Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Leksik-sintaktik üsul. Bu üsulla kəmiyyət anlayışı miqdar 
sayı ilə isimlərdən ibarət müxtəlif birləşmələrlə və qoşa sözlərlə 
ifadə olunur. Azərbaycan dili şivələrinin əksəriyyətində miqdar 
saylarından sonra əl sözü say, ölçü anlamında çıxış edir; məs.: - 
Bılar mənim uşağlarımdı, gündə heç olmasa 5-10 əl daş hörrüg 
(A.); - Biz həmişə ev tikəndə 3 əl, 5 əl diyirix; - Paltarı hələ bir əl 
yumuşam (B.): Naxçıvan regionu şivələrdə əl sözü öz əşya məna-
sından əlavə, on sayı mənasında da işlənir. Əl sözü təklikdə deyil, 
miqdar sayı ilə birlikdə həmin məzmunda çıxış edir; məs.: birəl//
birəllix - 10, ikiəl//ikiəllix`- 20, beşəl//beşəllix’ - 50 (89, s.183). 
Bu, sayın ilkin formasının qalığıdır. Bir sıra sayların mənşəyin-
də əşyaların dayanması artıq dilçiliyə məlumdur. M.Novruzov 

---

180
181
Komponentlər arası qrammatik - semantik əlaqələr tam forma-
laşdıqdan sonra miqdarı sayları əşyanın konkret miqdarını bildir-
miş, -lar,-lər şəkilçisinin işlənməsinə ehtiyac qalmamışdır. Digər 
tərəfdən də müəyyən miqdar sayları konkretlik, -lar, - lər şəkil-
çisi qeyri-müəyyənlik semantikasına malikdir. Bunlar birləşmə-
nin tərkibində ziddiyyət təşkil edir. Azərbaycan dili şivələrində 
isə qədim dövrlərdə olduğu kimi, bu qəbildən olan birləşmələrdə 
qrammatik əlaqənin formalaşması tam başa çatmamış və həmin 
xüsusiyyət ədəbi dil variantı ilə paralel işlənməkdədir. Bu xüsu-
siyyətin şivələrdə qalmasının bir səbəbi də nümerativ sözlərlə 
bağlıdır. Miqdar saylarından sonra gələn nümerativ sözlər bu xü-
susiyyətin fəaliyyət dairəsini məhdudlaşdırmışdır.
2) Azərbaycan dilində və onun şivələrində miqdar saylarından 
sonra isimlər - lar, - lər şəkilçisi qəbul edərək təqribilik, təxmini-
lik bildirir; məs.: - Otuz yaşlarımda mən qaldım Tərbizdə təhcə 
(Təb.); - Beş günnərnən qaldığ orda ac-susuz (İs.); - Həsən kişi 
atmış yaşlarında oa gedərdi (Ağd.). Bu tipli ifadə tərzi birinci 
tərəfdən təqribi sayların (30-40, 5-6, 60-70) ixtisarı nəticəsində 
meydana çıxmışdır. Müəyyən miqdar sayları ilə - lar,- lər şəkilçili 
isimlərin birləşmə şəklində təqribilik bildirməsi türk, başqırd, öz-
bək və b. müasir türk dillərində də mövcuddur (197, s.91).
Hər iki tərəfi qeyri-müəyyən kəmiyyət bildirən komponentlər-
dən ibarət olan birləşmələr müasir şivələrdə və qədim abidələrdə 
geniş yayılmışdır; məs.: - Munnan sonra bir neçə haravaçılar gəl-
di (Mr.); - Fit dağında Missafa xan qalası çox qannara şa:d olıb 
(İs.); - Baş Göynüx’dən bir neçə öyləri yandırdılar (Ş.); - Beş-altı 
adamnarı göndərdilər qız öyünə (Ağd.); - Gəlinnər çox qabları 
yüyüllər, pişirdikləri qəyqənağı lavaşın arasına qoyullar (Nax.).
Bu xüsusiyyət yazılı abidələrin dilində sabit şəkil almışdır; 
məs.: - Əgər çox anın oğlannarı var (Yusif və Züleyxa); - Ol bir 
neçə dilsizlərə töhmətdir bu (Xətai); - Bir neçə qızlar ki ana yar idi 
(Həqiri) - Dərgahında külbinə çox ilticalar eylərəm (Vaqif) və s.
Şivələrimizdə bu qəbildən olan birləşmələrdə komponentlər 
arasında formal cəhətdən yerdəyişmə də baş verir: məs.: - Gəlin 
ki, bunlar həmişə bir bölünməz kimi çıxış edir, həmişə yeddi və 
qırxdır. Yəni nağıllardakı qırx quldurlardan sıradan çıxanları olur, 
lakin onlar yenə də əvvəlki kimi adlanırlar (29, s.37). Onu da 
qeyd etmək lazımdır ki, bu xüsusiyyət folklor nümunələrinə xalq 
danışıq dilinin ənənəvi forması kimi daxil olmuşdur. İlk növbə-
də, real varlıqların kəmiyyətini bildirmək üçün - lar, - lər şəkilçi-
sindən istifadə olunmuşdur. Yeddi və qırx rəqəmləri xalqın mifik 
təfəkkürünün məhsulu kimi meydana çıxmışdır.
Miqdar saylarından sonra isimlərin - lar, - lər şəkilçisi qəbul 
etməsi Altay dilləri, o cümlədən də türk dilləri üçün səciyyəvi 
deyildir. Bunun qədim abidələrdə mövcudluğunu H.Mirzəzadə 
qrammatik səbəblərlə - birləşmənin tərəfləri arasında kəmiyyətə 
görə uzlaşmanın sabitləşməməsi ilə əlaqələndirir: “Qədim və 
orta əsrlərin yazı dilində bu qəbildən olan birləşmələrin tərəflə-
ri arasında kəmiyyətcə uzlaşma üçün formal əlamətin işlənməsi 
hələ tələb olunur. İkinci tərəf birinci tərəfin çoxluq məzmununa 
əsasən, bir qayda olaraq, - lar, - lər şəkilçisi qəbul edir. Lakin 
sonrakı dövrlərdə tərəflər arasın- dakı məntiqi əlaqənin möhkəm-
lənməsi nəticəsində formal əlamət zəifləyir və get-gedə sıradan 
çıxır (75, s.250). N.K.Dmitriyev bunu sayılan əşyaların müxtəlif 
kateqoriyalarla mənsub olması, hər birinin ayrılıqda fərd təşkil 
etməsi ilə izah edir: “Türk müsəlman məişətində üç aylar termi-
ni işlənir. Bu birləşmə üç fərdi müxtəlif müsəlman ayını bildirir: 
şaban, məhərrəm və ramazan. Başqırdıstanın Salavat rayonunda