diftonqlar da fonetik dialekt
fərqləri əmələ gətirir. Şivələrə xas diftonqlar əsasən v, y, n samitlə-
rinin düşməsi və
v samitinin saitləşməsi nəticəsində meydana çıxır,
fonematik məna kəsb etmir, yalnız tələffüzdə fərqin yaranmasına
xidmət edir. Dialektoloji ədəbiyyatda bu səslər daha çox diftonq-
vari və ya diftonqabənzər səslər adlandırılır. Diftonqların 2 növü
var: 1) Alçalan diftonqlar; 2) Yüksələn diftonqlar. Şivələrdə alça-
lan diftonqlarla müqayisədə yüksələn diftonq- lar məhdud dairədə
yayılmışdır.
Alçalan diftonqlarda birinci sait dolğun, ikinci sait isə bi-
rinciyə nisbətən zəif tələffüz olunur. Birinci sait açıq
(o, ö, a, ə),
ikinci isə qapalı saitlərdən (
u, ü, i) ibarət olur:
daşǐyax, başlǐyax (Təb.) və s.
Qısa i səsi: kişi, tikan, ciyar, kişmiş, kilim, biçin, siçan, pi-
şix`/g (əksər şivə.), niyət, dəriyə, pəncəriyə, meşiyə (Qaz.), şitil,
ciyi, kilim, pilo, bişix` (Ş.), qəpiyə, kişinin, dilimiz, gözdərinə
(Çən.) və s.
Qısa ῠ səsi: xῠruş, bῠlax, bῠynuz, çῠbux, dῠfar, qῠrut, yῠmax,
bῠrux “döngə” (Təb.), bῠdağ, bῠğda, bῠlağ, çῠxa (Qb.,Dər.),
quzῠya, boyῠnu (Çən.), yῠva, yolῠmuz, qolῠmuz, borcῠmuz, toxῠ-
yur, qoyῠlanda, qolῠna, yunῠna (Nax.) və s.
Qısa ǚ səsi: dǚbür, tǚfəng, çürǚyər, görǚşür, sürǚşür (Nax.),
tǚmən, kǚmə, gǚyüm, dǚyün, kǚrə, kǚpə (Təb.), cǚyür, gǚmüş,
kǚpə, yǚyür (Ş.), ölǚyə, küçǚyə (Meğ.) və s.
Azərbaycan dili şivələrində saitlərin burun variantları barədə
ilk məlumatı N.İ.Aşmarin vermişdir. O, Şəki şivəsində e, ö saitlə-
rindən başqa, bütün saitlərin bu- run variantlarını aşkara çıxarmış,
işlənmə mövqeyini və əmələ gəlmə səbəblərini izah etmişdir ( dᾶ
“dan”, mᾶ:, irẽyhan, yerῖ, atῖ, kuşsῗz, doũr “donur”, yeruũ, əlũ:,
dõ:dı “dondu”, əlõ:, rəhsiz, bə:z “bəniz”). Burun saitləri velyar
ŋ (n) səsinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Velyar ŋ səsinin
düşməsi ilə özündən əvvəl və ya sonra gələn sait burunda tələf-
füz olunur. Şəki şivəsində bütün saitlərin, Zaqatala, Qax, Naxçı-
van, Ordubad və b. şivələrdə isə a, ı, u, Sabirabadın Konanı kənd
şivəsində isə
Dostları ilə paylaş: |
