A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 3. BAŞQA SƏNAYE SAHƏLƏRİ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4. KUSTAR İSTEHSAL
|
§ 3. BAŞQA SƏNAYE SAHƏLƏRİ
1903-cü ilin ikinci yarısında, böhranın sona yetməsi ərəfəsində Azərbaycan sənayesində müəyyən canlanma başlandı. Bakının sənaye həyatında mühü m yer tutan me xaniki istehsalat sahələri arasında maşınqayırma sənayesi daha üstün rol oynayırdı. Şəhərin sənaye rayonunda fəaliyyət göstərən, fəhlələrinin sayı 400-600 nəfərə çatan müəs sisələrindən ən irilə ri "Ba kı maşın istehsalı, ne ft sənayesi və ticarət" cəmiyyətinə məxsus Kaspi maşınqayırma və qazma zavodları idi. Onlar ağ neft və sürtkü yağı zavodları üçün lazım o lan materiallar, neft çənləri, buruq dəzgah və alətləri, bu xar qazanları istehsal edir, çuqundan və misdən tökmə işləri görür, buruqla neft quyusu qazma ilə məşğul olurdular 63 .
zirvəsinə qalxma dövrü id i. Məh z bu zaman onlarda fəhlələrin sayı 1000 nəfərə çatmış və 1,6 mln manatlıqdan artıq məmulat is tehsal edilmişdi. Bu iki iri maşmqayırma zavodu ilə yanaşı, Bakıda fəhlələrinin sayı 200- dən çox olan d igərləri də fəaliyyət göstərirdilər. Onlar "Benkendorf və K°" ticarət evinə, "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti"nə və Y.S.Maln ikova məxsus zavodlar idi. Ümu miyyətlə, XX yüzilliyin əvvəllərində Bakıda 1400-1850 fəhləsi o lan maşınqayırma zavodlarının sayı 13 id i. Onlardan 1907-1910-cu illərdə 3-5-nin və 1911-1915-c i illə rdə isə 7-sinin xüsusi çəkisi istehsal həcmi və fəhlə lərin sayına görə əhəmiyyətli yer tut murdu. Maşınqayırma zavodlarında çalışan fəhlələrin 75- 85 faizi, illik istehsal həcmin in isə 80-90 faizi iri maşınqayırma zavodlarının payı- na düşdüyü üçün onlan iri maşınqayırma sənayesi kateqoriyasına aid etmək olar. Bakıda podrat üsulu ilə buruqqazma neft sənayesinin ayrılmaz hissəsini təşkil edən ən iri sahələrdən biri id i. Bu radakı müəssisələrin hər birində çalışan fəhlələrin sayı 100-dən az olmurdu. Bəzi müəssisələrdə müəyyən illərdə 500, azərbaycanlı sahibkar M.Mu xtarov ve "Molot" şirkətinə məxsus olan zavodlarda isə 1000 nəfərdən ço x fəhlə işləyirdi. Mu xtarovun sərəncamında bürünc işi ilə məşğul olan, əsası 1891-ci ildə qoyulmuş iki mexan iki zavod var idi. Biri Sabun - çuda, digəri isə Bibiheybətdə yerləşən bu zavodlarda 1907-ci ildə 1950 nəfər fəhlə çalışırdı 64 . 1913-cü ildə Muxtarovun müəssisələri daha da genişləndi, onun üçüncü zavodu Suraxanıda fəaliyyətə başladı 65 . "Molot" şirkətinə məxsus digər iki zavoddan birinin əsası 1903-cü ildə qoyulmuşdu 66 . Onlardan biri Balaxanıda, digəri isə Bibiheybətdə yerləşirdi. "Molot" şirkətinin üçüncü zavodu 1914-cü ildə Suraxanıda işə düşdü. Bütün zavodların illik istehsal məbləği 6 milyon rubuldan çox id i. 100-dən 500-ə qədər fəhləsi olan digər iri müəssisələr Qalperinə, "Votan" şirkətinə və başqalarına məxsus idi. Bakıda 50-dən çox-100-dən az fəhləsi olan başqa zavodlar da var idi. 1913-cü ildə Bakıda buruq işi ilə məşğul olan 55 mexaniki zavod fəaliyyət göstərirdi 67 .
29 mallar daşıyan gəmilərin və digər nəqliyyat vasitələrinin ildən-ilə artması gəmi təmiri istehsalının sənaye həyatında mühü m yer tutması ilə nəticələndi. Bakıda gəmi təmiri ilə xüsusi tərsanələr və mexaniki emalatxanalar məşğul olurdu. XX əsrdə biri "Qafqaz və Merkuri" gəmiçilik cəmiyyətinə, o biri "Nobel qardaşları" şirkətinə məxsus iki ellinq fəaliyyət göstərirdi. Hər ikisi ən iri müəssisə idi və "Nobel qardaşları"-nın ellinqində fəhlələrin sayı 1913-cü ildə 775-ə, 1915-ci ildə isə 995-ə çatır, illik istehsal məbləği isə bəzi illərdə 2 milyon manata qalxırdı. "Qafqaz və Merkuri"nin ellinqində fəhlələrin sayı 250-350 nəfər idi. Ellinqlərlə yanaşı, doklar da gəmi təmir edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakıda "Bakinskiy dok" şirkətinə və A.Dadaşova məxsus olan iki tərsanə var idi 68 . 1903-cü ildə onların sayı üç oldu 69 . Sonuncusu H.Z.Tağıyev, Dadaşov, Pitoyev və başqalarına məxsus "Bakinskiy dok"un mülkiyyətində idi. Hər üç tərsanə iri kapitalist müəssisələri idi. "Bakinskiy dok" şirkətinə məxsus olan iki tərsanədə 100-dən 250-yə qədər fəhlə işləyird i. Ellinq və doklardan başqa, Bakıda gəmi təmiri ilə məşğul olan 10-a qədər iri və kiçik emalatxana var idi. Bütün gəmi təmiri müəssisələrində orta hesabla 1750-2185 fəhlə çalışır və onların illik istehsal məbləği 1500-2800 min rubla bərabər idi. Bakıda buxar qazanları istehsal edən, "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti"nə və "Neft sənayesi və ticarət cəmiyyəti"nə məxsus olan iki iri müəssisədə XX yüzilliyin ikinci onilliyində 200-dən çox fəhlə çalışırdı. "Nobel qardaşları" şirkətinə məxsus olan digər iki iri müəssisədə həm buxar qazanları, həm çənlər, neft sənayesi üçün zəruri olan alətlər istehsal olunur, həm də təmir işləri aparılırdı. Ümu miyyətlə, buxar qazanları istehsal edən, 2371 nəfər fəhləsi olan 14 müəssisənin çoxu, 16 fəhlə işlətməsinə baxmayaraq, inkişaf mərhələsində olan kiçik ema lat xana idi. Neft sənayesi, xüsusən buruqqazma işlərinə, bəzi başqa sənaye sahələrinə də kanat tələb olunduğu üçün Bakıda onun istehsal sahəsi yaranmış və XX əsrin əvvəllərində 3-4 müəssisə fəaliyyət göstərmişdi. Onların M. Q. Əlibəyova məxsus olanı iri müəssisə idi 70 və 1913-cü ildə daha da genişləndirilərək, eyni za manda dinamit də istehsal etməyə başlayaraq "Neft buruq quyularında dinamit partlayışları həyata keçirən şirkət"ə çevrildi 71 . Onun sahibkarı bir ildən sonra özünün bütün müəssisələrini birləşdirib "MQ.Əlibəyovun məftil-kanat və başqa mexaniki istehsal səhmdar cəmiyyəti"ni təşkil etdi 72 .
onlarca iri və kiçik zavod, həmçinin emalatxana var idi. Yalnız bir hissəsi neft sənayeçilərinin mülkiyyəti olan bu müəssisələrin digər hissəsi isə əsasən kiçik müəssisələr id i və onların sahibləri neft sənayesi ilə əlaqədar deyildi. Onlar neft sənayeçilərinin sifarişi ilə mədən avadanlıqlarını təmir edirdi. Sürətlə böyüyən Bakının durmadan artan əhalisini lazımi ərzaqla təmin etmək üçün burada yeyinti sənayesi sahələri genişlənməyə başladı. Bu zaman birinci yeri unüyütmə və çəltiktəmizləmə sahələri tuturdu.
30 1913-cü ildə Bakıda 9 dənüyüdən və çəltiktəmizləyən dəyirman fəaliyyət göstərir, ildə 12 mln rubulluq məhsul hazırlayırdı. A.Quliyevin dəyirmanları iri kapitalist müəssisələri idi 73 . Sonralar o, "Ağabala Quliyevin dənüyüdən və çəltiktəmizləyən dəyirmanlarının Qafqaz səhmdar cəmiyyəti"ni yaratdı 74 . H.Z.Tağıyevin və "T.Qlaz qardaşları və Ş.Kretinqenin cəmiyyəti"nin mülkiyyətində olan un dəyirmanları da, çəltiktəmizləyən 5 dəyirmandan bəziləri də iri müəssisələr idi. Sonuncuların 1906-cı ildə istehsal məbləği 6 mln rubl olmuşdu. Bakı sənayesində tütün məmulatı istehsalı da mühüm yer tuturdu. Ən iri tütün fabriki Mirzəbekyan qardaşlarına məxsus idi 75 . Əzizbəyovun 1905-ci ildə fəaliyyətə başlayan iri tütün fabriki 76 həm fəhlələrin sayına, həm də istehsal məbləğinə görə Mirzəbekyan qardaşlarının fabrikindən böyük idi və buxar mühərriki ilə təmin olunmuşdu 77 .
78 , 1903-1913-cü illərdə "İstoçnik" şirkətinə məxsus olan araq-likyör zavodu fəaliyyət göstərirdi 79 . Araq zavodları içərisində 100-dən artıq fəhləsi olan iri müəssisələr var idi. Əsrin əvvəllərində Azərbaycandan kənarda "Fon-Binako və K° jiquli pivə zavodu şirkəti" yaradıldı 80 . Həmin şirkət 1908-ci ildə Zığda bütün Cənubi Qafqazda ən iri kapitalist pivə istehsalı müəssisəsi olan "Vakana" pivə zavodunun əsasını qoydu 81 . Burada 1909-cu ildə 161, 1913-cü ildə 199 fəhlə çalışırdı. Onlardan 50 nəfəri qadın idi. 1912-ci ildə Bakı şəhərinin özündə Beynerovskilər şirkətinə məxsus olan pivə zavodunun əsası qoyuldu. Bakıda 10 müəssisə mineral sular, limonad, kvas və başqa spirtsiz içkilər buraxır, 20-dən çox müəssisə şirniyyat, 11 fabrik kolbasa məmu latı istehsal edirdi 82 .
içməli su ilə təchizatı ən vacib problem idi. Ona görə Bakıda "Arrur Koppel" səhmdar cəmiyyətinə məxsus böyük içməli su qurğusu işləyirdi. Buradakı 12 buxar qazanı onun çox nəhəng qurğu olmasına dəlalət edirdi 83 . 1907-1908-ci illərdə Bakıda "Suraxanı-Kür" səhmdar cəmiyyətinin mülkiyyəti olan sutəmizləyən stansiya da fəaliyyət göstərirdi. Bakıda 1904-ci ildən yağ zavodu 84 , XX əsrin ikinci onilliyində konserv zavodu var idi 85 . Zığ, Masazır, Ceyranbatan və b. şorsulu göllərdən hər il 400 min puda qədər duz yığılırdı 86 , duz dəyirmanı 1909-cu ildə işə düşmüşdü 87 . Bakıda H.Z.Tağıyevin "Lifli şeylər hazırlayan Qafqaz səhmdar cəmiyyəti"nin bütün Rusiya imperiyasında ən iri fabriklərdən biri olan müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Onun yaxınlığında 2500 fəhlə və qulluqçu üçün qəsəbə, məktəb, sutəmizləyici qurğu, elektrik stansiyası, fabrikin məhsullarını ağartmaq və boyamaq üçün xüsusi binadan ibarət kompleks salınmışdı. Tağıyevin bu səhmdar cəmiyyətinin əsas kapitalı 4 mln rubul idi 88 .
əməyindən istifadə olunurdu. Belə ki, 1913-cü ildə fabrikdə 152 qadın çalışırdı. XX əsrin əvvəllərində Ba kı şəhərində çap işi sürətlə inkişaf edird i. Şəhərdə 20-dən artıq mətbəə var id i. Bakıda yüngül sənaye sahələrindən biri də sabunbişirmə sənayesi idi.
31 1904-cü ildə Ba kıda 4 sabunbişirmə zavodu fəaliyyət gös tərirdi 89 . Əhalinin sayının artması ilə əlaqədar yaranan tələbatı ödəmək üçün paltar və ayaqqabı istehsalı da genişlənir, yeni kiçik müəssisələr açılırd ı. 1903-cü ildə Bakıda 1708 nəfər mu zdlu fəh ləsi olan 492 belə müəssisə var idi. Onların illik məhsuldarlığı bir milyon manatdan çox id i. Sənayenin sürətli inkişafı və onunla əlaqədar əhali artımı tikinti işlərin in xeyli genişlən məsinə, tikinti materia lla rı istehsalı sahəsinin inkişafına səbəb oldu. Yü zilliyin əvvəllərində Bakıda 500 fəhləsi olan 20 kərp ic zavodu fəaliyyət göstərirdi 90 . 1905-ci ildə Keşlədə t ikilən sement zavodu bütün Qafqazda ilk se ment zavodu idi. O, sahibkar Həsənova mə xsus idi. Se mentə tələbat durmadan artdığı üçün zavod ildən-ilə genişlənərək, 1913-cü ildə 140-a qədər fəhləsi olan ço x böyük sənaye müəssisəsinə çevrilmişdi 91 . Neft sənayesi və tikinti işləri ta xta-şalban istehsalını genişləndirməy i tələb edirdi. Bu sahə üç istiqamətdə inkişaf edirdi: mexan iki yolla taxta-şalban istehsalı, xarratlıq işləri və çəllək istehsalı. "Nobel qardaşları" firmasına məxsus olan taxta- şalban zavodu iri kapitalist müəssisəsi idi 92 .
cü ildə Bakıda aparılmış siyahıyaalman ın materiallarından göründüyü kimi, burada 528 fəhləsi olan 86 xarrat emalatxanası 93 , 292 fəhləsi o lan 33 dü lgər 94 və 49 fəhləsi olan daha 4 xa rrat e ma lat xanası fəaliyyət göstərirdi 95 . 1913-cü ildə Ba kıda 586 fəhləsi olan 128 xarrat emalatxanası var idi 96 . Beləliklə, yu xarıda adların ı çəkd iyimiz istehsal sahələri içərisində aparıcı rol həm fəh lələrin sayına, həm də istehsal həcminə görə mexan iki istehsala məxsus idi. 1913-cü ildə bu istehsal sahəsində 15 min fəhlə çalışırdı. Onların böyük əksəriyyəti (84-85 faizi) iri və ço x iri müəssisələrdə işləyird i. Mexaniki istehsal sahələrinin istehsal məb ləği 20-25 mln rubla bərabər idi və bu məbləğin 20-23 mln rublu iri və ən iri mexaniki müəssisələrin payına düşürdü. Bakının həyatında mühüm yer tutan yeyinti və yüngül sənaye sahələrində 9 min fəhlə çalışır və illik istehsal məbləği 35 mln. rubla çatırdı. Buradakı iri və ən iri müəssisələr cəmi 5-6 faiz təşkil etməsinə baxmayaraq, bütün fəhlələrin 50 faizi, yüngül və yeyinti sənayesi sahələrinin illik istehsal məbləğinin 75 faizdən çoxu onlarda cəmləşmişdi. Adları çəkilən sənaye sahələri neft sənayesi ilə birlikdə Bakının sənaye həyatında aparıcı rol oynayırdı. Əgər 1907-1910-cu illərdə neft istehsalı sənayesində 31.556, 1913-cü ildə 27.764 fəhlə çalışırdısa, digər sənaye sahələrində həmin müddətlərdə 23.191 və 22.129 fəhlə işləyirdi. Göründüyü kimi, fərq o qədər də böyük deyildi. Azərbaycan qəzalarında isə digər sənaye sahələri inkişaf edirdi. Onların ən mühümü mis istehsal sahəsi idi. 1906-cı ildə Gədəbəy mədənlərində çıxarılmış 4658 min pud mis filizi bütün Rusiyada hasil olunan həcmin 1/4-ni təşkil edirdi. Onun bir ildən sonra 6.270 min puda çatan həcmi bütün Rusiya üzrə hasil edilmiş mis külçəsinin
32 1/3-nə bərabər idi. 1907-ci il ən çox mis filizi çıxarılan il kimi xa rakterizə olunur. Çıxarılan mis filizinin bir hissəsi Gədəbəy və Cənubi Qafqazın digər misəritmə zavodlarına daxil olurdu. 1910-cu ildə Gədəbəy mis mədənlərində 1118 fəhlə çalışırdı 97 . Gədəbəy mis zavodu çox böyük kapitalist müəssisəsi idi. Bu zavodun buxarla işləyən 3 maşın, 3 mühərrik, 1 dinamomaşın, filizi yandırmaq üçün 27 soba, qara misi əritmək üçün 3 soba, xalis misi əritmək üçün 2 soba, elektrik işığı və təmir emalatxanaları ilə təmin olunması onun möhtəşəmliyinə dəlalət edirdi. Zavodu Qalakəndlə əlaqələndirən xüsusi dəmir yol xətti çəkilmişdi. 1911-ci ildə Gədəbəy mis zavodu 1,2 mln rublluqdan çox məhsul vermişdi 98 . Zavodda 1300-1500 fəhlə çalışırdı. Daşkəsəndə isə dəmir və kobalt yataqları var idi. Lakin onların istismarı aşağı səviyyədə idi. Azərbaycanda balıq sənayesi də xeyli inkişaf etmişdi. 1907-ci ildə təkcə dənizkənarı rayonlarda 713 vətəgə var idi 99 . 1912-ci ildə balıq sənayesinin istehsal həcmi 16,2 mln rubla bərabər olmuşdu. Ondan 13 mln rublu balıq, 3,2 mln rublu isə balıq məhsullarının payına düşürdü 100 . Balıq ovlayan bütöv bir donanma var idi. İri balıq vətəgələri olan rayonlarda yaşayış məntəqələri salınmış, balıq zavodları tikilmişdi 101
. Azərbaycan balıq sənayesinin məhsulları Tiflis, Həştərxan və Rusiyanın daxili şəhərlərinə ixrac edilirdi. Bütün iri, hətta bəzi xırda balıq vətəgələrinin sahibləri bilavasitə balıq və balıq məhsulları satışı və ixracı ilə məşğul olur, bəzən kiçik sahibkarların məhsullarını da nisbətən ucuz qiymətə alırdılar. Azərbaycanda balıq sənayesinin on minlərlə işçisi var idi. Məsələn, 1912-ci ildə balıq sənayesində 40 416 fəhlə çalışırdı. Bu sənayedə, xüsusilə balıq məhsullarının hazırlanmasında qadın əməyindən geniş istifadə olunurdu. Hələ 1911-ci ildə balıq sənayesində 3332 qadın çalışırdı 102 .
emalı sənayesi yaranmışdı. Pambıq rayonlarında yaranmış ilk zavodlar məhsuldarlığı aşağı səviyyədə olan kiçik müəssisələr idi. Onlar at qüvvəsi ilə, yaxud əllə hərəkətə gətirilən və lazım gəldikdə bir yerdən başqa yerə aparılan pambıqtəmizləyən qur- ğulardan ibarət idi. Bir qədər sonra ağ neftlə hərəkətə gətirilən mühərriklər meydana çıxdı. Bu isə lazımi avadanlıqla təchiz olunmuş bina, ixtisaslı ustalar tələb edirdi. Beləliklə, pambıqtəmizləyən, pambıq emalı zavodları meydana çıxdı və onların sayı ilbəil artdı. 1911-ci ildə Azərbaycanda artıq 40 pambıq emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Çoxunda mühərriklər ağ neft və buxarla hərəkətə gətirilən bu zavodların 14-də 800-850 fəhlə çalışırdı və illik istehsal həcmi 2 mln rubla çatırdı 103
. Əsasən İrəvanda, Gəncədə, Ağdam, Cavad və Göyçay qəzalarında cəmləşmiş zavodların çoxu 8-10 fəhləsi olan kiçik müəssisələr idi. Onlarla yanaşı, Petropavlovskda, Hacıqabulda, Salyanda, bəzi başqa yerlərdə fəaliyyət göstərən zavodlar elektrik işığı və müxtəlif avadanlıqla təmin olunmuş iri kapitalist müəssisələri idi. Təmizləndikdən sonra Rusiyanın toxuculuq fabriklərinə və xarici ölkələrə ixrac olunan pambıq məngənələrdə sıxılırdı. Ona görə də zavodların çoxunda əksəriyyəti vintli olan məngənələr var idi. "Voqau və K°" nın zavodu isə hidravlik məngənələrə malik idi. XX əsrin əvvəllərində ipək emalı sənayesi yeni inkişaf mərhələsinə daxil
33 oldu. 1905-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 2944 fəhləsi olan 435 fabrik 1305 mln. rublluq məhsul vermişdi. 1913-cü ilə yaxın fabriklərin sayı 80-ə enmiş, istehsal həcmi isə üç dəfə artaraq 5 mln rubl olmuşdu. Sayca azalma onu göstərir ki, bir çox kiçik müəssisələr ya iflasa uğramış, ya da iri sahibkarların ixtiyarına keçmişdi. İpəkçiliyin əsas mərkəzi olan Nuxa qəzasında 109 fabrik fəaliyyətdə idi. Onlardan 45-i maşınlar və buxar mühərrikləri ilə təmin olunmuşdu, fəhlələrin sayı isə 150-300 nəfərə çatırdı. Şuşa qəzasındakı 21 fabrikdən yalnız 8-i belə texnika ilə təmin olunmuşdu və fəhlələrin sayı 100-150 nəfər idi 104 . Bir qədər iri kapitalist müəssisələri zəif, kustar müəssisələri özlərinə tabe etmişdi. İri fabriklərin nəzdində ipək əyirici şöbələr var idi.
İpək emalı fabriklərinin hazır məhsulu Moskvaya, Rusiyanın başqa şəhərlərinə və xaricə ixrac olunurdu 105 . Bu dövrdə Cənubi Qafqazda fəaliyyətdə olan 120 ipək emalı fabrikindən 114-ü, ixrac edilən məhsulun ən azı 90 faizi Azərbaycanın payına düşürdü. Bu dövrdə tütün sənayesi də müəyyən inkişaf mərhələsi keçirirdi. Bakıda olan iri fabriklərdən başqa, Şəkidə üç, Şamaxıda iki, Gəncədə və Ağdamda bir tütün fabriki var idi. Əsasən maxorka məhsulu istehsal edən bu fabriklərin hamısı kiçik müəssisələr idi. Hazır tütün məhsulları Bakı və Gəncədə olan anbarlara yığılır, buradan Rusiyanın daxili quberniyalarına, Xəzərsahili vilayətlərə və İrana ixrac olunurdu 106 .
Şamaxı, Göyçay, Şuşa və Yelizavetpol qəzaları idi. Çaxır istehsalı və spirtçəkmə işi Şuşa qəzasında Xublarov qardaşları və Soqomonovlar, Göyçay qəzasında Ağayev qardaşları və Şustov şirkəti, Yelizavetpol qəzasında Forer qardaşları, Humel qardaşları, Plemyannikov və knyaz Qolitsın kimi iri sahibkarların əllərində idi. 1913-cü ildə Azərbaycanda 3842490 vedrə çaxır istehsal olunmuşdu ki, bu da yüzilliyin əvvəllərindəkinə nisbətən iki dəfə çox idi və Cənubi Qafqazda istehsal olunmuş çaxırın 25 faizini təşkil edirdi. Çaxır istehsal edən, araq və spirt çəkən müəssisələrin çoxu kiçik idi və hər birində 20-30 fəhlə çalışırdı. Lakin onların içərisində buxarla hərəkətə gətirilən mühərrikləri, xeyli fəhlə qüvvəsi və böyük istehsal həcmi olan müəssisələr də var id i. Azərbaycanda konyak spirti istehsalı da davam edirdi. Konyak zavodları Göyçayda, Bərgüşad stansiyasında, Novruzlu kəndində, Əli Mərdanlıda və Ağdamda idi. 1906-cı ildə 9 spirt saflaşdırma zavodundan biri Bakıda, üçü Ucarda, digərləri isə Kürdəmirdə, Gəncədə və b. yerlərdə idi 107
. Çaxır və spirt ticarəti möhtəkir çaxır tacirlərinin əllərində cəmləşmişdi. Möhtəkirlər aldıqları külli miqdarda çaxır və spirt məhsullarını Bakı, Tiflis, Moskva, Peterburq, Riqa, Həştərxan və Xarkova, hətta Sibirin bəzi şəhərlərinə ixrac edirdilər 108 .
yüzlərlə yüngül və yeyinti sənayesi məmulatları, tikinti materialları istehsal edən sənaye sahələri, Tovuzda sement zavodu, dəyirmanlar, kərpic, gön-dəri və s. müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan qəzalarında təsərrüfatın bütün sahələri üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələr arasında həm fəhlələrin sayına, həm də istehsal həcminə görə birinci yeri
34 yeyinti sənayesi tuturdu. Bu sənaye sahəsində 1913-cü ildə 53 min fəhlə çalış mış, istehsal məbləği isə 77 mln rubl olmuşdu. Yüngül sənaye sahəsində isə 11,5 min fəhlə işləyird i və istehsal həcmi ildə 20 mln rubl idi. Yeyinti və yüngül sənaye müəssisələri fabrik inkişafı səviyyəsində olsalar da, böyük əksəriyyəti kiçik, bəzi hallarda isə orta kapitalist müəssisələri idi. İri kapitalist istehsalına Azərbaycan qəzalarında dağ-mədən sənayesini və qismən də ipək emalı sənayesini aid etmək o lar.
XX əsrin əvvəllərində sənayenin inkişafı bir çox kustar istehsal sahələrini və sənətkarlığı böyük dəyişikliklərə uğratdı. Lakin eyni zamanda şəhər və kənd əhalisinin məişətdə mühüm rol oynayan sənət sahələri - dülgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, tikinti materialları istehsalı inkişaf etməkdə id i. Sənətkarlıq mərkəzləri, XIX yüzillikdə olduğıı kimi, yenə də əsasən şəhərdə idi. Onların içərisində Bakı xüsusilə seçilirdi. Burada həmçinin mədən-zavod rayonlarında kustar istehsalı və sənətkarlığın mü xtəlif növləri ilə muzdlu ə mək tətbiq etməklə də məşğul olurdular 109
. Kustar istehsal sahələri arasında xalça toxuculuğu daha geniş yayılıb inkişaf etmişdi. Bakı quberniyasının Quba qəzası xalçaçılıqda bütün Cənubi Qafqazda birinci yeri tuturdu. 1912-ci ildə Quba qəzasının 111 kəndindən 97-də xalçaçılıqda 39979 nəfər, yəni bütün əhalinin 22,7 faizi məşğul olurdu 110
. Burada toxunan xalçalar "Çiçi", yaxud "Quba" adlanırdı 111 . 1908-1909-cu illərə dair məlumata görə, Quba qəzası kəndlilərinin illik gəlirlərinin 40 faizi, Şuşa qəzasında isə 30 faizi xalçaçılıqdan əldə edilirdi
12 . 1912-ci ildə Yelizavetpol qəzasında sənətkar əhalin in 48 fa izdən ço xu xalçaçılıq la məşğul olur, əsasən Qazax xalçaları to xunurdu. Bakı, Şamaxı, Lənkəran və Cavad qəzalarında da xalçaçılıqla məşğul olur, "Bakı", "Muğan" xalçaları, xalı, gəbə, sumax tipli xalça məmulatı, məişətdə işlənən məfrəş, xurcun, heybə, çuval və s. də hazırlayırdılar. Xalçaçılığı təkmilləşdirmək üçün Bakıda, Şuşada, Yelizavetpol qəzasında, İmamqulukənddə, Naxçıvanda tədris -nümayiş emalatxanaları açılmışdı 113 .
emalatxanalar da var idi, lakin onlar bütünlüklə manufaktura səviyyəsinə yüksəlməmişdi. Xalçaçıların böyük əksəriyyəti eyni zamanda kənd təsərrüfatında çalışır və başqa işlərlə məşğul olurdular, xalçaçılıq isə ev istehsalı səciyyəsi daşıyırdı.
35 Azərbaycanda xalçaçılıqla yanaşı, 40 növə qədər sənətkarlıq məşğuliyyəti ilə çalışanlar var idi. Onlar ağac və taxtadan düzəldilən məhsullar istehsal edir, xüsusən kənd təsərrüfatında işlədilən bel, yaba, kürək, vəl, araba kimi avadanlıqlar, həmçinin məişətdə işlədilən mebel, qaşıq, beşik, daraq, iynə, xalçatoxuma üçün dəzgah - xana və nəhayət, musiqi alətləri hazırlayırdılar. Bu əşyaların istehsal olunduğu sənət sahələri Qazax, Yelizavetpol və Şuşada daha geniş yayılmışdı. Azərbaycanda şərabçılığın inkişaf etməsi və buna görə də şərab ixracının artması nəticəsində çəllək istehsalı ilə məşğul olan peşə sənətkarlığı xey li genişlənmişdi. Sənətkarlığın metal əşyalar və bəzək şeyləri istehsalı sahəsi də inkişaf edirdi. Bunlardan Azərbaycan şəhərlərində geniş yayılmış zərgərlik ustalarının düzəltdiyi məmulatlarda milli səciyyə qorunub saxlanır, zərb olunmuş, şəbəkəli və naxışlı emal bəzək şeyləri xüsusən fərqlənir, gümüş əşyalar qızılla bəzədilirdi. Zərgərlik işində ştamplama geniş yayılmışdı. Emal bəzəklər özlərinin incə naxışları ilə diqqəti cəlb edirdi. Qızıl bəzəklər ağ emalın fonunda qırmızı, yaşıl və göy emalla naxışlanır, gümüş əşyalarda qrafik naxışaçmadan və qara emalla naxışlamadan istifadə olunurdu. Azərbaycan zərgərləri XX əsrin əvvəllərində brilyant, zümrüd, yaqut, almaz və s. qiymətli daşlardan geniş istifadə etməyə başladılar. Mis əşyalar düzəldilən sahə nisbətən ixtisara düşsə də, peşə sənətkarlığında hələ mühüm yer tuturdu. Onun əsas mərkəzi olan Lahıcda mis qablar istehsal edən 100- dən artıq emalatxana var idi 114 . Bu emalatxanalarda əmək bölgüsü mövcud idi və ustalar müəyyən məhsulun hazırlanması üzrə ixtisaslaşmışdılar. Azərbaycan misgərləri 80-dən çox çeşiddə mis əşyalar - üstü ornamentlə bəzədilmiş dəyirmi sandıq və sandıqçalar, əl-üz yumaq əşyaları, mətbəxdə və məişətin digər sahələrində işlənən müxtəlif qablar və s. düzəldirdilər 115 .
Azərbaycanda deyil, Gürcüstanda, Dağıstanda, Şimali Qafqazda satılır, həmçinin İran və Kiçik Asiya ölkələrinə ixrac olunurdu. Dəmir əşyalar istehsal edən ustalar əsasən kiçik kənd təsərrüfatı əşyaları düzəldir, yaxud onları təmir edirdilər. Bəzi emalatxanalarda kotan və ingilis-bolqar maşınları tipində dənsovuran istehsal olunurdu. Onların dəmir hissələri emalatxanaların özündə, çuqun təkərləri isə sifarişlə Bakıda hazırlanırdı. Bu növ kotanlara, həmçinin əllə hərəkətə gətirilən dənsovuran maşınlara tələbat böyük idi. Sənətkarlıqda müəyyən yer tutan gil qablar istehsalı sahəsi məişətdə lazım olan əşyalara tələbatı ödədiyi üçün, demək olar ki, Azərbaycanın hər yerində yayılmışdı. Dəri əşyalar istehsalı ilə məşğul olan geniş yayılmış peşə sənətkarlığı sahəsində çalışan sənətkarlar at üçün yəhər, cilov və başqa qoşqu əşyaları, kəmər, tütün kisəsi, tuluq, saat qabı, tapança qabı -qobur və s. düzəldirdilər. Onların hazırladıqları tumaclar, gön məhsulları məşhur idi. Özünün xüsusi ştampı və markası olan Bakı və Lahıc tumacı İran tumacı kimi məşhur olub, bütün Qafqazda yayılmışdı. Abşeron və Bakı şəraitində minik vasitələrinin istehsalı və təmiri mühüm
36 əhəmiyyətə malik idi. XX əsrin əvvəllərində Bakı və onun ətrafında bu sənət sahəsində 500-dən çox usta çalışırdı. Başqa sənətkarlıq növlərindən biri bədii ipək malların istehsalı idi. Bu sənət sahəsinin mühüm mərkəzləri Şamaxı qəzasında öz zərifliyi və rəngarəngliyi ilə heyrət doğuran kəlağayı, ipək yorğan üzü, cecim, Gəncə qəzasında kəlağayı, Nuxa qəzasında mü xtəlif çəkili, naxışlı tikililər, Qarabağda, xüsusən Ləmbəran kəndində müxtəlif, çoxrəngli və incəşəkilli ipək xalçalar toxunurdu. Bədii ipək mallar toxuma sənətinin mühüm mərkəzi Basqal kəndi idi. Burada 1800 dəzgahda 900 sənətkar çalışır, ildə 1,8 mln ədəd ipək baş örtüyü toxuyurdular ki, onların qiyməti 1,6 mln. rubla bərabər idi. Beləliklə, XX yüzilliyin əvvəllərində xalçaçılıq, zərgərlik və ağacişləmə sənətkarlığı sahələri in kişaf edir, fabrik-zavod istehsalının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq mis, dulusçuluq sənət sahəsi geriləyir, pambıq parça məhsulları, silah istehsalı sahələri isə aradan çıxırdı. Sənətkarlıq istehsalı, əsasən, xırda əmtəə xarakterli idi. 1913-cü ildə Azərbaycanda 63699 sənətkar usta var idi. On ların sırasına mövsümü sənətkarlar, məsələn, 250 mindən artıq xalçato xuyanlar daxil deyildi. Daimi sənətkar ustaların çoxu sayı 100 minə çatan mu zdlu fəhlə qüvvəsindən istifadə edirdi. Manufaktura səviyyəsinə yüksələn sənət sahələri də var id i. Məsələn, Gəncədə 15 sahibkar- sənətkarın 200 ipəkto xuyan dəzgahı, 200 mu zd lu toxucu ustası və 300 -ə qədər şagirdi var idi. Ümu miyyətlə, A zərbaycanda ildə 25 mln rubl dəyərində sənətkarlıq malları istehsal olunurdu.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|