41
bo‘ladi. Bunday bolalar maktabga yomon tayyorlangan, uy vazifalariga negativ munosabatda
bo‘luvchi, maktab baholariga befarq bo‘ladigan, o‘quv dezadaptatsiyasiga uchrovchi bo‘ladilar.
-O‘quv dezadaptatsiya – bolaning maktabga bo‘lgan umumiy qiziqishini saqlanishida bir
yoki ikki fanni o‘zlashtirishda qiyinchilikka duch kelgan holatidir.
- maktab dezaptatsiya – bolaning yosh xususiyatida ta’lim olishidagi qiyinchiliklar bilan
bir qatorda xulqiy buzilish holatlari o‘qituvchilar, sinfdoshlari bilan janjalli vaziyatlar
ko‘rinishida o‘ringa chiqadi. Dars qoldirish odatlari paydo bo‘ladi.
- ijtimoiy dezadaptatsiya – bolaning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi, maktab jamoasining
talablariga javob berishdan qochish holatlari, turli asotsial jamoalarga kirib ketish, spirtli
ichimliklarga, giyohvandlik moddalariga qiziqishining ortishi bilan namoyon bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishidagi og‘ishganlik omillarga yomon oilalar sabab bo‘ladi.
SHunday oilaviy o‘zaro munosabatlar usullari mavjudki, ular voyaga etmaganlarning assotsial
xulq-atvorining shakllanishiga olib boradi:
1. Tarbiyaviy va oilaning ichki munosabatlarining disgarmonik usuli. Bu usul o‘zida bir
tomondan, bola istaklariga ko‘ra bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bolaning janjalli vaziyatlarga yoki
oilada ikki xil axloqiy qarash mavjudligi: oila uchun boshqa, jamiyat uchun umuman boshqacha
bo‘lgan tarbiyaviy holatlar.
2.
Barqaror bo‘lmagan, janjalli usul noto‘liq oilalarga tarbiyaviy ta’sir etuvchi, er-
xotin ajralishi, ota-ona va bolalar uzoq muddat alohida yashashlari sababli yuzaga keladi.
3.
Munosabatlarning assotsial usuli yomon tashkil etilgan oilalarda, doimiy spirtli
ichimliklar ichish, giyohvandlikka berilish, axloqsizlik, ota-onaning jinoyatchilik xulq-atvori,
“oilaviy qahri qattiqlik” va zo‘ravonlik kabi illatlarda yuzaga keladi.
Qahrli munosabatlar (haqorat, xo‘rlash) deb bolaga g‘amxo‘rlik qiluvchi, qaramog‘iga
olgan odamlar tomonidan zarar etkazilishining ko‘pgina harakatlariga aytiladi. Bu harakatlarga
bolalar jismoniy zarar etkaziluvchi jismoniy, emotsional (hissiy), jinsiy qiynoqlar bilan azoblash,
ko‘p takrorlanuvchi noo‘rin jazolar kiradi.
Qahrli munosabatlarga bolalar uyda, oilada, ko‘chada, maktabda, bolalar mehribonlik
uylarida, kasalxona va boshqa bolalar muassasalarida duch kelishlari mumkin.
SHunday holatlardagi bolalar, xavfsizlik hissini sezmaydilar. Ularning me’yoriy
rivojlanishida bu hissiyotning ahamiyati katta.
Bu esa bolalaga uni o‘zi haqida, men yomonman, hech kimga kerakmasman, sevimli
emasman deb o‘ylashlariga sabab bo‘ladi. Qahrli munosabatlarning har qanday turi bola
sog‘lig‘iga katta zarar etkazadi. Uning hayoti va ijtimoiy moslashuvchanligida xavf tug‘diradi.
4.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ijtimoiy tengsizlikka sabab bo‘ladi. Jamiyatni boy va
kambag‘allar, jamiyat uchun eng ahamiyatli aholining kambag‘allashuvi, ishsizlik kabi
qatlamlarga ajratadi. Ijtimoiy qabul qilingan halol ish haqqini (qonuniy) olish usullarining
cheklanishi, inflyasiya va ijtimoiy tartibbuzarlikka olib keladi.
5.
Axloqiy-ma’naviy omillar. Hozirgi davrning jamiyatda bir tomondan ma’naviy
axloqiy darajaning pasayishi bo‘lsa, qadriyatli, birinch navbatda axloqiy xulqning buzilishi,
boshqa tomondan, jamiyatning neytral munosabatlarida deviant xulq-atvor munosabatlarida
yuzaga kelishiga olib keladi.
Dostları ilə paylaş: