Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Ключевые слова: Низами, медицина, литература
NUBAR HAKIMOVA

SUMMARY

Thus, not only the works of Nizami literature that is not filtered the spirit of the people, the other secular sciences - history, philosophy, physics, and medicine is well. In this respect, the poets "Treasury of Mysteries" and "Iskendername" a very instructive works, the connecting points of the philosophy and science of medicine with the scientific evidence clearly reflects.

Keywords: Nizami, medicine, literature
Xətayə CƏFƏROVA

AMEA Folklor İnstitutunun kiçik elmi işçisi
NİZAMİ GƏNCƏVİNİN YARADICILIĞINDA

XALQ TƏBABƏTİ
Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, dahi Azər­bay­can şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin 2011-ci ildə 870 illiyi tamam olmuşdur.

Bəşər bədii fikrinin nadir incisi olan Nizami yaradıcılığı 800 ildən artıqdır ki, insanlığın ən yüksək zirvəsində durub, dün­ya ədəbiyyatının şah əsərləri içərisində özünəməxsus yer tutur.

Nizami Gəncəvinin “Beş xəzinə” adı ilə şöhrət qazanmış “Xəmsə”si bədii sənət abidələrinin ən qiymətli incilərindəndir.

Dahi şair “Xəmsə”yə daxil olan bütün poemalarında dini rəvayətlər, astro­nomiya, riyaziyyat, təbabət və başqa elmlərdən məharətlə istifadə etmişdir.

Müdrik şair “Bismillah-ir-rəhman-ir-rəhim” kəlamını hikmətlər xəzinəsinin açarı olduğunu göstərir.

Ölməz sənətkar elə “Xəmsə”nin poemalarından biri olan “Sirlər xəzinəsi”ni yazarkən bu hikmətli kəlamla başlamış, əsəri tamam yazıb qurtardıqdan sonra da Tanrıya şükr etmişdir ki, nə yaxşı ki, salamatlıqla işimi sona yetirdim.

Nizami Gəncəvi öz yaradıcılığında folklor örnəklərindən – əfsanə, rəvayət, nağıllardan qaynaqlanmışdır. “Sirlər xəzinəsi” poemasında verilmiş “Bir-birilə çəkişən iki həkimin dastanı”nda göstərilir ki, bir evdə iki həkim yaşayırdı (1, s. 141). Onlar daim birincilik üstündə dava edər, “mənəm-mənəm” deyərdilər. Onlar bir-birini görmək istəməz, qəlblərində belə fikirləşərdilər ki, qarşı tərəfdəki həlak olsun.

Nəhayət, onların son qərarı bu oldu ki, bir-birilə çəkişib höcətləşməkdənsə hazırladıqları şərbətdən bir-birinə içirtsinlər.

Birinci həkim elə bir zəhər hazırlayır ki, onun iyi qara daşları belə əridir. O, zəhəri ikinci həkimə verərkən deyir ki, sən onu zəhər bilmə. O, çox gözəl şərabdı.

İkinci həkim onun şərab deyil, olduqca güclü zəhər olduğunu bildiyindən otlardan ibarət pədzəhr hazırlayır. Sonra da ondan həm içir, həm də güllərdən, çiçəklərdən ibarət su hazırlayır, çimir. Zəhər öz təsirini itirir (2). Sonra da o:

Bağın çəmənliyindən bir çiçək götürdü,

Bir əfsun oxuyub, o gülün üstünə üfürdü.

Öz düşmənini cəzalandırmaq üçün gülü ona verdi.

Haman çiçək o birisinin zəhərindən təsirli oldu.

Düşmən əfsunlamış gülün müqabilindən alarkən

Qorxu ona qalib gəldi, oradaca canı çıxdı (2).

Bu hekayədə şair göstərir ki, birinci həkim öz biliyi, hik­məti ilə güclü zəhər hazırlasa da, ikinci həkim öz hazırladığı pəd­zəhr ilə ona qalib gəlir. Birinci həkimi isə vahimə basır və ölür.

Bu rəvayət xalq arasında “Loğman və şagirdi” adı ilə də yayılmışdır. Gör­kəmli folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbaycan əfsanə və rəvayət­lərinin ədəbi abidələrimizlə mü­qayisəli tədqiqi” əsərində göstərir ki, “Loğman razı ola bilmir ki, şagirdi də ölkədə onun qədər şöhrətli olsun. O deyir: “Ölkədə bir loğman olar, iki loğman olmaz”.

Şagird müəllimin təklifinə razı olur. Ancaq loğmanı pa­xıl­lıq hissi bürüyür və cinayətə əl atır. Hazırladığı zəhəri şa­girdinə verir. Şagird də əvvəlcədən hazırladığı çiçəkləri qaynadır, onun suyunda çimir ki, zəhər ona təsir edə bilməsin. Sonra şagird bir keçə parçasını həvəngdəstədə döyməyə başlayır. Çox gözləməli olan Loğman qorxudan ölür (2, s. 216).

Burada bəlli olur ki, qələbə güclü zəhər hazırlayanın deyil, onun rəqibinin­dir. Çünki rəqibinin gücü, qüdrəti, səbri ən qor­xulu zəhər qarşısında belə qələbə çalmağa qadirdir.

Bu rəvayətdə əgər şagird bir parça keçə ilə qalib gəlirsə, əvvəlki rəvayətdə ikinci həkim bir ədəd gül ilə qalib gəlir.

Dahi şair Azərbaycan folklorundan bəhrələndikcə, daha ge­niş yüksəkliklərə qalxmış, onun şair xəyalına qol-qanad vermişdir.

Şifahi xalq ədəbiyyatının hansı nümunələrində təbabətdən danışılırsa, o, daha maraqlı, oxunaqlı və yaddaqalan olur.

Biz bunu ölməz sənətkar, dahi şair N.Gəncəvinin əsərlə­rində daha çox hiss edir, duyuruq. Onun ailəsində də xalq tə­babətindən çox istifadə edirdilər. Belə bir mühitdə böyümüş şair öz əsərlərində təbabətin möcüzələrindən söhbət açır.

Akademik H.Araslı “Şairin həyatı” adlı kitabında “Kürd qızı” rəvayətində göstərir ki, Gəncə zəlzələsi zamanı şairin atası uçqun daşların altında qalıb əzilən zaman anası onu sarıçiçək təpitməsi və boyçiçək dəmləməsi ilə sağaltmışdır (3, s. 18). Həmin çiçəklər xalq arasında sarı çiçək – qantəpər, boyçiçək isə paşalar boyu kimi tanınan çiçəklərdir.

“Sirlər xəzinəsi”ndən sonra Nizaminin Azərbaycan folklo­ru ilə daha zəngin olan poeması “Yeddi gözəl”dir. Burada söy­lənilən yeddi əfsanənin xalq ədəbiy­yatına dərin təsiri olmuşdur. Burada Çin qızının Bəhram şaha söylədiyi “Xeyir və Şər” rə­va­yətinin “Mərd və namərd” nağılı ilə səsləşdiyinin şahidi oluruq.

“Xeyir və Şər” əfsanəsində nəql olunur ki, Xeyir və Şər adlı iki cavan yol yoldaşı olur. Hərə öz heybəsini azuqə və su ilə doldurub istədikləri məkana gedirlər. Onlar adlarına uyğun hərəkət edir, həyatlarını yaşayırmışlar. Yolda hərdən dayanır, dincəlir, çörək yeyirdilər. Xeyir yeyib-içir, Şər isə qənaətlə dolanır, suyu da xəlvətcə içirmiş. Onlar elə isti bir səhradan keçməli olurlar ki, oranın istisi cəhənnəm kimi imiş. Şər bilirdi ki, getdikləri yer hələ çox uzaqdır. Ona görə də ayrıca bir qabda Xeyirdən xəlvət su saxlayırmış.

Beləliklə, onlar yeddi gün yol gedəsi olurlar. Bu zaman Xeyirin suyu tamam qurtarır. O, susuzluqdan əzab çəkir, canı od tutub yanırdı.

Nəhayət, Xeyir üstündə olan ləli Şərə göstərib deyir ki, ləli götürüb əvəzində ona su versin. Şər isə ona deyir:

Viranədə gövhər verirsən mənə,

Ki, abad şəhərdə alasan yenə (4).

Şər Xeyirə deyir ki, mən səndən elə bir gövhər alacam ki, onu geri ala bilməyəcəksən. O gövhər sənin iki gözündür.

Xeyir nə qədər yalvarsa da, onun yalvarışları Şərə təsir eləmir. Axırda iş elə gətirir ki, Xeyir susuzluqdan öləcəyini duyur. Ona görə də Şərin sözləri ilə razılaşır. Şər tez Xeyirin üstünə cu­mur, xəncərlə onun gözlərini çıxarıb onun həyat çırağını söndürür.

Şər Xeyiri qan içində qoyub öz yoluna davam edir.

Bu yerlərdə çoxlu qoyun sürüsü olan bir kürd yaşayırmış. Onun olduqca gözəl bir qızı varmış. Qız binələrinin yaxınlığında olan çeşmədən su götürməyə gedən vaxt uzaqdan inilti səsi eşidir. Qız səs gələn tərəfə gedib Xeyiri görür. Qız əhvalatdan xəbər tutub Xeyirə su içirdir, sonra da onu binələrinə gətirir. Yaxşı adamların köməyi ilə səhrada bitən səndəl ağacının yarpaqlarını döyür, onun cövhəri ilə Xeyirin gözlərini sağaldır. Sonralar Xeyir də öz növbəsində yeddi il gözləri kor olan bir şah qızının gözlərini səndəl yarpaqları ilə müalicə edir. Xeyir bu möcüzəli yarpaqlardan yığır, başqalarına da kömək etmək üçün özü ilə aparır. Necə deyərlər, xeyir öz xislətinə görə hərəkət edir, yaxşılığı hər şeydən üstün tutur (5, s. 235).

N.Gəncəvinin “Xeyir və Şər” əfsanəsi xalq arasında geniş yayılmış “Mərd və namərd” rəvayəti ilə səsləşir.

“Mərd və Namərd” rəvayətində namərd tərəfindən gözləri çıxarılmış Mərd səhrada inildəyir. İki göyərçin onun başı üstün­dəki ağaca qonub, ağrının dəhşə­tindən inildəyən Mərdə deyirlər ki, ey oğlan, biz uçarkən sənin dizinin üstünə lələyimizdən sa­la­cağıq. Sən onu götür, gözlərinə çək, sağalacaqsan. Mərd göyər­çinlərin sözlərinə əməl edir. Nəticədə gözləri sağalır. “Mərd və Namərd” nağılı ilə “Xeyir və Şər” əfsanəsinin mövzusu eyni qay­naqdan bəhrələnmişdir. Ancaq fərq odur ki, “Xeyir və Şər”­də Xeyir səndəl yarpağı ilə şəfa tapır, “Mərd və Namərd” na­ğılında isə Xeyirə göyərçin lələyi kömək edir.

Azərbaycan xalq rəvayətləri ilə səsləşən rəvayətlərdən biri də “İsgəndərnamə” poemasında verilmiş “İsgəndərin zülmətə get­məsi” rəvayətidir. Burada verilmiş rəvayətdə göstərilir ki, bü­tün dünyanı fəth etmiş İsgəndər hökmdar indi də yeraltı zülmətə getmək, oradakı dirilik suyundan içib uzun ömür yaşamaq istəyir. Oranın yolunu isə Xızır peyğəmbərdən başqa heç kim bilmir. İsgəndər Xızır peyğəmbəri tapdırır. Öz atını ona verib deyir ki, Xızır dirilik suyunu tapmaqda ona köməklik eləsin. Xızır pey­ğəm­bər, İsgəndər və onun ordusundan ayrılıb suyu axtarmağa ge­dir. Çox əzab-əziyyətdən sonra Xızır bulağı tapır. Xızır peyğəm­bər zülmət dünyaya gedəndə İlyas peyğəmbəri də özü ilə aparmışdı:

İlyas Xızır ilə həmsəfər idi,

Onlara rast gələn çeşmə başında.

Onlar öz süfrələrini açdılar.

Duzlu, quru balıq da vardı,

Bu iki, uğurlu yolçunun birinin əlindən

Həmin balıq zülal suya düşdü (6, s. 371).
Əlindən düşən firuzə rəngli suya

Əlini cumdurdu ki, balığı tutsun.

Tutunca gördü ki, balıq diridir.

Anladı ki, bu həyat verən su,

Dirilik suyuna dəlalət edir.

Şadlıqla həyat çeşməsindən içdi.

Həyatda əbədi dirilik tapdı (2, s. 291).

O istəyir ki, İsgəndəri tapsın və suyun yerini ona göstərsin. Ancaq görür ki, bulaq yoxdur, qeybə çəkilib. Peyğəmbər başa düşür ki, İsgəndər sudan içə bilməyəcək.

Xızır peyğəmbər sehrli sudan içdiyinə görə uzun bir ömür sürür. İsgəndər isə çox cavan, 32 yaşında dünyasını dəyişir.

Nizaminin təsvirini verdiyi dirilik suyu “Bobo qamo” adlı əfsanə ilə səsləşir.

Əfsanədə söylənilir ki, Yanar dağın ətrafında ilanlar yaşa­yırmış. İlanlar şahının icazəsi olmadan heç bir ilan özbaşına ev­lə­nə bilməzmiş. Şah bir dişi ilanı sevirmiş. O isə şahı yox, baş­qa­sını sevirmiş. Şah qızı öldürtdürür. Qızı sevən oğlan onu Ya­nar dağın ətəyindəki nohura salır. Qızı dirilir. Bobo dayı kənar­dan baxıb bu mənzərəni görür. Bobo dayı ilanları oradan qovur.

Bobo dayının ayağı ağrıyırmış. O, ayağını həmin nohura salır. Ayağının ağrısı dərhal dayanır. Bu xəbər hər yana yayılır. Hər tərəfdən bura adamlar axışıb gəlir. O vaxtdan bura Bobo qamo adlanır (2).

Nizami Gəncəvinin bütün dünyada şöhrət tapmış “Xəm­sə”­si “İsgəndərnamə” poeması ilə bitmişdir. Bu son əsərində böyük söz ustasının məfku­rəsi, bədii qayəsi, şair təxəyyülü özü­nün ən yüksək zirvəsinə çatmışdır. N.Gəncəvi xalq yaradıcı­lı­ğın­dan bəhrələndiyi üçün onun yaradıcılığı da əbədi yaşayacaq və söz çələnginin tacı olacaqdır.