Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari azərbaycan dilinin təşəkkülü tarixindən

b) Şərq mənşəli alınma sözlərin düzgün tələffüz qaydaları

1. Ərəb mənşəli alınma sözlərdə bir sıra sait səslər uzun tələffüz olunur; məsələn:

[a:]- a:lim, a:rif, ha:kim, ta:rif və s.

[e:]- e:lan, e:tiraf, e:timad və s.

[ə:]- ə:la, tə:nə, mə:na və s.

[ö:]- mö:min, şö:lə, mö:təbər və s.

Ancaq sait səslərin alınma sözlərdə bu cür uzun tələffüzü fonoloji əhəmiyyət kəsb etmir.

2. Qoşa [y] samitli ərəb mənşəli alınmalarda:

a) hər iki samit tələffüz olunur; məsələn: əyyam, əyyaş, müəyyən və s.

b) [y]-lardan biri deyilir; məsələn: ədəbiyyat- [ədəbiyat], mədəniyyət-[mədəniyət], səhiyyə-[səhiyə], səmimiyyət-[səmimiyət] və s.

3. Söz sonunda [b] → [p] əvəzlənməsi baş verir; məsələn:

kitab → [kitap], ədəb → [ədəp] , katib → [katip] və s.

c) Qərb mənşəli alınma sözlərin düzgün tələffüz qaydaları

1. Qərb mənşəli sözlər Azərbaycan dilinə, əsasən, rus dili vasitəsilə keçib sabitləşdiyindən tələffüzdə həmin sözlərin rus “aksent”i aparıcıdır; məsələn: teatr, radio, televizor, kooperasiya, tolerant, subyektiv, professional və s.

2. İlk vurğusuz hecalarında o hərfi ilə ifadə olunan səslər [a] kimi tələffüz olunur; məsələn: monarxiya-[manarxiya], kommunizm-[kammunizm], kordinasiya-[kardinasiya], toponimiya-[tapanimiya] və s.

3. Rus dilində yazılışında ю hərfli alınma sözlər [ü] səsi ilə tələffüz olunur; məsələn: компютер → [kampüter], агглютинация → [aqlütinasiya] və s.

4. Rus dilində yazılışında ц hərfli alınma sözlər [s] səsi ilə tələffüz olunur; məsələn: цитата → [sitat], лицей → [lisey] və s.

Sözün düzgün tələffüzündə vurğuya ( söz vurğusuna) əməl etmək əsas tələblərdən sayılır.

Azərbaycan dilində vurğu, bir qayda olaraq, sözün son hecasına düşür; məsələn: [ağáç], [torpáx], [qırmızí], [yirmí], [ağár(max)], [yaralán(max)], [ mükəmməl], [seminár], [aqressiv] və s.

Həm Şərq, həm də Qərb mənşəli alınmalarda vurğunun mənbə dildəki yeri dəyişmir; məsələn: [müvəffəqiyyət], [ümúmən], [máksimum], [televizya], [texnalógiya]

Azərbaycan nitq mədəniyyətinin ən mürəkkəb ( və nitq praktikasında ən çox problem yaradan) məsələsi, özünü fonomorfoloji proseslərdə göstərir. O baxımdan ki, sözlərə artırılarkən şəkilçilərin əslində stabil olan fonetik quruluşunda müəyyən ( və qanunauyğun) dəyişikliklər baş verir:

1) isimdən isim düzəldən -lıq, -lik, -luq, -lük [-lıx, -lix', lux, lüx'] şəkilçisi artırıldığı bəzi sözlərdən sonra [ -dıx, -dix', -dux, -düx'] kimi tələffüz olunur; məsələn: [daşdıx], [təmizdix'], [otdux], [düzdüx'];

2) isimdən sifət düzəldən –lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi artırıldığı bəzi sözlərdən sonra [ -dı, -di, -du, -dü] kimi tələffüz olunur; məsələn: [atdı], [dərddi], [oddu], [süddü];

3) cəmlik bildirən –lar, -lər şəkilçisi artırıldığı bəzi sözlərdən sonra [-dar, -dər] kimi tələffüz olunur; məsələn: [qızdar], [saatdar], [adətdər], [əmanətdər];

4) ismin çıxışlıq hal şəkilçisi –dan,-dən artırıldığı bəzi sözlərdən sonra [-nan, -nən] kimi tələffüz olunur; məsələn: [sənnən], [dərinnən], [axşamnan] və s.

Bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də orfoepiya qaydalarının pozulmasına ən çox səbəb olan səciyyəvi amillər var ki, onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

a) dialekt-şivə tələffüzü variantlarına meyl etmək;

b) yazı normalarını hərfi-hərfinə tələffüzə gətirmək;

c) əcnəbi dillərə məxsus tələffüz maneralarına uymaq.

Nitq mədəniyyətində düzgün yazıya ( orfoqrafiyaya), demək olar ki, bütün dillərin təcrübəsində düzgün tələffüzdən (orfoepiyadan) daha çox önəm verilir. Bunun birinci səbəbi yazının tarixən yaranmış özünəməxsus “kult”udur. Və bu “kult” yazının, şifahi nitq kimi ötəri, keçici olmaması, yüz, hətta min illər qorunub saxlanılmasından-“ yazıya pozu yoxdur” qənaətindən irəli gəlir.

Məlumdur ki, şifahi nitqdə çox “asanlıqla” ( və müxtəlif təbii səbəblər üzündən) yol verilən qüsurlar yazılı nitqdə tamamilə qeyri-təbii ( və bağışlanmaz) sayılmaqla dərhal yazı müəllifinin savadsızlığı təsəvvürünü yaradır. Və yazıda normativliyin gözlənilməsinə verilən xüsusi önəmin nəticəsidir ki, hər bir dilin orfoqrafiya qaydaları rəsmi status daşıyır.

Hal-hazırda qüvvədə olan “ Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Həmin qaydalar aşağıdakılardan ibarətdir: