Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Zaman zərfləri 
Zaman zərfləri kəmiyyətcə az olsa da ünsiyyətdə əsas yer 
tutur. Bu zərflərin əksəriyyəti morfoloji və sintaktik üsullarla 
əmələ gəlir: əlvəhəl ” dərhal”, həməvax “həmişə”, yenidə ”gələn 
il” (Ks.), sabaynan, hindi-hindi, obaşdan, dünənnəri, günnəri, 
günbəgünnən, səhərəcə (Dər.), so:ra, sə:r, sabahları, isreyin, hər-
dənbir, əğəl (B.) fərəş, binədən, yengi, haliyə ”hal-hazırda”, soh-
rə, sohrəmləri (L.), zol ”həmişə”, sirəngi~sıragün, inişil (Muğ.), 
həyindi, öyralı ”bir neçə gün əvvəl”, soramnarım, bürsügün ( Ş.), 

---

244
245
Hələ onnan əfsəl hələ sᾶ: söz də:jiydim;-Sə:n dərdinnən qalmışıx 
sərgərdan (Cəb.) və s.
Bağlayıcılar 
Bağlayıcılar sözlər və cümlələr arasında tabelilik və tabesizlik
münasibətləri yaradan köməkçi nitq hissəsidir. Şivələrdə qoşma-
larla müqayisədə bağlayıcılar zəif mövqeyə malikdir. Qoşmaların 
müəyyən məna çalarları ifadə etməsi, aid olduğu sözlə birlikdə 
cümlə üzvü olması onun cümlədə yerini möhkəmləndirir. Dialek-
tdə ünsiyyət əsasən sadə cümlələr üzərində qurulur, buna görə də 
bağlayıcıların işlənməsinə ehtiyac qalmır, nəticədə buraxılır. Ək-
sər hallarda bağlayıcıların funksiyasını intonasiya yerinə yetirir. 
Bütün bunlara baxmayaraq, ədəbi dildəki bağlayıcıların əksəriy-
yəti şivələrdə fonetik fərqlənmələrlə işlənməkdədir: amma~ ama, 
əmma ( B.), aman (Dər.), əmə, əmbə (Br., Qaz., Nax.), amman ( 
Qb.), amba, hama (Ş.), hamma, hamba (Muğ., Göy.); ki~ kı, ki, 
ku, kü, kın, kin, kun, kün (Nax., Qaz.), kına, kinə, kuna, künə, 
kını, kini, kunu, künü (K.), xı, xu (İm.); əgər~əgən, egən, əgənə 
(Dər.), əyəm, begəm, begə (B.), ə:m, ə:r (Qaz.), əgənə (Qb., Ab.), 
eyəm ki, əyəm ki, əyəmnəri (Ş.), əyər, həyə (Nax.) və s.
Quba, Şəki, Dərbənd, Tabasaran, Şamaxı, Balakən, Qax, İmiş-
li şivələrində 
ya, nə bağlayıcıları ədəbi dildəki mənasından əlavə, 
bir-birinin funksiyasını da yerinə yetirir; məs.:- Nə isdər gidər, nə 
isdər qalar(Qb.);- Ya ləzgi dögü, ya burdan dögü (Dər.) və s.
Şivələrdəki spesifik bağlayıcılara ədəbi dildə rast gəlinmir. 
Bunlar ədəbi dildəki bağlayıcılarla sinonimlik təşkil edir: məs.: 
ara ”gah, gah da”(K.,Qb), hay “ya, gah”(Dər.), hakəzə ”həmçi-
nin” (L.), gəl ki ”amma, ancaq” (Zən., Cəb.) və s. Nümunələr:- 
Ara tütün yığıram, ara taxıram;- Qapı-qapı gəzdirədilər hay 
yumurta, hay şekər verədilər;-Yaxşı barama verdix, gəl ki sortu 
aşağı oldu;- Hammımız yığışduğ getduğ, Kiçxanım də hakəzə 
(K., Dər., Cəb., L.) və s.
Ədat 
Şivələrdə də ədatların əsas vəzifəsi sözlərin və cümlələ-
rin mənasını qüvvətləndirməkdir. İndiyə qədər Azərbaycan 
 soralarım, su:ra (Qb.), sonra (Qaz.), soura (B.), soramnarım 
(Ş.), soyra (Cul.) və s. Şivələrdə ədəbi dildəki zərflərin müxtəlif 
dialektizmlərlə ifadə olunmasına rast gəlinir; məs: həmişə ( ədəbi 
dil) sürüzə (Ağs.), qərəm (Ord.), ilmidama ~ilmizam ( Göy., Qb.), 
peydər (Br.,Yar.), həməvax (K.), zol (Bs.), müdam (Ş.).