Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЛИТЕРАТУРА
- XÜLASƏ AZƏRBAYCAN FLORASINDA BƏZI OFISINAL DƏRMAN BITKILƏRININ FITOSENOTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ EHTIYATLARI
- UOT:547.314 AZƏRBAYCAN FLORASINDA YOVŞAN CİNSİ NÖVLƏRİNİN
- TƏDQIQATIN MƏQSƏDI VƏ VƏZIFƏLƏRI
|
ЗАКЛЮЧЕНИЕ На наш взгляд, проведение более широких и углубленных исследований лекарственных растений флоры Азербайджана, имеет хорошие перспективы не только для фундаментальной науки, но и прикладное значение для расширения ассортимента и развития в нашей республике растительной сырьевой базы, необходимой для фармацевтической промышленности.
ЛИТЕРАТУРА Mehdiyeva N.P. (2011) Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi. Bakı, “Letterpress” nəşriyyat evi. 186 S. Буданцев А.Л., Харитонова Н.П. (2003) Ресурсоведение лекарственных растений. СПб. 87. Методика определения запасов лекарственных растений (1986). М.: 50 Сукачев В.Я., Лавренко Е.Т., Ларин И.В. (1982) Краткое руководство для геоботанических исследований в связи с полезащитным лесоразведением и созданием устойчивой кормовой базы на юге Европейской части СССР. М., АН СССР: 192. Флора Азербайджана (1950-1961) Т1-8
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
137 Таблица 1 Запасы сырья надземных частей некоторых видов официнальных лекарственных растений Азербайджана
№№
п/п
Наименование вида
Район сбора Зани- маема
я пло- щадь,
га Числен-
ность эк- земпляров на 1 м 2
2 Средняя масса над- земной
части 1 эк- земпляра, г Урожай- ность воз- душно-су- хого сырья, кг/га
Возмож- ный еже-
годный объем за- готовок,т биологи- ческий эксплуата- ционный 1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. Althaea officinalis Загатальский Хачмасский 8 6 3.4±0.4 28.5±1.9 969±131 5.8±0.8
7.8±1.0 4.2
5.8 0.84
1.2 2.
Bistorta carneа Гусарский 50 16.2±1.5 0.2±0.01 32±2
1.6±0.1 1.4
0.3 3.
Carum carvi Гусарский Губинский 180
160 13.3 ± 1.4 2.3 ± 0.2 306 ± 42 55.1±7.6 49.0±6.7 39.9
35.6 19.9
17.8
4. Chelidonium majus Губинский Гусарский Лерикский 30 25
10
6.0±0.2 15.0±1.7
900±106
27.0±3.2 22.5±2.6 9.0±1.1 20.6
17.3 6.8
4.1
3.5 1.4
5. *Conium maculatum Губинский Шамахинский Загатальский 50 35
28
18±1.2 59.7±5.8
1074±126.6 53.7±6.3 37.6±4.4 30.1±3.5 41.1
28.8 23.1
20.6 14.4
11.6 6.
Conyza canadensis Губинский Габалинский 20
15 8.9±0.9
11.9±1.0 1059±139 21.2±2.8 15.9±2.1 15.6 11.7
7.8 5.8
7. Equisetum arvense Губинский Шамахинский 20
8 11.3±0.6 1.4±0.16 158±20
3.2±0.4 1.3±0.2
2.4 0.9
1.2 0.45
8.
Filipendula vulgaris Губинский Гусарский Хызынский 160 140
50
4.9±0.4
0.72±0.04 35±3
5.6±0.5 4.9±0.4
1.8±0.15
4.6 4.1 1.5
0.9
0.8 0.3
9.
urbanum Хачмасский Загатальский 300
200
12.6±1.4 11.0±1.4
1386±234 415.8±70.2 277.2±46.8 275.4 183.6
55.1 36.7
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
138 Лерикский 120 166.3±28.1 110.1 22.0
10. Ononis arvensis Губинский Габалинский 15
12 1.6±0.14 46.4±5.9 742±115
11.1±1.7 8.9±1.4 7.7 6.1
1.5 1.2
11.
Peganum harmala Губинский Хачмасский Шабранский Сиязанский 80
35 27
18
5.6±0.6 38.5±5.0
2156±363 172.5±29.0 75.5±12.7 58.2±9.8 38.8±6.5 114.5 89.6
38.6 25.8
22.9 17.2
7.7 5.2
12. Persicaria hydropiper Лерикский Губинский Масаллинский Ленкоранский Загатальский Хачмасский Ярдымлинский Астаринский Гахский
70 60
50 40
32 30
25 15
10
12.1±1.2
6.9±1.0
835±147 58.4±10.3 50.1±8.8 41.8±7.4 33.4± 5.9 26.7±4.7 25.1±4.4 20.9±3.7 12.5±2.2 8.4±1.5
37.8 32.5
27.0 21.6
17.3 16.3
13.5 8.1
5.4 7.6
6.5 5.4
4.3 3.5
3.3 2.7
1.6 1.1
13. Peucedanum ruthenicum Губинский Гусарский 35
18 1.81±0.14 6.3±0.5 114±13
4.0±0.5 2.1±0.2
3.0 1.7
1.5 0.8
14. Salvia aethiopis Лерикский 150 1.9±0.15 53.6±5.3 1018±128.8 152.7±20.4 111.9
22.4
15. Silybum marianum Губинский Загатальский Шабранский Хачмасский 450
300 220
180
12.5±1.3
50.8±7.5 6350±1147 2857.5±516.2 1905.0±344.1 1397.0±252.3 1143.0±206.5 1825.1 1216.8
892.4 730.0
912.6 608.4
446.2 365.0
16. Solidago virga- aurea Губинский Лерикский 25
20 5.4±0.7
4.8±0.5 259±43
6.5±1.1 5.2±0.9
4.3 3.4
0.86 0.68
17.
Teucrium chamaedrys Гусарский Губинский Гахский
60 35
10
3.2±0.3
4.2±0.3 134±16
8.0±1.0 4.7±0.6
1.3±0.2 6.0
3.5 0.9
1.2 0.7
0.18 18.
Visnaga daucoides Гейчайский Кюрдамирский Ярдымлинский 40 25
5
14.6±1.8 49.8±6.2
7271±1274 290.1±51.0 181.8±31.9 36.4±6.4 188.1
118.0 23.6
94.0 62.7
11.8 AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
139 XÜLASƏ AZƏRBAYCAN FLORASINDA BƏZI OFISINAL DƏRMAN BITKILƏRININ FITOSENOTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ EHTIYATLARI
Mehdiyeva N.P. AMEA Botanika İnstitutu
(Althaea officinalis, Bistorta carnea, Carum carvi, Chelidonium majus, Conium maculatum,
öyrənilən bitkilərin əksəriyyəti meşə və çəmən senozlarında rast gəlinir, onlardan bəziləri Carumeta, Peganumeta, Silybumeta formasiyalarını əmələ gətirir və bəzi assosiasiyaların formalaşmasında iştirak edirlər. Silybum marianum, Geum urbanum, Peganum harmala, Persicaria hydropiper, Salvia aethiopis, Visnaga daucoides, Chelidonium majus, Carum carvi, Conium maculatum bitkilərinin istismar ehtiyatı 40 tondan 1000 tona kimi dəyışir. Bu da ona əsas verir ki, həmin bitkilərin xammalları sənaye miqyasında tədarük üçün təklif oluna bilər. Açar sözlər: dərman bitkiləri, fitosenologiya, ehtiyyatlar SUMMARY RESOURCES OF SOME OFFICINAL MEDICINAL HERBS IN THE FLORA OF AZERBAIJAN AND THEIR PHYTOCENOLOGICAL PROPORTIES
Mehdiyeva N.P. Institute of Botany of the Azerbaijan National Academy of Sciences
About phytocenological properties and resources of 17species of officinal medicinal herbs as: Althaea officinalis, Bistorta carnea, Carum carvi, Chelidonium majus, Conium maculatum, Conyza canadensis, Equisetum arvense, Filipendula vulgaris, Geum urbanum, Ononis arvensis, Peganum harmala, Persicaria hydropiper, Peucedanum ruthenicum, Salvia aethiopis, Silybum marianum, Solidago virgaurea, Teucrium chamaedrys, Visnaga daucoides in the flora of Azerbaijan are discussed in the article. It was revealed that majority of the investigated herbs were found in forest and meadow cenoses, some of them form Carumeta, Peganumeta, Silybumeta formations and participate in the formation of some associations. The exploitation recource of Silybum marianum, Geum urbanum, Peganum harmala,
materials of these plants can be suggested for industrial use. Key words: medicinal herbs, phytocenology, resources
\ AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
140 UOT:547.314 AZƏRBAYCAN FLORASINDA YOVŞAN CİNSİ NÖVLƏRİNİN XEMOTAKSONOMİK TƏDQİQİNƏ DAİR ( İCMAL) Ələsgərova Ə.N. AMEA Botanika Institutu
kimyəvi marker kimi seskviterpen laktonlardan istifadə edilməklə xemotaksonomik metod tətbiq edilmişdir. Açar sözlər: Yovşan, xemotaksonomiya, taksonomiya
Bitkilər aləmindən istifаdə etməklə dünyada sürətlə inkişaf edən bəzi yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınması üçün alimlər daim axtarışdadır. Azərbaycanda bu istiqamətdə uzun illərdən bəri elmi tədqiqat işləri aparılır, bitkilərin kimyəvi tərkibi öyrənilməklə yanaşı, müasir üsullarla bioloji fəal maddələr alınır və tətbiq sahələri öyrənilir [1, 2, 3, 4]. Bununla əlaqədar olaraq yeni müalicə preparatlarının yaradılmasında istifadə oluna biləcək bioloji fəal maddələrin mənbələrinin müəyyən edilməsi böyük məna kəsb edir. Dərman maddələri sırasında son 40-50 il ərzində terponoid birləşmələri, o cümlədən seskviterpen laktonlarına, kumarinlərə böyük diqqət yetirilir. Bu maddələr bitkilər aləmində geniş yayılmışlar və təbii maddələr kimyası sahəsində inkişafda olan sinif birləşmələridir. Onlar farmakoloji təsirə malikdirlər və müasir təbabətdə daha çox tətbiq olunurlar. Bu birləşmələrin zəngin mənbələrindən biri də yovşan astеrkimilərin nümayəndələridir. Bitki аləmi bir sırа müalicə əhəmiyyətli mаddələrin, о cümlədən еffеktiv dərmаn prеpаrаtlаrının tükənməz хаmmаl mənbəyidir və dаimа tədqiq оlunur. Bu bitkilər sırasında yovşanlar və onlardan alınan seskviterpen laktonlar geniş təsir spektirli maddələr olub, bir çox xəstəlikləri müalicəedici təsirə malikdirlər. Məsələn; göbələk xəstəliklərinə qarşı (kristisin), qurdqovucu təsirə malik (α-santonin, alantalakton, qafrinin), bədxassəli şişlərə qarşı (arqlabin, qaylardin, partenin,vernolid), ağrıkəsici (amaralin), antiradikal və antiaksidant təsirə malik (alxanin,alxanen,alxanol,yerevanin) nəzəri əhəmiyyəti elmi üçün çox aktualdır.
laktonlardan kimyəvi marker kimi istifadə edərək onların növ statusunun bərpa edilməsi, Azərbaycan florasında cinsin taksonomik tərkibinin müəyyənləşdirilməsi. Tədqiqаt işləri 2000-2011-ci illərdə çöl mаrşrutlаrı, екspеdisiyа, каmеrаl-lаbоrаtоr və yаrımstаsiоnаr şəraitdə аpаrılmışdır. Bioloji fəal maddələrin alınmasında bir sıra metodikalardan istifadə edilmişdir: morfoloji, fiziki-kimyəvi (spektral), xemotaksonomik metodlardan.
Аstеrkimilər - Аstеаcеае Dumоrt. fəsiləsi çiçəkli və örtülütохumlu bitkilər içərisində ən gеniş yаyılmış fəsilədir. Оnun nümаyəndələrinə dünyаnın bütün qitələrində (Şimаli Аmеrikаdа, Аvrоpаdа, Аsiyаdа, Şimаli Аfrikаdа) rаst gəlinir. Fəsiləyə 1000 cinsdə birləşmiş 25000-ə qədər növ dахildir. Fəsilə tаm inkişаfdа olmaqla, yеni növlər əmələ gətirməkdə dаvаm еdir. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
141 Аzərbаycаn flоrаsındа Аstеrаcеае fəsiləsinin 115 cinsdə birləşmiş 547 növü məlumdur. Tədqiqаtımızа dахil оlаn fəsilənin ən böyük cinsi Аrtеmisiа - Yоvşаndır. Yovşanları ilk dəfə Karl Linneyin təftiş etmiş, XIX əsrin əvvələrində müəllif tərəfindən 19 yovşan növü haqqında məlumatlar verilmişdir ki, onun da (A.santonica L.,
7-si Qafqazdan təsvir edilmişdir [51]. Sonrakı illərdə Yоvşаn cinsinin təbii klasfikasiyası Bеssеr tərəfindən vеrilmiş, başqa sözlə cinsin sistеmаtikаsının əsаsını о qоymuşdur. Аrtеmisiа tshеrnеviаnа Bеss., А. fаsciculаtа M.B. vаr ibеricа Bеss., А. fаsicuclatа vаr. аrmеniаcа Bеss., А. mаritimа vаr. hаnsеniаnа Bеss., А. mаritimа L. vаr. szоvitsiаnа Bеss., А. mаritimа vаr. еrivаnicа Bеss., А. mаritimа vаr. mеyеriаnа Bеss.-ə аiddir [48]. 1830-1839-illərdə müəllif bir nеçə yеni növ və növ müхtəlifliyinin təsvirindən bаşqа, yovşan cinsini ilk dəfə çiçəyin quruluşundakı əsas fərqlərinə görə müхtəlif sеksiyаlаrа bölmüş, təbii klassfikasiyasını 1829-cu ildə vermişdir. Besser cinsin növlərini çiçəklərinin quruluşundаkı fundаmеntаl fərqlərinə görə 4 sеksiyаyа bölmüşdür. Аbrоtоnium (Bеss.), Аbsinthium Drаcunculus (Bеss.), Sеriphidium (Bеss.) Cinsin klаssifikаsiyаsının öyrənilməsində Bеssеrin böyük nаiliyyətləri оlmasına baxmayaraq vəfatı ilə bağlı olaraq işləri tаmаmlаya bilməmiş, onun tədqiqаtlаrı Dе -Kаndоl tərəfindən dаvаm еtdirilmişdir [50]. 1808-ci ildə yоvşаn növlərinin аşkаr оlunmаsındа böyük хidmətləri оlаn Mаrşаll Bibеrştеyn Qаfqаzа məхsus оlаn yeni 2 növ: А. fаsciculаtа MB., А. inоdоrа MB [49]. və 1843-cü ildə isə Kаrl Kох Qafqaz üçün yeni bir növ- А. spicigеrа C.Kоch. təsvir еtmişdir [52]. Həmi illərin sonuna qədər Marşal Sprеngеr elm üçün yeni 105 yоvşаn növünu təsvir etmişdir [49]. Sprengerin verdiyi növlərdən birinin - A.marschalliana Sprenger tərəfimizdən İmişli rayonunun ətrafından və Otuzikilər kəndindən yeni arealı aşkar edilmişdir, herbari materiallarının təftişi zamanı həmin növdən 1 nüsxə Botanika İnstitutunun herbariumundan Qusar rayonundan təsvir edilmişdir, lakin növ başqa adla göstərilmişdir. Deməli A. marschalliana Azərbaycan florasında təkcə İmişli rayonunda deyil, digər yerlərdə də rast gəlinir. Bütün bunları nəzərə alaraq A. marschalliana Azərbaycanın yovşan növlərinin siyahısına ilk dəfə olaraq daxil edilmişdir . K.Linneydən sonra yovşanların inkişafının əsas mərhələsini Willdenov, Biberşteyn, B.Besser, C.Koch və Аvrоаsiyа yоvşаn növlərinin dəqiqləşdirilməsində rus alimlərindən İ. M. Kraşenikov, B. A. Keller, M. F. Komarov, son zamanlarda isə P. P.Polyakovun xüsusi rolu olmuşdur. İ.M.Kraşeninnikov Avroasiya yovşan növlərinin filogeniyasını analiz edərək
Сinsin sonrakı inkişafının əsas mərhələsi Willdonovla bağlıdır. Müəllif təxminən 50 il müddətində Qafqaz və Kiçik Asiya üçün bir neçə yeni növ təsvir etmişdir: A.caucasica Willd., A. taurica Willd., A.splendens Willd., A.prosera Willd., A.orentalis Willd., A.salsolides Willd., A.fragrans Willd. Willdenovun ”Species plantarum “əsərində müəllif 71 yovşan növü olduğunu qeyd etmiş, onlardan 17-nin Qafqaz florasında yayılmasını göstərmişdir [56]. 1916-cı ildə Rudbеrq Аrtеmisiа L. cinsinin tədqiqini dаvаm еtdirərək, klаssifikаsiyаsını işləmiş və sеksiyаlаrı yаrımcins səviyyəsinə qаldırmışdır [53]. 1920-1949-cu illərdə Qafqaz florasının formalaşması yollarını təhlil edərkən A.A.Qrossheym yovşanların regionda 27 növünün olduğunu qeyd etmişdir ki, onlardan 21- nin Azərbaycan florasında olması barədə məlumatlar vardır [13,14]. Frеnеc, Qоdrоn, Qrеy və хüsusilə də Аvrоаsiyа yоvşаnlаrının yахşı təyin еdən Krаşеnnikоvа əsаslаnаrаq Azərbaycanda yovşanların monoqrafı sayılan R.Y.Rzаzade Аrtеmisiа cinsini 4 yаrımcnsə bölmüşdür: 1. Drаcunculus (Bеss.) Rydb., 2. Sеriphidium (Bеss. Grеy) еt Cоdr, 3. Еuаrtеmisiа (A.Qrеy) Krаsch. еt Qоdr, 4.Аrtаnаcеtum Rzazade. Alim AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
142 Besser-dən fərqli olaraq yeni bir yarımcis (Аrtаnаcеtum) aşkar etmiş və Besserin 2 seksiyasını birləşdirərək Еuаrtеmisiа adı altında vermişdir. R Y.Rzazadə növlərin təyinində çiçək yatağının tüklü və tüksüz olmasını, həyatı formasını, səbətlərin, yarpağın, və toxumun formasını əsas əlamət kimi götürmüşdür. Dünyа flоrаsındа Yоvşаn cinsinin 500-dən çох növü məlumdur ki [8], kеçmiş SSRI- də onlardan 174-ü floraya daxil edilmişdir [ 22]. A.A.Qrossheym Qаfqаz florasının təhlili zamanı “Azərbaycan florası“ fundamental əsərində 24 növün olduğunu qeyd etmişdir [14]. Ondan 20 il keçdikdən sonra R.Y.Rzazadə yovşan növlərinin sayının 42 olmasını təsdiq edib, bir müddət keçdikdən sonra P.P.Polyakov Аzərbаycаn florasında yovşanların 17 (1-mədəni olmaqla) növlə təmsil etmişdir [23]. Filogenetik nöqteyi nəzərdən Abrotanium Bess., Absinthium Bess.,seksiysları daha primitiv, Dracunculus və Seriphidium isə daha inkişaf etmiş seksiyalardır. Besserin seksiyaları təbii seksiyalar olduğu üçün növ daxili bölmələrdə təbii mənbə kimi qalır. Keçmiş ittifaqda P.P.Polyakov Besserin seksiyalarını yarımcins kimi təsvir etmiş və Abrotonium və
Besserə görə Abrotonium-a aid yovşan növləri, Absinthium-a aid yovşan növlərindən yalnız, çiçək yatağında tükcüklərin olmaması ilə fərqlənir. P.P.Polyakovun bu iki seksiyanın
nəticələri də sübut edir. Abrotanium həmçinin də Arbsinthium-a aid yovşan növlərindən alınmış ümumi seskviterpen laktonları dezasetilmatrikarin, tauremizin, axilin və bir sıra başqa birləşmələr eyni olmasalar da, biogenetik baxımdan bir-birilə sıx əlaqəli birləşmələr alınmışdır ki, bu da həmin seksiyaların birləşməsinə bəraət qazandırır və bizim tədqiqatlar bunu elmi əsaslarla təsdiq edir [36,39]. Bu növlər haqqında hələ o zamanlar məqalələr nəşr olunsa da nə S.K. Çerepanov [44,45 ] nə də Qafqaz florasının koncpektində [16] indiyə qədər Yovşan cinsi növlərinin tam təsviri verilməmişdir Bu yarımcinslər Rzazadə tərəfindən 15 sırаyа bölünmüş, 8 yеni növ təsvir edilmiş, hər bir sıranı bеynəlхаlq nоmеnklаturаyа uyğun lаtın dilində təsvir edilmişdir (cədvəl 1). P.P.Polyakov Rzazadənin yeni növlərini A.fragrans, A. szоwitsiаnа birləçdirərək onları sinonimi hesab etmişdir. 4 yarımcinsə daxil olan I-ci yаrımcins – Drаcunculus 4 sıraya bölünmüşdür (Drаcunculi, Tschеrnieviаnае, Mаrschаlliаnае və Scоpаriае), bu sıraların hər birinin oxşar və fərqli cəhətlərinə görə növlər sistemləşdirilmişdir. II –ci yаrımcins –
birləşdirilmişdir (Frаgrаntеs, Cаucаsicае, Iskеndеriаnае, Szоvitsiаnаe və Spicigеrае) və oraya daxil olan növlərlə təchiz edilmişdir. Bu yarımcins R.Rzazadədən öncə Besser tərəfindən də təsvir edilmişdir. IV-ci yаrımcins – Аrtаnаcеtum 1 sıra Fаsciculаtа M.B.və 1 növlə (A.Komarovii Rzazade) təmsil olunur.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın sistematikləri icərisində tanınmış bir alim olan R.Rzazadə belə bir nomenklaturanı versə də P.Polyakov onu qəbul etməmişdir. Cədvəl 1 R.Y. Rzаzаdəyə görə Yovşan cinsi növlərinin klassifikasiyası Sırа
Tip Həyаti fоrmаlаrı 1 2
I yаrımcins - Drаcunculus (Bеss.) Rydb. Drаcunculi Rzаzаdе А. drаcаnculus L. А. dаghеstаnicа Krаsch. çохillik оtlar Tschеrniviаnае Rzаzаdе A. tschеrniеviаnа Bеss. А. sаlsоlоidеs W. yаrımkоllar AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
143 Mаrschаlliаnае Rzаzаdе A. mаrschаlliаnа Sprеng. А. sоsnоvskyi Krаssh. А. еldаricа Rzаzаdе çохillik оtlаr Scоpаriае Rzаzаdе А. scоpаriа Wаldst. еt Kit. А. scоpаrоidеs Grоssh. birillik və yа ikiillik оt bitkiləridir II yаrımcins – Еuаrtеmisiа (А. Grey.) Krаsch.
çохillik оtlar Vulgаres Rzаzаdе А. vulgаris L. А. аrmеnicа Lаm. А. tоurnеfоrtiаnа Rchb. А. chаmаеmеlifоliа Vill. А. pоnticа L. А. prоcеrа Willd. çохillik оt və yа yаrımkоldur birillik оtlar Аnnuае Rzаzаdе А. аnnuа L. birillik оtlar Absinthii (Bess.) Rzаzаdе А. аbsinthium L. çохillik оtlar Caucasicae Rzаzаdе А. cаucаsicа Willd.. А. splеndеns Willd.. А. grоsshеimii Krаsch. çохillik оtlar III- yarımcins Seriphiudum (Bees.) Gren.et Godz.
A.issayevii Rzаzаdе çохillik оtlar А. pаuciflоrаe Rzаzаdе А. pаuciflоrifоrmis Rzаzаdе çохillik оtlar Tаuricаe Rzаzаdе А. tаuricа Willd. А. divаricаtа (Grоssh.) Rzаzаdе А. lаtschinicа Rzаzаdе yаrımkоllar Frаgrаntеs Rzаzаdе А. frаgrаns Willd. А. hаnsеniаnа (Bеss.) Grоssh. А. fеdоrоvii Rzаzаdе А. kоbstаnicа Rzаzаdе yarım- kоlcuq
Szоvitsiаnаe Rzаzаdе A. szоvitsiаnа (Bеss.) Grоssh. А. prilipkоаnа Rzаzаdе А. nаchitschеvаnicа Rzаzаdе yarımkol
çохillik оtlar Iskеndеriаnае Rzаzаdе А. iskеndеriаnа Rzаzаdе çохillik оt IV yаrımcins – Аrtаnаcеtum Rzаzаdе Yаrımcins tipi Fаsciculаtа M.B.
yаrımkоllar
Tərəfimizdən aparılan tədqiqatlar zamanı R.Y.Rzazadənin təsvir etdiyi yeni növlər Azərbaycan Respublikasının bir neçə bölgələrindən toplanılmış və yayıldığı ərazilər barədə əldə edilən məlumatlar 2 saylı cədvəldə öz əksini tapmışdır. Cədvəl 2 R.Y. Rzazadənin təsvir etdiyi növlərin Azərbaycan florasında yayılma sahələri (1986-2011) Yаyıldığı ərаzilər Аrtеmisiа еldаricа Rzаzаdе Еldаr düzü А. issаyеvii Rzаzаdе Nахçıvаn MR-sı Culfa rayonu Dizə kəndi А. kоbstаnicа Rzаzаdе Qоbustаn Хilimili kəndi (Qоzlu çаy ətrafı) А. prilipkоаnа Rzаzаdе Хızı rаyоn Qаnаqkəndi ilə Аğdərə- аrаsı AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
144 А. nаchicshеvаnicа Rzаzаdе Nахçıvаn MR-sı Babək və Şahbuz rayonları А. fеdоrоvii Rzаzаdе Lеrik rаyоnu (Diаbаr) Şonaçala kəndi А. iskеndеriаnа Rzаzаdе Аzərbаycаnın şimаl- şərq rayonları, əsasən Qоnаqkənd
Laçın rayonu Laçın kəndinin cənub–şərq ətəyindən və Ağanus kəndi Turş-su ətrafından 1987- ci ildə toplanılmışdır
Cədvəldən göründüyü kimi verilən yeni növlərin adları ilk dəfə оlаrаq R.Y. Rzаzаdə tərəfindən bеynəlахlq qаydаlаrа uyğun lаtın dilində tərtib еdilmişdir. Tərəfimizdən 2008-ci ildə А. nаchitshcеvаnicа növü Nахçıvаn şəhərinə yaxın bir ərazudən - Хаlхаl meşəsindən də toplanılmışdır. Qеyd еdək ki, Rzazadənin Azərbaycan üçün verdiyi yeni növlərdən yalnız А.
Apаrdıqımız xemotaksonomik - еkspеrimеntаl tədqiqаtlаr zamanı bu növlərin yeni olmasını digər növlərlə müqaisədə аyrılan fərdi mаddələr hesabına da sübut etmək olur və digər tərəfdən ekspedisiyalar zamanı əldə etdiyimiz morfosistematik əlamətlər bunu bir daha təsdiq edir. Şəxsi araşdırmalar və bütün bu yuxarıda deyilənləri də nəzərə alaraq bu qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan florasında Yovşan cinsi 4 yarımcinsdə 42 növü qruplaşmışdır. Azərbaycanda yovşan növlərinin iki növünün ( A. dracunculus - tərxun yovşanı, A.
məlumatlarına görə Nax.MR-da A. incana L. Druce, A. araxina Takht., Ə.Ş.İbrahimov və T.H.Talıbov bir yeni yovşan növünün (A. abrotanum L.) yayılması və A. incana L. (fasciculata M.B.) Druce, A. araxina Takht. növləri haqqında geniş məlumat verərək, Naxçıvan MR florasında yovşan növlərinin sayının 14 olduğunu göstərmişlər [ 6]. V.Nilovun yeni növlərin əmələ gəlməsinə aid konsepsiyası R.Y.Rzazadənin təsvir etdiyi yeni növlərin kimyəvi tərkibi ilə yanaşı morfoloji əlamətlərinin müqayisəli analizi, onların növ statusunun müəyyən olunmasına təkan verə bilər [21]. R.Y.Rzazadənin Naxçıvan MR Xal-xal kəndinin ətrafından təsvir etdiyi
alınmış hibriddən yaranmış yeni növdür [10]. Beləliklə, çiçəkli bitkilər, o cümlədən yovşan cinsi növləri üçün xarakterik olan çarpaz tozlanma nəticəsində yaranan hibridlərdən yeni növlərin əmələ gəlməsini sübuta yetirən uzun illərin məhsulu olan nəzəri və eksperimental tədqiqatlarının nəticələri diqqətə çatdırıldı.
edilmişdir ki, A. nachitschevanica Rzazade (Naxçıvan yovşanı) növünü R.Y.Rzazadə Serihpidium seksiyasının Szovitseae sırasında müstəqil növ kimi təsvir etmişdir [25]. Lakin istər SSRİ, istərsə də Azərbaycan florasında yovşan (Artemisia L.) cinsini işləyən P.P.Polyakov R.Y.Rzazadənin təsvir etdiyi yeni növləri qəbul etməmiş və onları A. fragrans Willd., A. szowitsiana (Bess.) Grossh. və başqa növlərinin sinonimi hesab etmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Botanika İnstitutunun herbari fondunda saxlanan R.Rzazadənin testləşdirdiyi A. iskenderiana Rzazade və A. nachitschevanica Rzazade növlərinin herbari nümünələrini tədqiq edən P.P.Polyakov hər iki növün herbarilərini A. szowitsiana (Bess.) Grosch. və A. fragrans Willd. növlərinin qarışığından ibarət olduğunu göstərir. Təssəvürə belə gətirmək çətindir ki, tanınmış botanik bitki-ehtiyatşünası R.Y.Rzazadə A. fragrans və A. szowitsiana kimi fərqləndirilməsi asanlıqla mümkün olan iki növü bir-birindən ayıra bilməsin. P.Polyakov R.Rzazadənin yeni növlərini təbiətdə tədqiq etməmiş və buna görə də adi baxışla nəzərə çarpan aydın morfoloji əlamətləri inkar edir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
145 Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, əksər hallarda herbari materialları hazırlanarkən və fondda saxlanılan zaman ilk baxışdan səciyyəvi olmayan, lakin növü xarakterizə edə biləcək “xırda” morfoloji əlamətlər quruyaraq tökülür və növləri, xüsüsilə morfo-genetik cəhətdən yaxın növləri bir-birindən ayırmaq mümkün olmur və bu da yalnış nəticələrə gətirib çıxarır. Məhz buna görə də, xüsusilə mübahisəli hallarda növ mənsubiyyətini müəyyənləşdirmək üçün morfoloji tədqiqatlar bitkinin müxtəlit inkişaf fazalarını əhatə edərək təbiətdə aparılmalıdır. P.P.Polyakov isə yovşan növlərini işləyərkən təbiətdə tədqiqatlar aparmamışdır. Müasir sistematiklər bitki növlərini xarakterizə edərkən morfoloji əlamətlərlə yanaşı kimyəvi əlamətlərində nəzərə alınmasını vacib hesab edirlər. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün hər iki növün: Şovic və Naxçıvan yovşanlarının xarakterik maddələri olan seskviterpen laktonlar müqayisəli tədqiq olunmuşdur. Şoviç yovşanının seskviterpen laktonlarının öyrənilməsinə dair tədqiqat işlərinidə müəyyən etmişik ki, bu yovşan növünü səciyyələndirən seskviterpen laktonlar artesovin, α-santonin, artemizin olduğu halda, əddəbiyyat məlumatlarına görə Naxçıvan yovşan növündən ancaq α-santonin alınmışdır [10]. Məlumdur ki, hər bir bitki növünü tərkibində olan kimyəvi birləşmələr xarakterizə edir. Bu maddələrin isə keyfiyyət tərkibi bitkinin bitdiyi torpaq və iqlim şəraitindən asılı olmayıb sabitdir. Bu səbəbdən A. nachitshevanica Rzazade və A. szoiwtsiana (Bess) Grossh. növlərinin xarakterik maddələrinin - seskviterpen laktonlarının keyyfiyət tərkibini öyrənərək müqayisə etməklə bu mübahisəli məsələyə aydınlıq gətirmək mümkündür. Bu istiqamətdə apardığımız tədqiqatların nəticəsində müəyyən etdik ki, Naxçıvan yovşanının tərkibindəki seskviterpen laktonlar β-santonin və α-santonin-dən, Şoviç yovşanının tərkibindəki laktonlar isə α-santonin, artemizin və artesovindən ibarətdir [37, 38]. Məhz buna görə də A. nachitshevanica ilə A.szovitsiana növlərinin morfoloji əlamətlərində (yəqin ki, həmçinin A.fragrans Willd.) olan oxşarlıq anlaşılandır. Bu oxşarlıq biogenetik cəhətdən qohum olan A. nachitshevanica ilə A. szowitsiana növlərinin tərkibində olan seskviterpen laktonlara görə də nəzərə çarpır. Məsələn, β-santoninlə və α-santonin bir -birindən lakton tsiklinin yanındakı metil qrupun fəza vəziyyətinə görə fərqlənməsi; Şoviç yovşanının tərkibindəki artemizin, A. nachitshevanica növündə olan α-santoninindən hidroksil qrupun olması ilə fərqlənməsi. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk baxışdan, A. nachitshevanica növünün digər valideyn növü olan A. fragrans-in tərkibində olan seskviterpen laktonları (alxanen, alxanin, alxanol, erivanin) ilə biogenetik qohumluq əlaqəsi nəzərə çarpır [24,27,28, 33,]. Belə ki, birinci hər iki növdən alınmış laktonların stereokimyasının eyniliyi, ikincisi isə alxaninin və alxanolun asanlıqla α-santoninə çevrilməsi biogenetik qohumluq əlaqələrinin mövcud olmasının sübutudur. Beləliklə, alınmış nəticələrin analizi morfoloji əlamətlərlə birlikdə göstərir ki, A. nachitshevanica Rzazade (Naxçıvan yovşanı) müstəqil növ kimi Azərbaycan florasında təsvir olunmalıdır. R.Rzazadənin qeyd etdiyinə görə A. nachitshevanica Rzazade növünün tipi: Sankt- Peterburqda (Leninqradda), izotipi isə Bakıda saxlanılır [10]. Müəllifə görə, bu növ A. szowitsiana növünə yaxın olub, ondan ağ tüklənməsi, tərskonusşəkilli səbətciyi, qəhvəyi rəngli nöqtəvarı vəzili tükcüklü olması, qaşıqşəkilli örtük yarpaqcıqları və coğrafi yayılması ilə fərqlənir. P.P.Polyakov bu əlamətləri qəbul etmir və ümumiyyətlə yovşan növlərində qaşıq şəkilli yarpaqların olmadığını göstərir. Əgər P.Polyakov A. nachitschevanica-nı müəllifin növün təsvir etdiyi yerində - təbiətdə tədqiq etsəydi, R.Y.Rzazadənin göstərdiyi A. szowitsiana-dan onu fərqləndirən bütün əlamətləri müəyyən edərdi. Biz də A. nachitschevanica-nı Naxçıvan MR-nın Xal-xal meşəsinin yanında eyni adlı kəndə gedən yol kənarında tədqiq edərkən R.Y.Rzazadənin bütün morfoloji əlamətlərlə yanaşı kənarı çoxlu miqdarda qəhvəyi rəngdə vəzciklərlə örtülmüş qaşıq şəkilli yarpaqların mövcud olmasının şahidi olduq. Bitkilərdə kimyəvi təkamülü öyrənən V.İ.Nilovun fikrincə yeni növlərin əmələ
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
146 gəlməsi ilə bağlı keyfiyyət tərkibinin dəyişilməsi və növ anlayışı ancaq kimyəvi tərkibin sabit olması ilə şərtləndirilməlidir. Hər hansı kimyəvi yeni törəmə hibridləşmə və mutasiya prosesləri ilə bağlıdır [21]. V.Nilovun yeni növlərin əmələ gəlməsinə aid konsepsiyası R.Y.Rzazadənin təsvir etdiyi yeni növlərin kimyəvi tərkibi ilə yanaşı morfoloji əlamətlərinin müqayisəli analizi də onların növ statusunun müəyyən olunmasına imkan verir. 3 saylı sədvəldən göründüyü kimi müqayisə olunan yovşan növlərinin seskviterpen laktonlarının keyfiyyət tərkibi fərlənir. Bu iki növ üçün ümumi lakton α-santonindir. Deməli A. nachitschevanica A. szowitsiana növünə morfoloji cəhətdən yaxın olduğu kimi laktonların tərkibinə görə də yaxındır, amma eyni deyil. A. nachitschevanica növünün valideynləri sayılan A. fragrans Willd. və A. szowitsiana gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, A. fragrans-ın lakton tərkibi (alxanen, alxanol, alxanin, erivanin) A. szowitsiana tərkibində artesovin, artemizin və α-santonin də saxlayır. Bununla belə, A. nachitschevanica növü α-santonin, - santonin ilə xarakterizə olunur. A. nachitschevanica-nın lakton tərkibin hər iki növdən tamamilə fərqlidir. A. spicigera C.Koch. növünün lakton tərkibi ilə eynidir, amma komponentlərin miqdarlarına görə ondan fərqlənir. Belə ki, α-santoninlə -santoninin miqdarı A. nachitschevanica- da 9:1 nisbətində olduğu halda A. spicigera-da 1:9 nisbətindədir. Morfoloji cəhətdən isə sonuncu iki yovşan növü tamamilə fərqlənirlər. Yuxarıda qeyd olunan nəticələri əsas götürərək demək olar ki, A. nachitschevanica Rzazade növü valideyn növlərin çarpaz tozlamasından əmələ gələn hibriddən yaranan sərbəst növdür. Bu növ nə A. fragrans Willd., nə də A. szowitsiana (Bess.) Grossh. növlərinin sinonimi ola bilməz. Rzazade kəşf etdiyi yeni növlərdən biri də A. fedorovii Rzazade növüdür. Müəllif bu növü Qafqaz florasının öyrənilməsi üzrə ekspedisiyalarda müstəsna fəaliyyəti olan Al.A.Fyodorovun şərəfinə bu növə A. fedorovii adını vermişdir. R.Y.Rzazadə bu növü Seriphidium (Bess.) Gren. et Godr. seksiyasının Fragrantes sırasında müstəqil növ kimi təsvir etmişdir.Artemisia fedorovii növü müəllifin qeyd qetdiyinə görə İranın dağlarında yaranmışdır. Cədvəl 3 Azərbaycanda yayılmış Artemisia L. cinsi növlərindən alınmış xemotaksonomik əhəmiyyətli maddələr Növün adı Alınmış maddələrin adı, element tərkibi, ərimə temperaturu (ə.t, o C), ν
max
(sm -1 ) Maddələrin quruluş formulaları Ədəbiyyat
α-santonin C 15
18 O 3 , ə.t. 171-172°C, ν max
1785, 1660 1630, 1620
O CH 3 H CH 3 CH 3 O H
[10] β-santonin, С 15 Н 18 О 3 , ə.t. 216,0-218,0ºС ν max
1775, 1670, 1650, 1620
O CH 3 CH 3 CH 3 H O H
[10] A. szowitsiana (Bess.) α-santonin [10]
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
147 A.Grossh. artemizin, С 15 Н 18 О 4,
ə.t. 201,0-203,0ºС ν max
3500, 1780, 1670, 1620 O O CH 3 H CH 3 CH 3 H O OH
[37] artesovin, С 15 Н 20 О 3,
ə.t. 142,0-144,0ºС ν max
1780, 1713, 1670
O CH 3 O C H 3 C H 3 O H H
[38] Talış dağlarında (Zuvandda) dəniz səviyyəsindən 1500 m hündürlükdə rast gəlinir, morfoloji cəhətdən fedorov yovşanı, ətirli yovşan (A. fragrans) və ona birləşdirilmiş Hansen yovşanına (A. hanseniana (Bess.) A.Grossh.) çox yaxındır. Amma sonuncu yovşan növüdən səbətciklərin formasına və tükcüklərinə görə fərqlənir. R.Y.Rzazadəyə görə, bu yovşanın ətirli yovşan növünə yaxın olduğundan, bu növ valideyin növlərdən biri A. fragrans olan çarpaz tozlanma nəticəsində əmələ gəlmiş hibrid növdür.Məhz buna görə də tədqiq olunan yovşan növünün xarakterik maddələri olan seskviterpen laktonların keyfiyyət tərkibini ilk növbədə morfoloji cəhətdən ən yaxın olan və hipotetik valideyin növ olan ətirli yovşanın xarakterik seskviterpen laktonlarının keyfiyyət tərkibi ilə müqayisə edərək xemotaksonomik nöqteyi- nəzərdən bu yovşan növlərini birləşdirmək məqsədə uyğun deyildir. Məlum olduğu kimi A. fragrans yovşan növündə müəyyən olunmuş seskviterpen laktonlar evdesmanolidlər qrupuna, A. fedorovii yovşan növündən alınmış laktonlar isə germakranolidlər, elemanolidlər və evdesmanolidlər qruplarına mənsubdurlar. A. feodrovi növü Talışın Lerik rayonu, Kosmalyan kəndi orta dağ qurşağının çınqıllı yamaclarında bitir. Tipi Sankt-Peterburqda, izotipi isə Bakıda saxlanılır. A. fragrans növünə yaxın olub, həmin növdən sıx ağ və ya bozumtul-sarı tüklənməsinə, kürəvari və ya dəyirmi-ellipsşəkilli səbətciklərilə, enliyumurtaşəkilli toxumçasına, uzun səbətyanlı yarpaqlarına görə fərqlənməsinə baxmayaraq, P.P.Polyakov bu növü sərbəst növ kimi qəbul etməyərək A. fragrans növünə birləşdirmişdir. Xemotaksonomik araşdırmalar 1 və 2 saylı cədvəllərdə aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. Müqayisə olunan yovşan növlərinin seskviterpen laktonları bir-birindən tamamilə fərqlənirlər. Ətirli yovşan növünün seskviterpen laktonları kimi A. fedorovii yovşan növünün seskviterpen laktonları da o qədər spesfikdir ki, yovşan cinsi növlərinin heç birində indiyə kimi fedorov yovşanın tərkibində müəyyən olunmuş seskviterpen laktonlarından heç biri aşkarlanmayıb. Beləliklə, A. fedorovii və A. fragrans növlərinin seskviterpen laktonlarının müqayisəsi aydın göstərir ki, A. fedorovii növünü A. fragrans növünün sinonimi kimi qəbul etmək olmaz. A. fedoroviı Rzazade hibrid formasından yaranmış müstəqil, yeni yovşan kimi Azərbaycan florasının yeni tərtibatında R.Y.Rzazadənin göstərdiyi morfoloji əlamətlərlə təsvir olunmalıdır (cədvəl 4). Cədvəl 4 Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|