Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

МАШАЛЛАХ ХУДУБЕЙЛИ

ТАЙНА ОДНОЙ СВИРЕЛИ

Резюме

Каждая подпись великого Азербайджанского поэта Низами Гянджеви является миром мудрости, каждое его заглавие является полем наставления. Опираясь на древние смыслы, значения нашего фольклора все описываемые им рассказы по своему интересны.

Все события описываемые в «Хамса» связаны идеей произ­ведения. Рассказы «Искендер и пастух» в «Книге судьбы», в этом отношении также характерна «Добро и Зло» в «Семи красавицах».

Ключевые слова: Низами Гянджави, свирель, тайна, фольк­лор
Sahibə PAŞAYEVA

AMEA Folklor İnstitutunun

böyük elmi işçisi
NİZAMİ YARADICILIĞINDA ŞİFAHİ

XALQ ƏDƏBİYYATI MOTİVLƏRİ
Nizami Gəncəvinin bir sənətkar kimi formalaşmasında Ya­xın və Orta Şərqin ictimai, fəlsəfi fikri, yazılı və şifahi poeziyası ilə yanaşı, zəngin Azərbaycan xalq yaradıcılığı, xüsusilə əfsanə və rəvayətləri mühüm rol oynamışdır. Nizami Gəncəvi Azər­bay­can və Yaxın Şərq mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixində dahi söz ustası, müdrik sənət fədaisi olmuşdur. O, bəşər mədəniyyəti ta­rixində yeni səhifələr açmış, bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə öz əsər­lərindən ibarət gözəl hədiyyələr vermişdir. Nizami Gəncəvi “Xəmsə” adı ilə məşhur olan beş poemasını (“Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgən­dər­namə”) və lirik şeirlərini dünya ədəbiyyatına bəxş etmişdir.

Nizami Gəncəvi öz xalqının oğlu idi və onu ürəkdən se­virdi. Böyük şair Şərq xalqlarının, eləcə də Azərbaycan xalqının tarixinə, bədii fikir xəzinəsinə mükəmməl bələd idi. Şair poe­malarının daha məzmunlu, daha bədii olması üçün xalq yaradı­cılığına müraciət etmişdi. Şairin xalq yaradıcılığına bağlılığı, ona yaxınlığı, bütünlükdə onun poeziyasına, şifahi xalq ədəbiy­yatına məxsus olan yüksək keyfiyyətlər gətirmişdir. Nizami Gəncəvinin süjetləri isə öz növbəsində Azərbaycan folkloruna əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Nizami və Azərbaycan şifahi ədəbiyyatı, Nizami və xalq bə­dii təfəkkürü-şairin irsinin öyrənilməsi işində ən çətin və mü­rəkkəb problemlərdəndir. Nizami irsi müəyyən mənada, qədim Azərbaycan ədəbiyyatının, folklorun, qədim bədii təfəkkürünün tükənməz xəzinəsidir. Tanınmış tədqiqatçı S.Paşayevin fikrincə, Nizami yaradıcılığı Azərbaycan folkloru ilə, öz növbəsində Azər­baycan folkloru da Nizami yaradıcılığı ilə elə qaynayıb qa­rışmışdır ki, hətta bir çox hallarda bunları bir-birindən ayırmaq, kimin kimdən istifadə etdiyini aydınlaşdırmaq çətin və qeyri-mümkün olur.⁶²

“Nizami Gəncəvinin şifahi söz sənəti ilə bağlılığı çoxcə­hətlidir və özünün təzahür formaları ilə nəzəri çəkir. Bunları təx­minən aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür:

1. 
   Nizaminin faydalandığı folklor örnəkləri, xüsusilə yerli toponimlərlə, əfsanəvi və real tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı əfsanə və rəvayətlər;
   
2. 
   Nizami mövzuları əsasında formalaşmış folklor örnək­ləri;
   
3. 
   Şairin həyatı, fəaliyyəti ilə bağlı yaranmış folklor əsərləri.”⁶³
   

Şair xalqdan aldığı poetik mənbə əsasında çox gözəl sənət əsərləri yaratmışdır. Onun əsərlərində xalq yaradıcılığı ilə poetik düşüncə tərzi elə qovuşur ki, sonradan bunların haradan başla­yıb, harada sona yetdiyi bilinmir. Sanki Nizami özü həmin əf­sa­nə, rəvayət, lətifələrin, miflərin müəllifidir. Bunu “Sirlər xəzi­nəsi” poemasındakı bir sıra hekayətlər, o cümlədən “Süleyman və qoca əkinçinin hekayəsi”, “Bülbül və şahinin hekayəsi”, “Sul­tan Səncər və qarı” və başqaları sübut edir. Bu hekayələrin əsas mövzusu kimi seçilən əfsanə və süjetlər indi də yad­daş­lardan silinmir.

Nizami Gəncəvinin folklor qaynaqlarını özündə ifadə edən əsərlərindən biri də “Xosrov və Şirin” poemasıdır. Poema milli kökümüz və folklorumuzla, xalqımızın milli düşüncə tərzi ilə sıx bağlıdır. Nizami “Xosrov və Şirin” poemasını yazarkən öz əsə­rində bütün dastan ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Xosrov adı Firdovsinin qələmə aldığı “Xosrov və Şirin” hekayəti poemaya əlavə edilmişdir. Nizami poemasında xalq dastanımızda püxtə­ləşmiş Məhinbanu, Fərhad və Şirin obrazları öz varlıqlarını das­tan həyatlarını qoruyub saxlaya bilmişlər.

Burada o, Azərbaycan folklorundan məharətlə istifadə et­mişdir. Fərhadla bağlı rəvayətlər bu cəhətdən xüsusi əhə­miyyət daşıyır. “Çox qədim köklərə malik rəvayət (Fərhad Şirin) “Xos­rov və Şirin” mövzusunun ən qədim izlərini özündə yaşatmaq­dadır. Nizami əsərindəki epizodla xalq variantı arasında tam uy­ğunluq olmasa da, yaxınlıq, səsləşmə inkaredilməz dərəcə­də­dir.”⁶⁴ Nizami yaradıcılığında tarixi Şirinlə Azərbaycan folklo­rundakı Şirinin obrazı birləşmişdir.

Nizami “Xosrov və Şirin” poemasını yazarkən öz əsərində bütün dastan ənənələrini də qoruyub saxlamışdır.

“Xəmsə”yə daxil olan üçüncü poema “Leyli və Məcnun” əsəridir. Əsərin özünün adı belə xalq arasında dolaşan bir rəva­yətdən götürülmüşdür. Nizami ikinci dəfə olaraq “Leyli və Məc­nun” poemasını yazarkən xalq dastanına müraciət etmişdir. Ni­zami bu poemanı yazarkən ərəb mənbələrindəki məlumatlar, Azər­baycan xalq əfsanələri ona yaxından kömək etmişdir. Qə­dim “Leyli və Məcnun” dastanında Məcnunu qoruyan və ha­mi­lik edən başı taclı bir ilandır. Nizami əsərlərindəki bu yaradıcılıq ənənəsi özündən sonra da daha yeni, daha maraqlı şəkildə davam etmişdir. “Pərvanə gölü” və “Qanlı göl” rəvayətlərində də hadisələr eyni süjet, eyni əhvalat ətrafında birləşdirilmişdir. Şair aşıqlar tərəfindən yaradılmış əski “Leyli və Məcnun” das­tanından da istifadə etmişdir. Şifahi xalq yaradıcılığında özünə­məxsus yer tutan Leyli və Məcnun obrazlarından həmişə istifadə olunaraq, bədii ədəbiyyatda maraqlı əsərlər yaradılmışdır. Elə Nizami də xalq ədəbi mənbələrindən istifadə edərək, özünün ölməz əsərlərindən birini yaratmışdır. “Pərvanə gölü”, “Qanlı göl” əfsanələrində olduğu kimi, Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasında da gənclərin dünyadan nakam köçməsinə, faciəli öl­mələrinə səbəb mühit və bu mühitin yetişdirdiyi valideynlərdir.

“Xosrov və Şirin”dən sonra Nizaminin Azərbaycan folk­loru ilə daha çox bağlı olan digər əsəri “Yeddi gözəl” poema­sıdır. Bu əsərin motivləri “Astiyaq”, “Tomiris” kimi Midiya rəvayətləri, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından tutmuş bir sıra Yaxın Şərq və Azərbaycanda yayılmış əfsanə və rəvayətlərlə səsləşir. “Azərbaycandan, türk mədəniyyəti çevrəsindən dünya ədəbiyyatının zirvəsinə yüksələn Nizami adı və bu adla şifrə­lənmiş və kodlaşmış ədəbi-fəlsəfi informasiyanın əsasında Şərq mədəni məcmusu iştirak edir. Şərq xalqlarının folkloru, ədəbiy­yatı, tarixi, fəlsəfəsi, dini və təsəvvüfi görüşləri əsərlərin əsa­sında qaynaq olaraq dayanır. “Yeddi gözəl” poeması da kökləri və qaynaqları ilə fikir və sənət yarusları üzrə həmin məlumatın, kodun və sxemin transformativ törəməsidir.”⁶⁵ Poemanın bütün obrazları epik folklor ənənəsinin ən qatı mifoloji eposudur. Əsə­rin əsas qəhrəmanı olan Bəhram şah obrazı mifoloji kökünə görə hind-iran obrazı sayılsa da, zaman keçdikcə türk tarix ənənələ­rindən bir sıra xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirə bilib. Azərbay­can folklorunda, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında poe­madakı Fatimə obrazı ilə səsləşən ümumi cəhətlər çoxdur.

Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə daxil olan beş poemadan sonuncusu “İsgəndərnamə” poemasıdır. “İsgəndərnamə”nin ay­rı-ayrı epizod və motivləri xalq rəvayətləri və məsəlləri ilə sıx şəkildə əlaqələndirilmişdir. Məlumdur ki, tarix və ya tarixi ha­disələrlə səsləşən, ümumiyyətlə, iki şahın söz və silah döyüşünə həsr olunmuş nağıllarda, bir qayda olaraq, xalq bilməcələrindən kəsərli bir vasitə kimi istifadə olunmuşdur. Nizaminin “İsgən­dərnamə” poemasında da buna bənzər nağılların bəzi xüsusiy­yətləri, motivləri yaradıcı şəkildə işlənmişdir.

“İsgəndərnamə”də Azərbaycan nağıllarının bəzi motivləri əks olunur, Azərbaycan ərazisindəki toponimlər haqqında məlu­matlara da rast gəlinir. “İsgəndərnamə”də əsasən xalq nağılla­rından, onun motivlərindən, janr xüsusiyyətlərindən istifadə olun­duğuna görədir ki, onun el variantları da təzə nağıllara çev­rilmişdir. Burada Gəlin qayalarına, onların mənşəyinə işarələr də maraqlı faktdır.⁶⁶ “Nizami Gəncəvi Məhinbanu obrazı ilə bağ­ladığı ənənəni davam etdirərək “İsgəndərnamə”də Nüşabə surə­tini yaratmışdır. Nüşabə, bir növ, Şamama-Nigarların, Şummu­ramatların, Şəmiraların yeni poetik təcəssümü olmaqla bərabər, Azərbaycan xalqına məxsus gələnəklərlə bağlı ideal qadın ob­razıdır”.⁶⁷ Şair “İsgəndərnamə” kimi poemanın yaradılmasında da müxtəlif xalqların yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatı xəzinə­sindən daha sərbəst şəkildə istifadə etmişdir.

Nizami Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı ilə yanaşı, başqa xalqların folklor nümunələrindən də faydalanmışdır. Onun əsər­lərində ərəb, iran, hind, yunan şifahi xalq ədəbiyyatından isti­fa­də edildiyi yaxşı məlumdur. Şair “Xosrov və Şirin” poemasında daha çox Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnsə də, burada hind xalq ədəbiyyatının məşhur nümunəsi olan “Kəlilə və Dimnə”dən istifadə etdiyi də diqqəti çəkir. Artıq qeyd et­diyimiz kimi, “Leyli və Məcnun” poemasında ərəb folkloruna da müraciət olunmuşdur.

O, “Xəmsə”də atalar sözlərinə, zərb məsəllərinə və afo­rizmlərə ustalıqla bədii don geydirmiş və onlara yeni – ikinci həyat vermişdir. Buraya daxil olan poemaların səhifələrində hə­yatın muxtəlif məsələlərinə aid ibrətamiz məzmunlu kəlam və atalar sözlərini nəsildən-nəslə verərək yaşatmışdır.

Dahi şair hər bir əsərində doğma xalqının adət-ənənələrinə sadiq qalaraq, yeri gəldikdə onlardan gözəl ədəbi nümunələr ya­ratmışdır. Nizaminin vaxtı ilə işlətdiyi zərb-məsəllərin demək olar ki, əksəriyyəti heç bir dəyişikliyə uğramadan indi də olduğu kimi işlənir. “Xəmsə” də işlədilən Azərbaycan zərb-məsəllərinə nəzər salaq.

Parlaq zəka sahibi olan Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı hü­dudları və məzmunu etibarilə geniş və rəngarəngdir. Bütün dün­yanın “Gəncəli dahi” kimi tanıdığı Nizaminin irsində təkcə Şərq ədəbi-mədəni dəyərləri deyil, eyni zamanda Qərb, yəni o dövrün Qərbi olan antik ədəbi-mədəni dəyərlər öz kamil sintezini tapmışdır. Şifahi xalq yaradıcılığı onun əsərlərinin ortasından sanki qızılı bir xətt kimi keçmiş və artıq səkkiz əsrdir ki, ətrafına çoxlu oxucular toplaya bilmişdir.