Hakim "Müsavat" Partiyasında üzə çıxan ziddiyyətlər, dövlətin daxili və xarici siyasətinin birmənalı qarşılanmaması fraksiya üzvlərinin sayına görə parlamentdə ikinci yerdə olan "İttihad"ın parlamentin fəaliyyətinə təsirini gücləndirir və parlamentdə öz şərtlərini diktə etməsi üçün şərait yaradırd ı. "Müsavat" partiyası hələ 1919-cu ilin dekabrında beşinci hökumət kabinetini təşkil edərək ittihadçıların müqavimətini neytrallaşdırmaq niyyəti ilə onlara koalisiya təklif etmişdi. Belə ki, "Müsavaf‖ın konkret məqsədi "İttihad" partiyasının simasında parlamentin sağ hissəsini özünə tərəfkeş etmək idi 1 . Lakin "İttihad" hökumətə daxil olmaq təklifi müqabilində üç şərt irəli sürdü: 1) bütün müsəlman partiyalarının koalisiyasına riayət olunsun; 2) daxili işlər naziri portfeli M.H.Hacınskiyə verilsin; 3) dövlət nəzarəti vəzifəsi bu partiyanın nümayəndəsinə həvalə edilsin la . Dövlət nəzarəti vəzifəsini ələ keçirən "İttihad" bununla da hökumətdə öz gələcək fəaliyyətinin əsas istiqamətini - dövlət strukturlarındakı qanunsuzluqlarla mübarizə aparmaq adı altında "Müsavat"ın əleyhinə kampaniyaçılıq istiqamətini müəyyənləşdirdi. Bu geniş miqyaslı kampaniya daha çox təbliğat xarakteri daşıyırdı. Onların fikrincə, pozuntular və korrupsiyanın daha çox baş verdiyi struktur Ticarət və Sənaye Nazirliy i idi. Bu səbəbdən Nazirlik xüsusi hücumlara məruz qaldı. Nəticədə 1919-cu ilin fevralında əleyhinə kampaniya aparılan nazir müavini Y.A.Əliyev işdən getməyə məcbur oldu. Digər sahələr üzrə geniş yoxlamalar və tədqiqatlar aparılmağa başlandı. Bu kampaniyanın hökumətdən daha çox "Müsavaf‖a qarşı yönəldiyini gizlətməyən ittihadçılar hesab edirdilər ki, sui-istifadə məsələlərinə görə müsavatçılar daha çox məsuliyyət daşıyırlar. Hücumlar o səviyyəyə çatmışdı ki, "İttihad" siyasi rəqibini dövlət vəsaitini qanunsuz olaraq özünün partiya təbliğatı üçün istifadə etməkdə ittiha m edirdi 2 . "İttihad"ın başladığı kampaniyanı Daxili İşlər Nazirliyində davam etdirən M.H.Hacınskinin həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində çoxlu məmur xidmətdən kənarlaşdırıldı. M.H.Hacınskinin bu hərəkətləri, həmçinin fəhlə liderləri və kommunistlərlə yaxınlaşması parlamentin müsavatçılar və bitərəflər fraksiyasında etirazlara səbəb oldu. Onu bolşevizmə yuvarlanmaqda ittiham etməyə başladılar. Lakin yoxlamalar bir sıra dövlət orqanlarının işində özbaşınalıq və korrupsiya faktları olduğunu aşkarladı. Xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin qohumu, hücum hədəfinə çevrilən Qazaxın general-qubernatoru Aslan Xoyski ittihadçıların tələbi ilə, müsavatçılar və bitərəflər fraksiyasının razılığı olmadan, M.H.Hacınski tərəfindən vəzifədən kənarlaşdırıldı. Bu hərəkətlər sonuncunun nazir vəzifəsindən geri çağırılması üçün
414 daha bir bəhanə oldu. "İttihad" partiyası bir sıra məsələlərə münasibətdə bir qədər bolşevikpərəst mövqedən çıxış edirdi. Belə ki, "İttihad" qəzeti o vaxt rəğbətlə yazırdı: "Bolşevizm müsəlmanlardan kənarda güclü qüvvə olduğuna və bütün bəşəriyyəti, o cümlədən müsəlmanları əsarət və zülmün bütün formalarından, Avropa kapitalizmi və imperializ- mindən azad etmək uğrunda mübarizə apardığına görə partiya tərəfindən müdafıə edilir" 3
Partiyanın qəzetində islamın - "təkcə dini təlim deyil, həm də müsəlmanların siyasi və ictimai həyatının çıxış nöqtəsi olan" bu etiqadın sosializmlə birliyinin mümkünlüyü haqqında məqalələr dərc olunurdu 4 . "İttihad"ın bu fəaliyyəti Azərbaycan xalqının dövlət müstəqilliyinə qarşı çevrilmiş siyasət - Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığına qəsd idi və yalnız hökumət böhranı deyil, həm də bütün dövlət hakimiyyəti böhranını dərin ləşdirirdi. "İttihad" kommunizmin Qərb imperializminə qarşı mübarizədə müsəlman dünyasına göstərdiyi köməyi onun ateist xarakterindəki günahı yuyub təmizləyən əvəz sayaraq kommunistlərlə ittifaqa çağırır, Rus Sovet ordusunun Antantaya qarşı mübarizə aparan Türkiyə ilə birləşməsi üçün Azərbaycana buraxılmasını tələb edirdilər. Bir-birinə əks cəbhələrə parçalanmış Türkiyənin özündə də müəyyən qüvvələr belə mövqe tuturdu. Bu hadisələrlə bağlı olaraq, müharibədən sonra Azərbaycanın Türkiyə ilə münasibətləri yeni şəkildə qurulurdu. Türkiyə qoşunları Mudros müqaviləsinin şərtinə görə Azərbaycandan çıxarılsa da, burada Türkiyə amili qalmaqda idi. Mustafa Kamal müttəfiqlərə qarşı çıxdıqdan sonra Türkiyənin nüfuzu Azərbaycanda yenidən yüksəldi, "gənc türklər" də sovet Rusiyası ilə əməkdaşlıqda Qərb imperializminə qarşı mübarizə aparmaq üçün mü mkün üstünlüklər görürdülər. Buna görə də həm onlar, ham də kamalçılar sovet Rusiyası ilə sıx əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Azərbaycan isə bu əlaqələrin yaradılması üçün ən əlverişli yer hesab olunurdu, çünki sovet köməyi müharibə edən Anadoluya Azərbaycandan keçərək çatdırıla bilərdi. Buna görə də Mustafa Kamal müttəfıqlər tərəfindən Cənubi Qafqaz respublikalarının tanınmasını çox narahatlıqla qarşıladı. Buna baxmayaraq, Türkiyənin azadlıq müharibəsi Azərbaycanda cəmiyyətin ən geniş təbəqələrindən getdikcə daha çox tərəfdar qazanırdı. Azərbaycan cəmiyyətindəki sabitliyə ciddi təsir edən amillərdən biri də "Müsavat" partiyasının sıralarındakı qeyri-müəyyənlik idi. Partiyanın sol qanadı kifayət qədər guclü şəkildə ondan ayrılmağa meyillənmişdi. Bu qanad hökumətin daxili və xarici siyasətini kəskin şəkildə tənqid edirdi. Bitərəflər qrupunun lideri Behbud Xan Cavanşir və "Müsavat" partiyasının üzvü M.H.Hacınski də Sovet Rusiyası ilə dostluq münasibətləri yaradılmasına tərəfdar idilər 5 . Azərbaycanın siyasi xadimlərinin dövlət idarəçiliyi və siyasət-diplomatiya təcrübəsinin olmaması da özünü göstərirdi. Bu amillər kommunistlərin uğurlarına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edirdi. Onların sonrakı
415 fəaliyyəti üçün zəruri şərt - bütün kommunist, sosialist qruplarının yalnız bir partiyada birləşmələri çatışmırdı. Birləşmədən bir qədər əvvəl "Hümmət" Partiyasında parçalanma baş verdi. Parçalanmadan sonra sol hümmətçilər R.A.Axundovun başçılıq etdiyi Azərbaycan eserlər partiyası ilə birləşməyə cəhd göstərdilər. Təşəbbüs uğursuzluqla nəticələndi. Müsəlman eserlərin kommunistlərlə əlaqə yaratmaq cəhdi də baş tutmadı, çünki eserlərin fikrincə, formalaşmaqda olan Azərbaycan Kommunist Partiyasının tərkib inə yalnız azərbaycanlılar daxil olmalı idi. Ədalətçilərin fəaliyyəti kommunistlərin rəhbərliyi altında geniş ləndi, 1919-cu ilin əvvəllərində keçirilən konfransda onların B.D.Ağayev, M.D.Ağayev, R.Kərimov, I.Basir, S.Ç.Cavadzadədən (Pişəvəridən) ibarət RK(b)P Bakı təşkilatı, "Hümmət" və "Ədalət" MK seçildi 6 .
keçirilən I qurultayında Azərbaycan Kommunist Partiyası yaradıldı 7 . Bu vaxtdan etibarən kommunistlərin silahlı üsyana hazırlığı başlandı. Onlar Bakıda silahlı çıxışlarının uğurunu Qızıl Ordunun Şimali Qafqazda qələbələri, Xəzər gəmiçiliyinin bərpa edilməsi və Həştərxan-Xəzər Donanmasının göstərə biləcəyi köməklə bağlayırdılar. Həştərxan- Xəzər Donanmasının komandanlığı isə, öz növbəsində, Bakıda sonrakı əməliyyat hərəkətlərini genişləndirməyi sovet qoşunları tərəfındən Petrovsk limanı tutulduğu halda planlaşdırırdı 8 .
işində də öz əksini tapdı. Yeni hökumətdə əmək və əkinçilik naziri vəzifəsini tutmuş Ə.Pepinov 1919-cu il dekabrın 28-də həmkarlar təşkilatlarının iştirakı ilə fəhlə məsələsinə dair müşavirə keçirdi. Nazir həmkarlar təşkilatlarının işlərinə nazirliyin qarışmayacağını vurğulayaraq, fəhlələri əmin etdi ki, fəhlə klubuna və fəhlə təşkilatlarına polis basqınları dayandırılacaq, Bakı hərbi general-qubernatorluğu ləğv ediləcək, yığıncaq azadlığı məhdudlaşdırılmayacaq və əmək haqqı artırılacaqdır. Nazir fəhlələrdən ona kömək göstərmələrini xahiş etdi və fəhlələr isə onun verdiyi bütün vədlərə əməl edildikdən sonra kömək göstərəcəklərini bildirdilər 9 .
Hökumət Mərkəzi Fəhlə Klubunu bağlamaq üçün dəfələrlə cəhd göstərmişdi. İlk dəfə 1919-cu il dekabrın 9-da MFK-nın binası möhürlənmişdi 10 . Buna cavab olaraq, Fəhlə Konfransının Rəyasət heyəti ertəsi günə nəzərdə tutulan etiraz tətilinə çağırışla çıxış etmiş və hökumət orqanlarını Mərkəzi Fəhlə Klubu binasını açmağa məcbur etmişdi. Fəhlə sinfinin mənafeyini müdafiə etmək şüarı ilə kommunistlər milli hökumətə qarşı mübarizə aparırdılar. Respublikanın əsil mənafelərinə zidd, Azərbaycan müstəqilliyinə təhlükə olan bu siyasəti əslində Moskva diktə edirdi. Kommunist təbliğatçıları fəhlələrin öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qarşı Daxili İşlər Nazirliyinin mane olması barədə fəhlələr içərisində kampaniya aparırdılar. Respublikanın daxili işlər naziri M.Vəkilov bununla əlaqədar olaraq bəyanat verərək Nazirliyin fəhlələrin öz
416 iqtisadi və hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizəsinə qarışmayacağını bildirdi, eyni zamanda qeyd etdi ki, dövlətə qarşı yönələn bütün çıxışları yatırmaq üçün hər vasitədən istifadə ediləcəkdir 11 . Bununla əlaqədar olaraq, 1920-ci il martın 15-də polis kommunist təbliğatçıları D.Bünyadzadə, K.İsmayılov. S.Fətəlizadə və başqalarını həbs etdi, Fəhlə Klubunu da yenidən bağladı 12 . Bakı möhkəmləndirilmiş rayonunun general-qubernatoru Murad-Girey Tlexasın məlumatından aydın olurdu ki, keçirilmiş həbslər "bolşevik qəsdinə" qarşı yönəldilmişdir, silahlı üsyan hazırlamağa və qanuni hakimiyyəti devirməyə çalışanların fəaliyyət mərkəzi fəhlə klublandır. Tlexas qeyd etdi ki, hökumət fəhlələrin həqiqətən də ağır olan maddi vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün qəti tədbirlər görəcəkdir. Hökumət hesab edirdi ki, bu məsələlər qanlı döyüşlər, hətta xaricdən düşmən qüvvələri cəlb etməklə deyil, bütövlükdə cəmiyyətin qanunlara riayət edəcəyi və bütün münaqişələri dinc yolla niza mlayacağı şəraitdə həll o luna bilə r. Parlamentdə çoxsaylı siyasi partiyaların olması və onların arasındakı daimi mübarizə Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcud olduğu bütün müddət ərzində hökumətin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Şəxsi və partiyalararası çəkişmələrdən irəli gələn daimi və uzunmüddətli hökumət böhranları, hamını öz iradəsinə tabe edə bilən qətiyyətli rəhbərlərin başçılıq etdiyi nizamlı siyasi qrupların olma ması, hökumətə öz inzibati aparatını möhkəmləndirməyə və dövlət işi, xüsusən ölkənin müdafiəsinə hazırlıq kimi ən mühüm məsələ ilə cidd i məşğul olmağa imkan vermirdi. Ələmli 28 aprel günündən düz 4 ay əvvəl "Müsavat" Partiyasının görkəmli üzvləri və parlamentin bitərəflər qrupu - cəmi 12 nəfər F.Xoyskinin kabinetində toplaşdılar. Toplantıda baş nazir N.Yusifbəyli başda olmaqla müsavatçı nazirlər də iştirak edirdilər. Bu tarixi müşavirədə ölkədə vəziyyətin son dərəcə ciddi olması yekdilliklə etiraf olundu və dərhal təxirəsalın maz tədbirlər görülməsi tələb edildi. Hökumətə aşağıdakı tədbirlərdən ibarət təklif verildi. 1. M.H.Hacınskini daxili işlər naziri vəzifəsindən kənarlaşdırmaq və onun yerinə kommunistlərlə mübarizə aparmağa qabil olan adam təyin etmək; 2.
M.H.Hacınski ilə birlikdə digər sosialist nazirlərin gedəcəyi halda onları dərhal başqaları ilə əvəz etmək; 3.
işində ən geniş səlahiyyətlər vermək; 4.6 aydan sonra Müəssislər Məclisinə seçkilər keç irmək 13 .
Lakin hadisələrin sonrakı gedişi nəzərdə tutulan bu tədbirləri həyata keçirməyə imkan verməd i. Sovet Rusiyası tərəfindən təhlükə getdikcə artırdı. Buna görə də 1920-ci il yanvarın 2-də RSFSR Xalq Xarici İşlər ko missarı Q.V.Çiçerin in ağqvardiyaçı Denikin ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq təklifi ilə 14 xa ric i işlər naziri F.X.Xoyskiyə göndərdiyi nota Azərbaycanı Rusiyanın daxili müna- qişələrinə cəlb etmək və bununla da gələcəkdə A zərbaycanı işğal etmək üçün nəzərdə tutulan siyasi manevrdən başqa bir şey deyildi. Çiçerin notasının əsas
417 məqsədini düzgün başa düşən Azərbaycan xarici işlər naziri F.Xoyski onun təklifini rədd etdi. F.Xoyski özünün 1920-ci il yanvar tarixli cavab məktubunda məh z bu faktı vurğulayırdı ki, Den ikin məsələsi Rusiya dövlətinin daxili işid ir və Azərbaycan suveren dövlət kimi başqa suveren dövlətin daxili işlərinə müdaxiləyə yol verə bilməz. Bununla da nazir müstəqil A zərbaycanın daxili işlərinə qarışmamağı tələb etdi. Bolşevik təhlükəsinin real olduğunu nəzərə alan F.Xoyski höku mətdən respublikada fövqəladə vəziyyət tətbiq etməy i, parlamentin buraxılmasını, yaxın vaxt ərzində Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirilməsini tələb etdi 15 . Sovet Rusiyasına münasibət məsələsi A zərbaycanın siyasi partiyaları arasında əsas ziddiyyət nöqtəsinə çevrildi. Sovet Rusiyası höku məti ilə qarşılıq lı münasibətlər yarad ılması məsələsində partiyanın mövqelərində kəskin qütbləşmə baş verdi. 1920-ci il yanvarın 15-də A.Səfikü rdski sosialist fraksiyası adından xarici işlər naziri F.Xoyskiyə sovet Rusiyasının notasına hökumətin münasibəti barədə sorğu göndərdiyini bildirdi və Azərbaycan hökumətinin cavabını fraksiyaların nü mayəndələri ilə b irlikdə mü zakirə etməyi təklif etdi. Bu təklif qəbul olunmadığ ı halda, höku məti yaran mış problemin həllindən uzaqlaşdıracağını və parlamentin fəaliyyətində ixtilaflar törədəcəyini nəzərə alan ço xluq sorğunun parlamentdə müzakirəsini rədd etdi və höku məti müdafiə etməyi qərara ald ı 16 .
münasibətdə mövcud olan birlik bolşevik Rusiya ilə bağlı məsələdə artıq yoxdur. Sosialistlər və ittihadçılar Çiçerinin notasına müsbət cavab vermək tərəfdarı idilər. Hökumətin siyasətinə qarşı onun bəzi üzvləri də mü xalifətçi mövqe tutdular. Əsas mübahisə Sovet Rusiyasına loyal münasibətin tərəfdarı daxili işlər naziri M.H.Hacınski ilə Rusiya təzyiqinə qarşı radikal tədbirlər görülməsinin tərəfdarı olan xarici işlər naziri F.Xoyski arasında baş verdi. Radikallar qalib gəldilər və 1920-ci il fevralın 18-də M.H.Hacınski daxili işlər naziri vəzifəsindən getdi, lakin ticarət, sənaye və ərzaq naziri vəzifəsini tutdu 17 .
məsələ tam kəskinliyi ilə qoyuldu. M.H.Hacınski öz baxışlarını şərh etdi. F.X.Xoyski başda olmaqla d igər qrup M.H.Hacınskinin məruzəsini mənfi qarşıladı. F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, "heç bir rus partiyası, heç bir Rusiya hökuməti heç vaxt Zaqafqaziya respublikasının müstəqilliyini tanımayacaq və yalnız Qafqaz xalqlarının güclü ordusu və əldə silah müstəqilliyini qorumaq əzmi olduğu zaman Qırmızı Moskva bizimlə hesablaşacaq və bizim sərhədlərimizi keçməyəcəkdir" 18 . Buna görə də sərt xəttin tərəfdarları respublikanı müdafiə etmək üçün bütün zəruri tədbirləri görməyə və ölkəni kommunist ünsürlərindən və onlara rəğbət bəsləyənlərdən təmizləməyə çağırırdı. Bu tədbirləri həyata keçirmək üçün onlar hökumətə fövqəladə səlahiyyətlər verməyi və vaxt itirmədən qonşu respublikaları Qafqazın birgə müdafiəsinə çağırmağı təklif etdilər. Lakin sərt kurs tərəfdarlarının təklifləri qəbul edilmədi 19 . Azərbaycan hökumətində daxili mübarizənin davam etdiyi bütün dövr ərzində
418 Sovet Rusiyası tərəfindən təzyiq hiss olunurdu. Xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Rusiya ilə hərbi ittifaqdan imtina etməsinə cavab olaraq, 1920-ci il yanvarın 23-də Q.V.Çiçerin ikinci notanı göndərdi və Azərbaycanı Rusiyadakı hərbi münaqişəyə cəlb etmək üçün yenidən təşəbbüs göstərdi. Yeni notada Azərbaycan hökumətinin müstəqil siyasətindən Rusiya Xalq Xarici İşlər Komissarlığının açıq narazılığı ifadə edilmişdi. Nazir Azərbaycan hökuməti tərəfindən "onun notası‖nın səsinə səs verən hər hansı bir əks - səda doğurmamasından şikayətlənir və "onun atdığı addımın uğursuz olmayacağına" ümid bəslədiyini bildirirdi 20 .
diplomatik fəallıq həm iqtisadi, həm də siyasi amillərlə izah olunurdu. 1920-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın özündə vətəndaş müharibəsi qurtardıqdan sonra sovet hökuməti qarşısında dağılmış xalq təsərrüfatını bərpa etmək kimi çox çətin və mürəkkəb vəzifənin yerinə yetirilməsində neft amili mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 1920-ci ilin yanvar-mart aylarında iki ölkə arasında baş vermiş diplomatik qarşıdurmanın əsasında məhz bu problem dayanırdı. 1920-ci il martın 17-də V.İ.Leninin Qafqaz cəbhəsi Hərbi-İnqilabi Şurası adından göndərdiyi teleqram sovet hökumətinin Azərbaycana münasibətindəki gizli niyyətlərindən xəbər verir: "Bizim üçün Bakını ələ keçirmək son dərəcə vacibdir. Bütün səyləri bu istiqamətə yönəldin, həm də bəyanatlar sırf diplomatik olmalıdır, möhkəm yerli Sovet hakimiyyətinin hazırlanmasında maksimum yəqinlik əldə edilməlidir" 21 .
martın 7-də Azərbaycan xarici işlər naziri daha qətiyyətli şəkildə tərtib olunmuş üçüncü notasını göndərdi. F.X.Xoyski rus və Azərbaycan xalqları arasında mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasının vacibliyini etiraf edərək bildirdi ki, danışıqlar məhz bu istiqamətdə aparıla bilər. Notada xüsusən o fikir vurğulanırdı ki, RSFSR tərəfindən heç bir qeyd-şərt qoyulmadan Azərbaycan Cümhuriyyətinin suverenliyinin tanınması bu danışıqların başlanmasının şərti ola bilər 22 . F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılması yalnız hər iki tərəfin suverenliyi əsasında həyata keçirilə bilər və məhz bu cəhətdən Azərbaycan hələ sovet Rusiyası tərəfindən heç bir həmrəylik görməmişdir 23 . Siyasi dairələrdə Rusiya ilə əlaqələr yaratmağın vacibliyi yaxşı başa düşülürdü. Bu əlaqələrin pozulması nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatı, xüsusən neft sənayesi ağır böhran keçirirdi. 1920-ci il yanvarın əvvəllərində Bakı anbarlarında neft ehtiyatları (250 milyon puddan çox) şəhərin adi ehtiyac normasından üç dəfə çox idi. Nəticədə hasil edilən neftin miqdarı ixrac edilən neftin miqdarına uyğun gəlmirdi. Bakıda orta hesabla ayda 18-19 milyon pud neft çıxarılır, a mma onun cəmi 5-6 milyon pudu ixrac edilirdi 24 .
mübadiləsinin başlanması qaçılmaz zərurətə çevrilmişdi. Lakin belə əmtəə mübadiləsi yalnız xalqların hüquqi bərabərliyi və suverenliyi prinsipləri əsasın da mümkün idi. Deməli, obyektiv reallığın özü Rusiya ilə münasibət məsələsinin həllini irəli sürürdü. Maraqlıdır ki, hətta Antanta hökumətləri müttəfiqlərin sovet hakimiyyəti və bolşeviklərə münasibətdə siyasətində dəyişiklik etməyərək 1920 -ci il yanvarın
419 16-da Rusiyaya qarşı iqtisadi blokadanı dayandırmaq və onunla ticarətə icazə vermək haqqında qərar qəbul etdilər. Belə şəraitdə sərt siyasət kursunun tərəfdarları öz xətlərini davam etdirməkdə getdikcə daha çox çətinlik çəkird ilər. Sovet Rusiyası xeyrinə çıxışlar getdikcə daha tez-tez səslənirdi. "Müsavat‖ın M.H.Hacınskin i daxili işlər naziri vəzifəsindən geri çağırmaq niyyətindən xəbər tutan "İttihad" hökumət koalisiyası haqqında öz razılaşmasını ləğv etmək və höku mətdəki nü mayəndəsini geri çağırmaq haqqında qərar qəbul etdi 25 . Da xili işlər naziri və zifəsinə yeni na mizəd məsələsində "Müsavat" heç bir güzəştə getmək istəmədi və bu vəzifəyə yalnız "Müsavat" Partiyasının üzvünü irəli sürəcəyini bildirdi. Bu, höku mətin tərkib i haqqında partiyalar arasında bağlanmış müqavilənin pozu lması demək idi, lakin bu addım bo lşeviklərin və d igər qüvvələrin dövlətə zidd fəaliyyətinə qarşı qətiyyətli mübarizə aparmaq əzmi və zərurətindən irəli gəlirdi. Ko mpro misə meyli o lan M.H.Hacınski bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilmirdi, Daxili İşlər Nazirliyi isə digər dövlət təşkilatları, xüsusən ordudan fərqli olaraq, bolşevik təbliğatına məruz qalmamış yeganə orqan idi. Daxili İşlər Nazirliyin i gücləndirmək üçün "Müsavat" Partiyası fevralın 23-də bu vəzifəyə hökumətin ən gənc üzvü olan M.Vəkilovu, onun müavini v əzifəsinə isə partiyanın radikal mövqeli liderlərindən olan Ş.Rüstəmbəyovu məsləhət gördü. Məhz onların səyi ilə dövlətə zidd ünsürlərə qarşı fəal mübarizə başlandı, bolşeviklər içərisində həbslər keçirildi, fəhlə klubları və ən irticaçı, ciddi mü xalifət mövqeyində olan qəzetlər " Yedinaya Rossiya", "Novıy mir" və s. bağlandı. Amma bu tədbirlər digər parlament fraksiyalarının kəskin narazılığ ına səbəb oldu. Yen i təyinatlardan razı qalmad ığın ı bildirən "İttihad" Partiyası Baş nazir Yusifbəyliyə partiya larla məsləhətləşməy i və Hac ınskini nazir və zifəsində saxlamağı təklif etdi 26 .
verməd i. "İttihad" Partiyası "Müsavat‖ı hakimiyyəti zorla ələ keçir məkdə ittiham etməkdən də çəkinməyərək bildirdi ki, "Müsavat" parlamentdə çoxluğu təsadüfən qazandığından onun iqtidarda olması qanunsuzdur. "İttihad" Partiyasının mətbuat orqanı yazırdı: "Yalnız xalqın öz iradəsini sərbəst bildirməsi şəraitində keçirilən seçkilər nəticəsində çoxluq qazanan partiya özünü hakim partiya hesab edə bilər. "Müsavat" Partiyası isə özünün say çoxluğunu Tiflisdən gətirmiş və polis satraplarının şallaqları ilə artırmışdır 27 . Bu qəbil antimüsavat təbliğatı ilə ko mmunistlərin rəğbətini qazanmağa çalışan "İttihad" hökuməti onlara qarşı hakimiyyət tədbirlərinin də əleyhinə çıxır və bildirirdi ki, kommunistlərlə qamçı ilə yox, kökə dilində danışmaq olar və lazımdır 28 .
və keçirilmiş həbslərlə bağlı etiraz bəyanatı verdi. Onun bu bəyanatını təcili müzakirə etmək təklifı hökumət üzvlərinin əksəriyyəti tərəfındən rədd edildi. Parlamentin sonrakı iclasında Ə. Pepinov öz partiyasının qərarına əsasən istefaya getdiyini bildirdi 29 və martın
420 23-də nazir səlahiyyətlərindən əl çəkdi 30 . Bu hadisə vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Ə.Pep inovun ardınca aprelin 9-da digər sosialist-nazir Cəmo Hacınski də istefa verdi
31 . Sosialistlərin və "İttihad" nümayəndələrinin getməsi hökumət böhranını kəskinləşdirdi. Hökumətdə qalan müsavatçılar artıq Nazirlər kabinetinin süqutunun qarşısını almaq iqtidarında deyildilər. Sosialist fraksiyası radikal-sosialist hakimiyyəti yaradılmasını təkid edirdi. Baş nazir kimi M.Y.Cəfərov, M.H.Hacınski, M.Ə.Rəsulzadənin adları çəkilirdi. Əhrarçılar da yeni iqtidarın yaradılması mövqeyində dururdular. Onlar göstərirdilər ki, "...hadisələr hökumət üzvlərinin əksəriyyətinin nəinki radikallaşma yolunu tutmaq istəmədiyini, hətta onların vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi- yini və pisləşdirdiyini sübut edir" 32 . 1920-ci il aprelin 15-də Aslan bəy Qardaşov "Əhrar" fraksiyası adından koalisiyadan çıxdığını və öz nümayəndələrini hökumətdən geri çağırdığını bəyan etdi 33 .
işbirliyi quracağına bəslənən ümidlər özünü doğrultmadı. Sovet təhlükəsinə qarşı mübarizə üçün ümumi platforma hazırlamaq mümkün olmadı, nəticədə sovet qoşunlarının Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşması haqqında alınan ilk xəbərlər hökumətin dağılmasına gətirib çıxartdı. N.Yusifbəyli kab ineti ü zvlərinin istefası vəziyyəti dəyişdirməd i. Yaran mış vəziyyətdən üç çıxış yolu görünürdü: 1) höku mət yaln ız "Müsavat" Partiyası üzvlərindən təşkil olunur; 2) birgə yaradılmış platforma əsasında bütün siyasi fraksiyaların - koalisiyası yaradılır; 3) "Müsavat" hakimiyyətdən gedir və digər partiyalar höku mət təşkil ed ir. Lakin bu variantlar icra hakimiy yətinin sabitliy inə təminat vermird i. "Müsavat‖ı siyasi səhnədən çıxarmağa çalışan "İttihad" üçüncü varianta nail o lmağa çalışır, əks halda höku mətdə iştirakdan imtina edəcəyi ilə hədələyirdi 34 .
fraksiyada - müsavatçılar və bitərə flə r fraksiyasında parçalanma baş vermişdi. Parçalan man ı aradan qald ırmaq və yaradılan kab inetdə liderliyi saxlamaq üçün hakim partiya yeni hökumətin təşkilini M.H.Hacınskiyə tapşırdı və ona bütün parla ment fraksiyala rı ilə danışıq larda hərə kət sərbəstliyi verdi. Höku mət başçısı vəzifəsini tutmaq imkanı olmayan "Əhrar" və "İttihad" partiyaları müsavatçıların ən loyal nü mayəndəsi saydıqları M.H.Hacınskin in namizədliyi ilə razılaşdılar. Sosialistlər üç nazir vəzifəsini tələb edir, daxili işlər, xarici işlə r və hərbi nazir vəzifə lərinə C.Hac ınski, A.Səfikürdski və B.Rzayevi təklif ed ird ilər. M.H.Hacınski bu vəzifələri verməkdən imtina etdiyinə görə sosialistlər nazir vəzifələrinin konkret bölüşdürülməsin i mü zakirə etmədən gələcək höku mətin ümu mi p latformasını hazırlamağ ı təklif etdilər 35 .
üzvlərinin bir hissəsi M.H.Hacınskinin yaratdığı höku mətə daxil o lmaq təklifindən imtina etdilər. Müsavatçıların mövqelə rin in zəifləməsi nəticəsində hakimiyyəti ələ
421 keçirmək üçün fəal şəkildə silahlı üsyana hazırlaşan ko mmunistlərin nüfu zu güclənirdi. Azərbaycan ko mmunist təşkilatları əsas gücü fəhlələrin və döyüş dəstələrin in silahlan masına sərf edir, silahlı üsyanın hazırlan masını ö zlərinin ən yaxın məqsədləri hesab edirdilər. A zərbaycan ko mmunistlərinin Həştərxanla əlaqəsi bu sahədə işi yüngülləşdirdi. Həştərxan vasitəsilə Moskvadan göstərişlər daxil olur, bolşevik fəa lla rı, silah ehtiyatları və pul vəsaiti gətirilirdi. Bakıdan Həştərxana ço x böyük təhlükə altında benzin, neft və s. aparan qayıqlar göndərilirdi. Bakı radiostansiyası orada işləyən ko mmunistlərin vasitəsilə Həştərxan, Moskva, Krasnovodsk və s. ilə əlaqə yaratmışdı 36 . 1920-ci ildə Xəzərdə naviqasiya başladıqdan sonra Bakı limanı ərazisinin güclü nəzarət altında saxlanılmasına baxmayaraq silah gətirilməsi daha da gücləndi 37 . Bu dövrdə V.İ.Leninin göstərişilə RK(b)P-nin Bakı Ko mitəsinin sərəncamına "hərbi məqsədlər üçün" 15 milyon manat pul göndərilmişdi 38 . Silah Həştərxandan başqa Orta Asiyadan da gətirilirdi. 1920-ci ilin mart ayı ərzində Türküstan cəbhəsi komandanlığının köməyi ilə Krasnovodskdan Bakıya qayıqlarla 2 minə yaxın tüfəng, çoxlu döyüş sursatı və pul vəsaiti gətirilmiş, bunlar Qaraşəhərdə və Bayılda düzəldilmiş xüsusi anbarlarda gizlədilmişdi 39 . Qızıl ordunun durmadan cənuba irəliləməsi və Qərb ölkələrindən kömək almağa ümidlərin getdikcə azaldığı bir şəraitdə Azərbaycanda yaranmış vəziyyət nikbinlik üçün heç bir əsas vermirdi. Yeni hökumət təşkil etmək cəhdləri müxtəlif partiyalar arasında kəskin siyasi mübarizə fonunda baş verirdi. Yeni hökumət kabineti yaratmaq səlahiyyəti almış M.H.Hacınski Azərbaycan kommunistləri ilə danışıqlara girərək, onlara nazir vəzifələri təklif etdi. Lakin kommunistlər bu təklifə razı olmadılar. Həmin dövrdə artıq kommunist partiya təşkilatının üzvü olan Ə.H.Qarayev bəyan etdi ki, "...Siz Azərbaycanda kommunist hərəkatına münasibətdə fəal siyasət yeritməsəniz, biz yaxın vaxtlarda sizin hökumətinizin əleyhinə çıxmayacağıq" 40 .
komandanı B. Şeboldayevə tamamilə başqa məzmunda teleqram göndərdi: "Ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərəkat başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəhlələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buraxacağıq" 41 . 1920-ci il aprelin 15-də F.X.Xoyskinin Q.Çiçerinə sonuncu notasında göstərilirdi ki, "...Azərbaycan Cümhuriyyəti sərhədləri yaxınlığında Dərbənd rayonunda Rusiya Sovet hökumətinin xeyli hərbi qüvvələrinin cəmlənməsi müşahidə olunur. Sovet hökumətinin niyyətlərindən xəbərsiz olan Azərbaycan hökuməti göstərilən rayonlarda qoşunların cəmlənməsinin səbəb və məqsədləri haqqında təcili xəbər verməyi xahiş edir"
42 . Bu nota cavabsız qaldı. Yaxınlaşan "bolşevik təhlükəsinin" bütün ciddiliyini başa düşən F.X.Xoyski özünün həmkarı Y. P. Gegeçkoriyə hələ 1919-cu il iyunun 27-də Gürcüstanla Azərbaycan arasında general Denikinə qarşı yönəlmiş birgə müdafiə taktikasın ın şərtlərini reallaşdırmaq üçün zəruri tədbirlər görməyi təklif etdi. Lakin A zərbaycanla hərbi əlaqələrin belə konkretləşdirilməsi artıq o
422 dövrdə Gürcüstan hökumətin in mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Həmin dövrdə Gü rcüstan nümayəndəsi Uraqadze Moskvada öz hökuməti adından Çiçerinlə Gü rcüstanın Sovet Rusiyası tərəfindən tanınması barədə danışıqlar aparırdı. Təcili hərbi tədbirlər barədə F.X.Xoyskinin konkret təkliflərinə Gü rcüstanın xarici işlər naziri Y.P.Gegeçkorinin d iplo matik cavabı Gürcüstan hökumətin in real şəraiti və ö z mənafeyin in Azə rbaycan xalq ının taley i ilə bağlılığın ı başa düşməkdən nə qədər uzaq olduğunu göstərdi. Y.P.Gegeçko ri bildirdi ki, A zərbaycan hökuməti xüsusi bəyanatla Batuma və Batu m əyalətinə Gü rcüstanın tam hüquqların ı tanıd ığı halda, Gürcüstan hökuməti bu məsələni mü zakirə edə b ilər. Əlbəttə, F.X.Xoyski ö z təklifilə Y.P.Gegeçkori qaldırd ığı məsələ arasında heç bir əlaqə görmürdü, la kin bununla belə öz höku məti adından Azərbaycanın Batuma və Batu m əyalətinə heç b ir ərazi iddiası olmad ığı barədə bəyanat verməyə hazır olduğunu bildird i. Lakin bu cavab Gürcüstan nazirin i qane etmədi. Hər iki respublikan ın üstünü almış təhlükə qarşısında Gürcüstan və Azərbaycan hərbi qüvvələrin i real əlaqələndirmək cəhdləri nəticəsiz qald ı. 1920-c i il aprelin əvvəllərində Tiflisdə keç irilən Zaqafqa ziya konfransında Azərbaycanın konfederasiya yaratmaq və onun sərhədlərini birgə müdafiə etmək haqqında təklifinə cavab olaraq Ermənistan nümayəndəsi A. Aqoranyan açıq şəkildə b ild ird i: "Ermənistan İrəvan qəzasından ibarət o lan müstəqil Ermənistanın indiki sərhədlərilə razılaşa bilməz" 43 .
Şərqdə İngiltərənin mənafeyinə cidd i təhlü kə törətməsinə baxmayaraq, Lloyd Corc hökuməti Sovet Rusiyası ilə ticarət-iqtisadi əlaqələri qaydaya salmaq xətti götürürdü. Eyni zamanda 1920-ci ilin aprelində Cənubi Qafqaz respublikalarına hərbi kö mək plan larını mü zakirə edən Antanta liderləri belə nəticəyə gəldilər k i, onların bu kö məy i göstərmək imkanları yo xdur 44 . Öz müstəqilliy i uğrunda Qərb dövlətləri ilə mübarizə aparan və sovet Rusiyasının hərbi və dip lo matik yard ımına ehtiyacı olan Tür kiyə isə şima l qonşusu ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışırdı. Ankara hökumətinin RSFSR hökumətinə ilk rəsmi müraciətində - Mustafa Kamal Atatürkün V.İ.Leninə 1920-ci il 26 aprel tarixli məktubunda qeyd edilirdi ki, "...Sovet qüvvələri Gürcüstana qarşı hərbi əməliyyata başlamaq və ya diplomatik yolla, öz nüfuzu vasitəsilə Gürcüstanı ittifaqa daxil olmağa məcbur etsə, ingilisləri Zaqafqaziyadan qovmağa çalışsa, Türkiyə imperialist Ermənistana qarşı hərbi əməliyyatları öz üzərinə götürür və Azərbaycan Cümhuriyyətini Sovet dövləti dairəsinə girməyə məcbur etməyi öhdəsinə alır" 45 . Bunun müqabilində Türkiyə sovet Rusiyasından ilk yardım kimi qızılla 5 milyon türk lirəsi, həcmi və miqdarı danışıqlar zamanı müəyyən ediləcək silah və sursat, həmçinin bəzi hərbi- texniki vasitələr, tibb-sanitariya materialları və ərzaq xahiş edirdi 46 . Tərkibində keçmiş Türkiyə hərbi əsirlərindən təşkil olunmuş hərbi hissələr olan XI Ordunun Bakıdan yan keçməklə, Antanta qoşunlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün Qarabağ və Ermənistandan keçərək Anadoluya gəlməsi nəzərdə tutulurdu 47 . Buna görə də Azərbaycanın sovetləş-
423 məsi xəbəri Ankarada böyük razılıq hissilə qarşılandı. Uzağa gedən geosiyasi məqsədlərini həyata keçirməyə çalışan sovet Rusiyası isə, öz növbəsində, hər vasitə ilə hərbi-strateji cəhətdən çox mühüm olan regionu, ilk növbədə, Bakı neft sənaye rayonunu ələ keçirməyə, Yaxın və Orta Şərqin qapısında möhkəmlən məyə çalışırdı. Eyni za manda RSFSR Silahlı Qüvvələri Baş komandanlığının V.İ.Leninə göndərilmiş 20 mart tarixli məktubunda göstərilirdi ki, cənub istiqamətində fəal hücum əməliyyatları keçirmək üçün Qafqaz cəbhəsi qoşunlarının kifayət qədər hazırlığı olmaması ilə əlaqədar, həmçinin "Gürcüstanla Azərbaycanın inadlı mübarizəyə hazırlaş- dıqları halda, bizim hücumların ilk mərhələsi məğlubiyyətlə qurtara bilər" 48 . Daha sonra sənəddə qeyd edilir ki, "bizim əlimizdə Gürcüstan və Azərbaycanın və ya heç olmazsa bu respublikalardan birinin daxili vəziyyəti haqqında dəqiq məlumatlar olmalıdır" 49 . "Əgər sovet Rusiyası qoşunlarının bu ölkələrin sərhədlərində görünməsi daxildə inqilabi hərəkata səbəb olacaqsa, o zaman uğurlu hücum imkanı istisna edilmir. Başqa sözlə, əgər Gürcüstan və Azərbaycanda inqilabi vəziyyət varsa, Qafqaz cəbhəsinin vəziyyətindən asılı olmayaraq, bizim hücumumuzu ləngitmək doğru olmazdı" 50 . Artıq martın 23-də Baş komandan S.S.Kamenev Qızıl Ordunun Qafqazda Bakı istiqamətində əməliyyatlarının genişlənməsi barədə hökumət direktivinin həyata keçirilməsinə başladığı haqda Fəhlə-Kəndli Müdafiə Şurasına məlumat verirdi 51 . 1920-ci il aprelin 8-də RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin plenumu RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Büronun tərkibinə S.M.Kirov, A.M.Nazaretyan, N.N.Nərimanov, Q.K.Orconikidze, Y.D.Stasova və b. daxil oldular 52 . Bakıda üsyan başladığı halda, birgə hərəkəti əlaqələndirmək məqsədilə RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin bürosu, AK(b)P və Kirovun XI Ordunun komandanlığı ilə yazışmaları bütün aprel ayı ərzində davam edirdi. XI Ordunun komandanlığı, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsi və AK(b)P nümayəndələrinin iştirakı ilə aprelin 22-də Bakıda vo aprelin 25-də Port-Petrovskda keçirilən müşavirələrdə qarşıdakı birgə əməliyyatlar planını təfsilatı ilə müzakirə etdi. Bu plan aprelin 27-də Bakıda kommunistlərin silahlı çıxışını və həmin gün XI Ordunun Azərbaycan sərhədini keçməsini nəzərdə tuturdu. AK(b)P rəhbərliyi dövlət çevrilişi planının reallaşdırılması üçün vaxtın yetişdiyini qət etdi. Aprelin 25-də bütün partiya komitələri hərbi komandanlığın tabeliyinə keçirildi və xəbərdarlıq olundu ki, komandanlığın əmrinə tabe olmayanlara ölüm cəzası veriləcəkdir. Aprelin 27-də səhər tezdən ko mmunistlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də onun kənarlarında ən mühüm obyektləri: dəmir yol vağzalını, poçtu, teleqrafı, radiostansiyanı, polis məntəqələrini, iri neft mədənlərini, sənaye müəssisələrini, hərbi və ticarət limanını və s. yerləri ələ keçirməyə başladılar. Təxribatçı qruplar Bakı, şimal sərhədi və Gəncə arasında telefon və teleqraf əlaqəsini kəsdilər, bu da hökumətə əyalətlərdə yerləşən özünə sadiq hərbi hissələri vaxtında köməyə çağırmağa imkan vermədi. Bakı qarnizonu isə əslində Azərbaycan İnqilab Komitəsinin tərəfinə keçdi. Eyni zamanda hərbi nazir S.Mehmandarov zabitlərə yeni hökumətə tabe olmağı əmr etdi. 1920-ci ilin aprelində Bakıda hərbi çevrilişin hazırlanması və keçirilməsində
424 burada olan Türkiyə hərbi xidmətçiləri və kommunistləri fəal rol oynayırdılar. Məhz onların kö məyi nəticəsində şəhərdə bir çox mühüm obyektlər, o cümlədən dəmiryol vağzalı tutuldu, şəhərin hərbi qubernatoru M.Q.TIexas həbs edildi 53 . Məhz Türkiyə zabitləri və əsgərləri hökumətin Bakını tərk etmək cəhdinin qarşısını ald ılar 54 . Bakıda baş verən aprel hadisələrində Xəzər Hərbi Donanması əhəmiyyətli rol oynadı. Donanma gəmilərinin heyəti bu dövrdə kommunistlərdən və onlara rəğbət bəsləyən matroslardan ibarət idi. Hakimiyyətin iki saat ərzində Azərbaycan İnqilab Komitəsinə təhvil verilməsini ultimatumla tələb edən hərbi gəmilər sahildə düzüldülər və öz toplarını hökumət orqanları binalarına tuşladılar. Aprelin 27-də günorta, artıq hərbi drujinaların faktiki olaraq şəhərdə vəziyyətə tam nəzarət etdiyi və XI qızıl ordunun ön hissələrinin Azərbaycan Cümhuriyyəti ərazisində olduğu bir vaxtda Azərbaycan İnqilab Komitəsi qanuni hökuməti devirib hakimiyyəti qəsb etməsinə qanuni don geydirməyə çalışırdı. Bu məqsədlə aprelin 27-də saat 11-də başda H.Sultanov olmaqla kommunistlərin nümayəndə heyəti AK(b)P MK, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı Bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransının adından hakimiyyəti N.Nərimanovun başçılıq etdiyi sovet fəhlə-kəndli hökumətinə təslim etmək barədə Ç.İldırım tərəfındən tərtib olunmuş ultimatumu parlamentə təqdim etdi. Cavab 2 saat ərzində verilməli idi, əks-halda bolşeviklər atəş açmaqla hədələyirdilər 55 .
M.H.Hacınski, M .Ə.Rəsulzadə, Q.Qarabəyov, A.Səfikürdski, A.Qardaşov, Ağamalı oğlundan ibarət komissiya yaradıldı. Komissiya ultimatuma cavab olaraq öz şərtlərini hazırladı və bu şərtlər parlamentin mü zakirəsinə verildi 56 . N.Yusifbəylinin yanında
məhdud dairədə
keçirilmiş müşavirədə Ş.Rüstəmbəyov bəzi deputatlara qan tökülməsinə yol verməmək üçün Bakıdan çıxmağı və bolşeviklərə qarşı mübarizəni təşkil etmək üçün Gəncəyə keçməyi təklif etdi. Lakin onun təklifıni toplantı iştirakçıları qəbul etmədilər 57 . Saat 20.45-də Azərbaycan parlamentinin təcili ic lası açıldı. Gündəlikdə bir məsələ - Azərbaycan İnqilab Komitəsinin hakimiyyəti təhvil vermək barəsində ultimatumu məsələsi dururdu. Müzakirə başlamazdan əvvəl çıxış edən hərbi nazir S.Mehmandarov silahlı müqavimətin mümkün olmadığını bildirdi. M.Ə.Rəsulzadənin təkidi ilə, "xalqdan xəbərsiz qərarlar qəbul olunmaması və xalqın bizim hansı vəziyyətdə olduğumuzu bilməsi üçün" parlamentin açıq iclasını keçirmək qərara alındı 58 .
M.H.Hacınski ultimatumun şərtlərini qəbul etməyi təklif etdi və deputatları inandırmağa çalışdı ki, qızıl ordu Bakıya girmədən Türkiyəyə köməyə keçmək niyyətindədir 59 . Qızğın müzakirələrin gedişində çıxış edən müxalif parlament fraksiyalarının nümayəndələri: S.Ağamalıoğlu ("Hümmət"), Q.Qarabəyov ("İttihad"), A.Səfikürdski (Sosialist bloku), A.Qardaşov ("Əhrar") M.H.Hacınskinin hakimiyyəti təhvil vermək təklifini müdafıə etdilər. "Müsavat" fraksiyası adından onun sədri M.Ə.Rəsulzadə çıxış edərək dedi: "Bizə kobud ultimatum verilmişdir. Bizim xilaskarımız hörmət etdiyimiz Türkiyədir. Biz
425 öz müstəqilliyimizin tapdalanmaması şərtilə Türkiyəyə köməyə gedən qüvvələri müdafiə edirik. Lakin, cənablar, bizim razılığımızı soruşmadan sərhədlərimizi keçən qüvvələr bizə dost deyil, düşməndir! Bu ultimatumun qəbul edilməsi hakimiyyəti dost maskası geymiş düşmənə vermək deməkdir! Biz buraya millətin iradəsi və arzusu ilə gəlmişik və bizi buradan yalnız güc və süngü ilə çıxarmaq olar" 60 . Bununla belə, vətəndaş müharibəsi təhlükəsini nəzərə alan "Müsavat" fraksiyası Azərbaycanın müstəqilliyinin saxlanacağı şərtilə kommunistlərin ultimatumunu qəbul etmək haqqında çoxluğun fikrinə qoşulmağa məcbur oldu. 1920-ci il apre lin 27-dən 28-nə keçən gecə parla ment hakimiyyəti Müvəqqəti İnqilab Komitəsinə təhvil verdi. Komitənin tərkibi onun qiyabi seçilmiş sədri N.Nərimanov, A.Alimov, D.Bünyadzadə, M.Hüseynov, Ə.Qarayev, Q.Musabəyov və H.Sultanovdan ibarət idi. Komitə radio vasitəsilə RSFSR hökumətinə "Qızıl ordu hissələrini göndərmək yolu ilə dərhal real kömək göstərmək" haqqında rəsmi xahişlə müraciət etdi 61 . Müraciət əslində formal xarakter daşıyırdı. Səsvermə nəticəsində (əleyhinə - 1, bitərəf qalanlar -3, səsvermədə iştirak etməyənlər- 3 nəfər) 1920-ci il aprelin 27-də axşam saat 11 radələrində parlament hakimiyyətin Azərbaycan İnqilab Komitəsinə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Parlament sədrinin müavini M.Y.Cəfərov və İşlər İdarəsinin direktoru M.Vəkilov tərəfindən imzalanmış sənəddə hakimiyyətin verilməsi şərtləri göstərilirdi: "Nəzərinizə çatdırırıq ki, biz aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyəti təhvil veririk: 1.
saxlan ılır; 2.
Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan olacaqdır; 3.
Azərbaycan Fəhlə, Kəndli və Əsgər Deputatları Soveti simasında Azərbaycanın ali qanunvericilik orqanı müəyyən edəcəkdir; 4.
vəzifə tutan şəxslər dəyişdirilir; 5.
Yeni təşkil olunan müvəqqəti kommunist hökuməti parlament üzvlərinin həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verir; 6.
tədbirlər görəcəkdir; 7.
Yeni hökumət kimin tərəfindən təşkil edilməsindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoymaq məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə qarşı qəti tədbirlərlə və bütün vasitələrlə mübarizə aparacaqdır". Qərarın yekun hissəsində göstərilirdi: "Azərbaycan parlamenti özünün fövqəladə iclasında səs çoxluğu ilə bu şərtləri qəbul etmişdir və onu sizin nəzərinizə çatdırırıq" 62 . Lakin XI ordunun ön dəstələri artıq aprelin 27-nə keçən gecə, Bakıda kommunistlərin çıxışlarının başlanmasına qədər, planı əvvəlcədən Q.K.Orconikidzenin fəal iştirakı ilə M.Q.Tuxaçevski və qərargahın rəisi S.A.Puqaçovun rəhbərliyi altında
426 Qafqaz Cəbhəsi Qərargahı tərəfındən hazırlanmış Bakı əməliyyatının həyata keçi- rilməsinə başladı. Qafqaz cəbhəsi Komandanlığının 490 saylı 1920-ci il 21 aprel tarixli direktivinə əsasən, XI ordunun komandanı M.K.Levandovski aprelin 27-də Azərbaycan sərhədini keçməli və ən qısa müddətdə Bakı quberniyası ərazisini tutmalı idi. Gürcüstandan və ya Şimali İran ərazisində yerləşən ingilis qoşunları tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyətinə göstərilə biləcək köməyin qarşısını almaq üçün əməliyyatı 5 gün müddətində başa çatdırmaq nəzərdə tutulurdu. Volqa-Xəzər Hərbi Donanmasının komandanı F.F.Raskolnikova XI ordunun hissələri yaxınlaşarkən Bakı Neftdaşıma Do- nanmasını ələ keçirmək və neft mədənlərinin dağıdılması imkanını aradan qaldırmaq üçün Ələt stansiyası rayonuna hərbi-dəniz desantı çıxarmaq əmri verilmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin bütün ərazisini ələ keçirmək aprelin 23-də, 490 saylı direktivə əlavə olaraq, XI orduya son vəzifə kimi tapşırıld ı 63 .
Azərbaycan sərhədində cəmləşməsi başlandı. Gələcək əməliyyatlarda iştirak etmək üçün 20, 28 və 32-ci atıcı div iziyaları (20 minə yaxın süngü), sonralar 2-ci süvari korpusunda birləşdirilən 7 və 8-ci süvari d iviziyaları və Taman süvari briqadası (cəmi 7 min qılıncla) ayrılmışdı. Dərbənddə yerləşən 5 zirehli qatar, həmçinin b ir neçə aviasiya dəstəsi də XI ordunun sərəncamında id i 64 . Ordu ko mandanı M.Levandovski 25 aprel tarixli əmrlə hərbi h issələrə konkret tapşırıqlar verdi: 2-ci korpus özünün əsas qüvvələri ilə aprelin 30-na qədər Şamaxı-Ağsu ərazisini ələ keçirməli və Kürdəmir stansiyasında Bakı-Gəncə dəmir yolunu bağlamalı idi. Qızılburuna çatdıqda atıcı div iziyalarla birgə Bakıya hücum etmək üçün öz qüvvələrinin bir h issəsini ayırmalı id i. Üç atıcı diviziyası öz növbəsində dəmir yol xətti boyunca Bakıya hücum etməli və 1920-ci il mayın 1-dək bütün Bakı rayonunu ələ keçirməli idi. Nəzərdə tutulan əməliyyatda ordunun tərkib inə daxil olan zirehli qatarlar qrupuna xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Dəmir yol döyüş məntəqəsinin rəisi M.Q.Yefremova 4 zirehli qatar və 28-ci d iviziyanın 299-cu atıcı alayın ın 2 rotasından ibarət desantla birlikdə (cəmi 350 əsgər) sürətli hərəkətlə Bakıya soxulmaq tapşırığı verilmişdi. Qızılburun, Giləzi və Su mqayıt stansiyaları ərazisində dəmir yolunun dəniz sahilinə lap yaxın və top atəşi mənzilində o lduğu nəzərə alınsa, Azərbaycan donanmasının bir döyüş gəmisi dəmir yol xəttin i dağıt- maq və sovet zirehli qatarlarının irəliləməsinin qarşısın ı almaq üçün tamamilə kifayət idi. Gəmilərdə 3 u zaqvuran sahil artilleriyası topu qoyulmuşdu. Lakin donanma Azərbaycan İnqilab Ko mitəsinin tərəfinə keçdiy inə görə döyüş gəmilə ri reyddə görünmədilər. Samur sərhəd körpüsünün minalan ması barədə sovet komandanlığın ın narahatçılığ ı əbəs idi, çünki bu ço x mühü m obyekti cəmi b ir tağımın əsgərləri qoruyurdular. Şimal sərhədindən Bakıya qədər Azərbaycan Ordusunun çox az qüvvələri - cəmisi 3 min nəfərlik n izami qoşun dəstələri və ehtiyat batalyonu (onlara verilmiş zirehli qatarlarla b irlikdə cəmi 5 min süngü və qılınc)
427 yerləşdirilmişdi. Yalama -Xudat rayonunda həmçinin iki cərgə çəkilmiş məftil çə- pərlə möh kəmləndirilmiş 2 məntəqə, Bakı yaxınlığında isə 3 cərgə tikanlı çəpər səddi qoyulmuşdu 65 . Aprelin 27-də saat 1-ə 5 dəqiqə işləmiş, Azərbaycan parlamentinə ultimatum verilməsindən 12 saat əvvəl, A.Mikoyan, Q.Cəbiyev və Q. Musabəyovu gətirən "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Samur körpüsündən keçdi və yol boyu qəflətən yaxalanmış azsaylı və pərakəndə ordu hissələrinin müqavimətini qırmaqla Bakıya doğru hərəkət etdi. İki saatlıq qanlı vuruşmadan sonra zirehli qatar Yalama stansiyasını ələ keçirdi. Stansiyanı Quba alayının 2 bölüyü, süvari divizionu (360-ə qədər qılınc), jandarm dəstəsi (200 nəfərə yaxın) qoruyurdu. Bu döyüşdə sovet əsgərlərinin 6 nəfəri öldürüldü və 8 nəfəri yaralandı. Süvari-dağ divizionu, kürd taborunun 2 bölüyü ilə mühafizə olunan Xudat stansiyası yaxınlığında 1 saylı zirehli qatarın sovet zirehli qatarının irəliləməsini dayandırmaq üçün yeni cəhdi uğur qazanmadı. Qırmızıların hərəkətini gecikdirmək məqsədilə geri çəkilən əsgərlər Xaçmaz stansiyası yaxınlığında körpünü yandırdılar və yol dəyişdiricisini sıradan çıxartdılar. Lakin yanğın tezliklə söndürüldü, dəyişdirici düzəldildi və bundan sonra zirehli qatarlar elə bir ciddi müqavimətə rast gəlmədən Bakı istiqamətində hərəkətlərini davam etdirdi. Sonuncu qısamüddətli döyüş Xırdalan və Biləcəri stansiyaları arasında baş verdi və bundan sonra Azərbaycan zirehli qatarı Keşlə, sonra isə Bakı stansiyalarından uzaqlaşdı 66 . Aprelin 27-də axşam saat 21-də Biləcəri stansiyası sovet zirehli qatarları tərəfindən tutuldu, səhər saat 4-də isə "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Bakı stansiyasına gəldi. Aprelin 30-da XI Ordunun əsas hissələri şəhərə daxil oldu. Onların irəliləməsi zamanı başda Xəlil paşa olmaqla yerli əhali içərisində təbliğat aparan və əhalini XI orduya müqavimət göstərməməyə çağıran Türkiyə zabitləri qrupu sovet qoşunlarına fəal kömək edirdi 67 . Həmin gün 7-ci süvari diviziyanın hissələri Şamaxı və Ağsuya daxil oldular, mayın 1-də isə Azərbaycan hissələrinin müqavimətini aradan qaldıran Sovet zirehli qatarları Gəncə stansiyasını ələ keçirdilər. Mayın 1-də Volqa-Xəzər Hərbi Donanmasının gəmiləri Bakı liman ına daxil oldu. Mayın 3-də və 4-də Lənkəran və Astaraya hərbi dəniz desantı çıxarıldı. 1920-ci il mayın ortalarında XI Ordu Azərbaycan Cümhuriyyətinin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı. Beləliklə, bolşevik Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi ilə suverenliyini bəyan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi, hakimiyyət ko mmunistlərin əlinə keçdi. Aprel hadisələrinin bilavasitə icraçılarından biri - milli hökumətə hakimiyyəti bolşeviklərə vermək barədə ultimatum təqdim etmiş Həmid Sultanov 1920- ci ilin oktyabrında keçirilmiş AK(b)P-nin II qurultayındakı çıxışında göstərirdi ki, hakimiyyətin devrilməsi üçün MK heç bir fəhlə, heç bir kəndliyə göstəriş verməmişdi. "Biz bilirdik ki, indi də olmasa, sabah, ya birisi gün qırmızı süngü burada olacaqdır. Belə də oldu, biz sovet hakimiyyətini hazır formada aldıq, onu bizə boşqabda gətirdilər" 68 .
428 AXC hakimiyyətinin devrilməsi ciddi daxili və xarici səbəblərin nəticəsi idi. 1920-ci ilin yazında Respublikada getdikcə dərinləşən siyasi sabitsizlik ölkədə fəaliyyət göstərən müsəlman partiyaları "Müsavat", "Əhrar", "İttihad", sosialistlər, bitərəflər qrupu və b. arasında gedən mübarizənin qızışması ilə müşayiət olunurdu. İki ilə yaxın bir müddətdə beş hökumət kabinetinin bir-birini əvəz etməsi həmin mübarizənin nəticəsi idi. Azərbaycanın rus-sovet ordusu tərəfındən istilası ərəfəsində siyasi partiyaların qarşıdurması o qədər kəskinləşmişdi ki, həmin ərəfədə yeni hökumət kabineti təşkil etmək heç cür mümkün olmadı. Parlament fraksiyalarının demokratiya adı ilə pərdələnən qarşılıqlı düşmənçiliyi tamamilə bürokratik xarakter daşıyırdı. Bütün bu çəkişmələrin arxasında bir tərəfdən müsavatçılar, digər tərəfdən isə ittihadçılar dayanırdı. Yerdə qalan digər partiyaların təmsilçiləri isə gah bu, gah da o biri tərəfə qoşulur, məhz bununla da öz aralarında daha böyük cəncəl və qalmaqal törədirdilər. Siyasi partiyaları çulğamış dartışmalar ayrı-ayrı partiyaların daxili durumuna da sirayət edirdi. Ölkənin ən böyük partiyası olan "Müsavat" da həmin ərəfədə iki qanada haçalanmış, sosialistləri də belə bir tale haqlamışdı. Beləliklə, partiyaların və onların parlament fraksiyalarındakı təmsilçilərinin bir-biri ilə apardığı mübarizəni Azərbaycanın 1920-ci ilin aprelində istila edilməsinə münbit şərait yaratmış daxili səbəblərdən biri saymaq o lar. Respublikada vəziyyəti mürəkkəbləşdirib dərinləşdirən digər ciddi amil o idi ki, hökumət dövlət ərazisinin bütövlüyünü təmin etmək üçün erməni daşnakları ilə mübarizəyə həddindən artıq iqtisadi və hərbi ehtiyatlar cəlb etmək məcburiyyətində qalmışdı. Lakin bu vaxt, dərinləşməkdə olan siyasi və iqtisadi böhranın mövcudluğuna baxmayaraq, Azərbaycanda "inqilabi şəraitin yetiş məsi" deyilən bir vəziyyət yox idi. O zaman Azərbaycan xalqı üçün aşkarda olan ən vacib məsələ müstəqilliyin nəticələri idi. N.Nərimanov çevrilişdən bir neçə ay öncə Moskvaya Azərbaycandakı vəziyyət barədə məlumat verərkən ərzaq məsələsinin yaxşı vəziyyətdə olduğunu, Azərbaycana gediş-gəlişin sərbəstliyini, hər istiqamətdə qəzet nəşrini, mətbuat azadlığını, çoxpartiyalı parlament fəaliyyətini, əmək birjasının mövcudluğunu, ziyalı əməyinin yaxşı qiymətləndirildiyini (onlara yaxşı əmək haqqı verildiyini), 5 may və 14 avqustda uğursuz tətillərdən sonra fəhlələrin nüfuzunun qismən enməsini, yalnız müsəlmanlardan ibarət nizami ordunu, onun başında təcrübəli generalların durduğunu, əsgərlərin normal təminatını ətraflı şərh etmişdi 69 . Müstəqil dövlət quruculuğu üçün əlverişli olan belə bir şəraiti arzulayan Moskvadakı kommunist mərkəzi yerli kommunist hərəkatı təşkilatların öz güclərini və səylərini vahid Azərbaycan Kommunist Partiyasında birləşdirməyə nail oldu. Beləliklə, Azərbaycanı qəsb etmək üçün daha bir ciddi zəmin yarandı, yerli kommunistlər istilanın iştirakçıları və Mərkəzin arxalandığı əsas qüvvə oldu. Yerli partiya təşkilatlarından birinin 28 apreldən sonrakı hesabatında deyilirdi: "Əgər inqilab qansız keçibsə, Müsavat hakimiyyəti devrilməyibsə, bu o demək deyil ki, bizim partiyamız güclü idi. Bu ona görə belə oldu ki, XI qızıl ordu güclü idi" 70 .
429 Beləliklə, aprel çevrilişi xarici qüvvənin "ildırım sürətli öldürücü" yürüşü nəticəsində həyata keçdi. Daxili səbəblər isə (hökumət böhranı, Qarabağ münaqişəsi, silahlı üsyana hazırlıqda yerli kommunistlərin fəal iştirakı, Türkiyə hərbi qulluqçularının köməyi) qızıl ordunun ö lkən i istila etməsin i yaln ız asanlaşdırdı. Cümhuriyyətin yaradılması, uğursuzluğuna baxmayaraq, onun 23 aylıq fəaliyyəti Azərbaycan xalqının tarixi taleyində çox mühüm hadisə idi. O, qısa müddətdə öz parlamenti, hökuməti, ordusu və pul vahidi olan demokratik respublikaya çevrildi. Azərbaycan Cümhuriyyəti demokratik respublika kimi bərqərarlaşırdı.
|