Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
edilirdi. 815
Keçmiş Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra yaranmış yeni respublikaların gərgin səyləri nəticəsində hazırlanıb, Sülh konfransına və ayrı- ayrılıqda müttəfiqlərin nümayəndələrinə təqdim etdikləri Bəyanat və etiraz notalarına о qədər də əhəmiyyət verilmədi. Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Bu etirazlara nə Konfrans, nə də Müttəfiqlər cavab vermədilər. Eyni zamanda çox güclü şəkildə, hər vasitə ilə Kolçak hökumətinin və Könüllülər Ordusunun tərəfi saxlanılır. Bolşeviklər üzərində qələbə qazanıldıqdan sonra onların (müttəfiqlərin) arasında vahid Rusiya yaradılacağına inam artmışdır. Bununla belə, bir şey diqqətdən yayınmışdır: bu məqsədə can atarkən onlar hüquq və maraqlarını himayə etdikləri kiçik xalqların, göründüyü kimi, azadlıq və müstəqilliyini qurban vermişlər. Müttəfiqlər Dağlılar Respublikasının darmadağın edilməsinə elə etinasız yanaşırlar ki, biz, doğrudan da, onların halına acımalı oluruq və buna görə də öz gələcəyimizə həyəcansız baxa bilmirik." 816
respublikalarının Versaldakı nümayəndələrinin birliyini və əməkdaşlığını zəruri edirdi. Eyni zamanda yeni respublikaların nümayəndələri müşahidə edirdilər ki, Rusiyaya münasibətdə müttəfiqlər о qədər də yekdil deyillər. Əli Mərdan bəyin yazdığı kimi: "Onlardan bəziləri (İtaliya və Fransa) həqiqətən vahid Rusiya yaradılmasını istəyirlər, başqaları (İngiltərə və Amerika) isə özlərini elə göstərirlər ki, guya bu fikrə tərəfdardırlar." 817 Hətta ingilis və amerikan nümayəndələri Omsk hökumətini tanımaqları ilə yanaşı, yeni respublikaların nümayəndələrinə də son söz demirdilər. Onlar bir tərəfdən yeni respublikaların müstəqilliyini müzakirəyə qoymaqdan imtina edirdilərsə, digər tərəfdən müttəfiqlərin ayrı-ауrı nümayəndələri istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparmağa tərəfdar olduğunu bildirirdilər. Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə respublikanın Parisdəki nümayəndələrinin yazdığı hesabatda qeyd edilirdi: "Müttəfiqlər, nəinki bizim müstəqillik məsələmizi müzakirəyə qoymurlar, hətta göründüyü kimi, buna yol vermək belə istəmirlər.
815 Papers Realting to the Foreign Relations of the United States. Russia, 1919, p.766-767 816 Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlar Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.11 817
Yenə orada, v.10 240
Doğrudur, onların nümayəndələri ilə görüşlər zamanı hər biri ayrılıqda bizə xeyirxahlıqla yanaşır və müstəqil olmaq uğrunda atdığımız addımları yüksək dərəcədə qiymətləndirirlər. Bunu biz mətbuatdan, ayrı-ауrı deputatlardan, iqtisadi qurumların və başqa təşkilatların nümayəndələrindən də eşidirik." 818
Dağlılar Respublikasının Denikin könüllüləri tərəfindən işğal edilməsi Parisdə olan Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrini ciddi şəkildə narahat edirdi. 1919-cu ilin yazında Şimali Qafqazda cərəyan edən hadisələr bu respublikalar üçün də gözlənilməz nəticələr verə bilərdi. Bu təhlükəni hiss edən Azərbaycan nümayəndələri Versalda olan ingilis nümayəndəsi ser Luiz Malletlə görüşdə bildirmişdilər ki, "Könüllülər Ordusu bolşeviklərlə mübarizə aparmaq əvəzinə müttəfiqlərdən aldıqları silahları dinc yerli əhaliyə qarşı çevirir və bu ordu Şimali Qafqaz Respublikasının ərazisini tutduqdan sonra bizim torpaqlara soxulacaq. 819 Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar may ayının axırlarından başlayaraq, Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikasının nümayəndələri arasında siyasi və iqtisadi ittifaq bağlamaq haqqında danışıqlar başlandı. May ayının 30-da Versalda A.Çermoyevin mənzilində Azərbaycan və Dağlı nümayəndələrinin birgə iclası keçirildi. 820 İclasda dövlətlərarası komissiyanın Qafqaz konfederasiyası yaratmaq barədə təklifləri müzakirə edildi. Gürcülərin mübahisəli ərazi məsələlərini beynəlxalq arbitraja çıxartmaq təklifləri ilə bağlı göstərildi ki, bu respublikalar arasında ziddiyyətlər о qədər də dərin deyildir və bunları yerlərdə həll etmək olar. Bundan əlavə, Azərbaycan nümayəndələri bu fikirdə idi ki, konfederasiya yaranacağı təqdirdə hər respublika öz siyasi müstəqilliyini saxlamalıdır. Bu məsələ hər üç nümayəndəliyin 15 iyun tarixli iclasında da müzakirə edildi. Konfederasiya haqqında tam razılıq əldə edilməsə də, hər üç nümayəndəliyin vahid siyasi fəaliyyəti haqqında qərar qəbul edildi. Denikin təhlükəsi ilə bağlı iclasda qeyd edildi ki, Könüllü Ordunun Cənubi Qafqaza doğru hərəkəti region xalqları üçün çox ağır nəticələr verə bilər. Ona görə qərara alındı ki, bu fakt ciddi şəkildə müzakirə edilməli və birgə addımlar atılmalıdır. Gürcü nümayəndəsi Z.Avalov düzgün olaraq göstərdi ki, Denikin ordusunu Antanta dövlətləri silah və hərbi sursatla təmin etdiyi üçün onlardan bu ordunun Şimali Qafqazı tərk etməsini tələb etməyin heç bir əhəmiyyəti olmayacaqdır. Onun fikrincə, Qafqaz respublikaları bu təhlükədən öz gücləri ilə xilas olmağın yollarını özləri fikirləşməlidirlər. 821
konfransındakı nümayəndə heyətinin sədrinə göndərdiyi məlumatda "Vahid və
818 Yenə orada, v.10 819 Yenə orada, v.11 820 Parisdə olan Azərbaycan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasının Protokolu. 30.05.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.165 821
Parisdə olan Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz nümayəndələrinin birgə iclaslarının protokolu. 15.06.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.181-183 241
bölünməz Rusiya" uğrunda mübarizə aparan Denikin könüllülərinin yeni yaranmış milli respublikalar, о cümlədən Azərbaycan üçün real təhlükə törətdiyi göstərilirdi. 822 Xüsusilə Qafqazın Qara dəniz sahillərində yerləşən Tuapse, Soçi və Suxumi rayonlarının üstündə Gürcüstanla hərbi toqquşmadan sonra denikinçilərin hərbi təcavüzkarlığı daha da genişlənmişdi. 1919-cu ilin fevralında Dağlılar Respublikası ilə Denikin arasında danışıqların müsbət nəticəsi olmadı. 1918-ci ilin may ayının əvvəllərində öz istiqlaliyyətini elan etmiş, dekabr ayında parlamentini yaratmış Şimali Qafqaz Respublikası 1919-cu ilin mart ayının əvvəllərində Konüllü Ordu tərəfindən hücuma məruz qalmışdı. Onlar bu addımlarını bolşevizmlə mübarizə aparmaq məqsədi ilə əlaqələndirirdilər, halbuki bolşevizm cənubda deyil, şimalda fəaliyyət göstərirdi. Bundan əlavə, Dağlılar Respublikası müttəfiqlərin Bakıdakı komandanlığı tərəfindən tanınmışdı və general Tomson 1918-ci ilin noyabr ayının 27-də Bəyanat verərək bildirmişdi ki, Qafqazın taleyi beynəlxalq Sülh konfransında həll edilənə qədər Müttəfiqlər Şimali Qafqaz hökumətini yeganə qanuni hakimiyyət orqanı kimi tanıyırlar. Həmin bəyanatda bildirilmişdi ki, Denikin könüllüləri Dağlılar respublikasının ərazisinə buraxılmayacaqdır. 823 Lakin indi baş vermiş təcavüz aktı ilə əlaqədar general Tomson Dağlı respublikası hökumətinin sorğusuna birbaşa cavab verməkdən yayınırdı. Polkovnik Raulsonun başçılığı ilə Teymur xan Şurada olan müttəfiqlərin missiyası Denikin hücumundan sonra Bakıya qayıtmışdı. Petrovskda olan iki ingilis piyada batalyonunun başlıca vəzifəsi Denikin könüllülərini Dağıstana buraxmamaq olsa da, 824
əslində onlar Könüllü ordunun cənuba doğru irəliləməsinə laqeyd münasibət bəsləyirdi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq, Azərbaycan hökuməti ölkə daxilində denikinçilərin hərbi siyasi fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər gördü. Könüllü ordu nümayəndələrinin və ermənilərin hərbi hissələr yaratmaq cəhdləri ilə bağlı 1919-cu ilin fevral ayının 15-də V.Tomsona məktubundan sonra Denikin təhlükəsi ilə bağlı Azərbaycan Parlamentinin iclasında Baş Nazir F.Xoyskinin fövqəladə bəyanatı elan edildi. Burada Denikinə yardım göstərən qüvvələrin, о cümlədən ermənilərin gizli şəkildə silahlanmasının, hərbi dəstələr təşkil etmələrinin dözülməz fakt olduğunu, belə hərəkətlərin hökumətin ləyaqətinə toxunduğunu qeyd edərək o, təcili şəkildə bu halların qarşısının alınmasının zəruriliyini bildirdi. Fətəli xan dedi: "General Prjevalski özünə könüllü ordu komandanı adı verib, Bakıda məşhur olan Hamazasp ilə guya könüllü əsgər toplayırlar. General Prjevalski sabiq Rusiya əsgərlərinə, Hamazasp isə ermənilərə silah verirlər, bunlar İçəri şəhərdəki və Təzə Pir
822 Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin Paris sülh konfransındakı respublika nümayəndəliyinə məlumatı. İyun, 1919-cu il. //ARDA, f.2905, s.l, i.13, v.51-66 823
ARDA, f.970, s.3, i.5, v.l 824
О событиях на Кавказе и в Средней Азии. Донесение генерала Джорджа Мильна. // Каспийский Транзит. В двух томах, т.I. Москва, 1996, с.329 242
yanındakı qışlaları, Salyan kazarmalarını tutublar. Bu əhvalat əhalini təşvişə salmışdır. Hökumət bunu əvvəl gündən bilib, bu əhvalatı təhqiq etmək və bunların kim və mənzurlarının nə olduğunu kəşf etməyə çalışmışdır". 825 Baş nazir bununla bağlı V.Tomsona məktubunu və ingilis komandanlığının cavabını parlament üzvlərinə çatdırdı. Bundan sonra ilk növbədə rusların Bakıda lövbər salmış Xəzər donanması tərksilah edildi və onun fəaliyyəti hökumətin nəzarəti altına alındı. Azərbaycan ərazisində yaşayan molokanlar arasında təbliğat işi aparıb Denikin ordusu üçün əsgər toplanışı təcili surətdə dayandırıldı və F.Xoyskinin tələbinə əsasən, bu işə rəhbərlik edən general Prjevalski Azərbaycan ərazisini tərk etdi. İngilislər tərəfindən müdafiə edilən L.Biçeraxov dəstəsinin fəaliyyəti də Azərbaycanda qadağan edildi. Məlum olduğu kimi, L.Biçeraxov Azərbaycanda Denikin siyasətinin başlıca aləti idi. Hələ yanvarda o, Azərbaycanda qanuni hakimiyyəti devirmək məqsədi ilə Qafqaz-Xəzər hökuməti yaratmışdı. Bu avantürist plan ingilislərə məlum idi və onlar bu məsələnin sakitliklə həll olunmasını istəyirdilər. İngilislər L.Biçeraxovu guya, danışıqlar aparmaq üçün Londona dəvət etdilər. O, Bakını tərk edən kimi Azərbaycan hökuməti Biçeraxov dəstələrinin 24 saat ərzində Azərbaycanı tərk etmələri barədə əmr verdi. Biçeraxovu əvəz edən general Erdeli Azərbaycan hökumətinin bu hərəkəti barədə general Tomsona etiraz etdikdə, Tomson bildirdi ki, Bakıdan çıxarılan Biçeraxov ordusu öz simasını itirmişdir, sülh və qayda-qanun üçün təhlükə təşkil edir. 826
İstər Azərbaycan hökuməti ilə danışıqlarda, istərsə də müxtəlif yazışmalarda və bəyanatlarda ingilislər vəd verirdilər ki, Könüllü ordu Dağıstana girməyəcəkdir. Lakin Denikinin Dərbəndə doğru hərəkəti bu vədlərin etibarsız olduğunu sübut etdi. May ayında Azərbaycanın diplomatik nümayəndəsi Ə.Haqverdiyevin Dağıstanda apardığı danışıqlarda isə onlar Dərbənddən cənuba keçməyəcəklərini bildirirdilər. 827
May ayının axırlarında Könüllülər ordusunun bir hissəsinin Dərbəndi tutması haqqında həyəcanlı xəbərlər gəldi. Bu addım Azərbaycanda böyük narahatçılığa səbəb oldu. Britaniya komandanlığı yanında Könüllü ordunun nümayəndəsi polkovnik Lazarev may ayının 21-də baş nazir H.Usubbəyova bildirdi ki, Cənubi Rusiya ordusu komandanlığının Azərbaycana qarşı heç bir təcavüzkarlıq niyyəti yoxdur və Könüllü ordu Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyır. Lakin məlumatda qeyd edilirdi ki, Rusiya bolşeviklərindən azad edildikdən sonra köhnə imperiyanın ərazilərində yaradılmış yeni dövlətlərin məsələsinə xalq yığıncağında və ya bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan silahlı qüvvələrin öz hüquqlarını təslim etdiyi ali hakimiyyət orqanında baxılacaqdır. 828
825 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament, I cild, s.285 826 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.243 827 Azərbaycan Respublikasının Dağlılar İttifaqında diplomatik nümayəndəsi Ə.Haqverdiyevin xarici işlər nazirliyinə məlumatı. May, 1919.//ARDA, f.970, s.1, i.5, v.1 828
Polkovnik Lazarevin Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması haqqında Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova müraciəti. 21.05.1919. //ARDA, f.970, s.1, 4.48, v.15 243
Bu məktub barədə H.Usubbəyov iyun ayının 5-də keçirilən parlament iclasına məlumat verdi. Məktubun mətni və onun Azərbaycan dilinə tərcüməsi parlament üzvlərinə oxundu. Eyni zamanda baş nazir Könüllü Ordu komandanı Erdelinin may ayının 18-də Yekaterinodardan polkovnik Lazarevə göndərdiyi teleqramı da oxudu. Orada deyilirdi: "Əgər Azərbaycan hökuməti tərəfindən üzərimizə hücum olmazsa, öz tərəfimdən ordularımızın Zaqatala - Qafqaziya dağları və Qızılburun xəttindən irəliyə getməyəcəyini təmin edirəm. N.Usubbəyov alınmış teleqramlarla bağlı ingilis komandanlığı ilə geniş söhbət etdiyini, bu məqsədlə bütün zəruri hazırlıq işlərinin görüldüyünü ingilis komandanlığına bildirdiyini məclis üzvlərinə dedi". 829
Könüllü Orduya münasibətdə Azərbaycan hökumətinin münasibəti birmənalı idi. Parlamentin hələ may ayının 26-da keçirilən iclasında Baş Nazir N.Usubbəyov demişdi ki, Denikin ancaq bizim meyitlərimiz üzərindən Azərbaycan sərhədlərini keçə bilər. 830 İyun ayının 5-də parlament müzakirəsində hökumətin Denikin təhlükəsinə qarşı tədbirləri müdafiə edən M.Ə.Rəsulzadə hökumətə fövqəladə səlahiyyətlər verilməsini təklif etdi. Bu səlahiyyətlər çərçivəsində ümumi səfərbərlik elan edilməli, şiddətli qanunlar qəbul edilməli və sonradan hesabat verilməsi şərti ilə düşmənə qarşı hazırlıq tədbirləri üçün xəzinədən vəsait ayrılmalı idi. Bu təklifə uyğun olaraq, iyun ayının 5-də Azərbaycan Parlamentində xüsusi Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı. Bura yeni hökumət kabinəsinə rəhbərlik edən N.Usubbəyov, yollar naziri X.Məlik-Aslanov, ədliyyə naziri A.Səfikürdski, hərbi nazir S.Mehmandarov və xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov daxil oldular. Dövlət Müdafiə Komitəsi iyun ayının 11-də bütün Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan etdi. İyun ayının əvvəllərində Denikinə və ona himayədarlıq edən ingilis generalı Q.N.Koriyə vurduğu teleqramda N.Usubbəyov beş gün ərzində denikinçilərin Dağıstanı tərk etmələrini tələb etmişdi. Eyni zamanda Gürcüstan hökuməti də Könüllü Ordunun hərəkətləri ilə bağlı ingilis komandanlığına öz etirazlarını bildirdi. Lakin ingilis komandanlığı işə qarışdısa da, Könüllü Ordu Dərbəndi tərk etməkdən imtina etdi, onlar Samur çayı, Zaqatalanın şimal sərhədləri üzrə yeni demarkasiya xətti müəyyən etdilər. Bununla bağlı Azərbaycan hökumətinin ikinci etirazına cavab olaraq, İngilis komandanlığı bildirdi ki, Denikinin müəyyən etdiyi "Cənub demarkasiya xətti İngiltərə hökumətinin bəyanatına uyğun deyildir". 831
Onlar bu barədə Londona məlumat verəcəklərini bildirdilər. Аzərbаусаn hökumətini və sonuncu demarkasiya xətti ilə əlaqədar narazı qalan ingilisləri sakitləşdirmək üçün Denikin məktubla müraciət edib, Rusiyada mərkəzi ali hakimiyyət bərpa olunana qədər Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdığını bildirdi. 832
Lakin Azərbaycan hökuməti bu və buna bənzər vədlərə artıq inanmırdı.
829
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament, I cild, s.670-671 830
Yenə orada, s.614 831
ARDA, f.2905, s. 1, 4-12 832
ARDA, f.2905, s.1, i.13, v.54 244
F.Kazımzadənin yazdığı kimi, "azərbaycanlılar başa düşürdülər ki, Denikinin yürüşünün son məqsədi Azərbaycanı və keçmiş Rusiya imperiyasının digər hissələrini qaytarmaq idi. 833
ordu hissələri ilə birlikdə Azərbaycanın Şimalına yeridildi və Samur çayı boyunca yerləşdirildi. Uzun müddət Denikinlə "əməkdaşlıqda" ittiham edilən Azərbaycan hökumətinin ağqvardiyaçı orduya münasibəti hökumətin xarici işlər nazirinin müavini Ə.Ziyadxanovun Kuban hökumətindəki Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi Cəfər bəy Rüstəmbəyova məktubunda belə şərh edilirdi: "Bizim hökumətimizin fikri belədir: kim olursa-olsun bolşevik - menşevik, denikinçi və i.a. Azərbaycanın istiqlaliyyətinə qəsd edən hər kəs onun düşmənidir... Könüllü orduya da münasibətimiz belədir: birdəfəlik və qəti olaraq qərara alınmışdır ki, Könüllü ordu hissələrini Azərbaycan Respublikası ərazisinə buraxmamalı, Dağıstanda olan Könüllü ordu hissələrinin oradan çıxarılması üzərində israr etməli və Azərbaycan ordusu demarkasiya xəttinə qədər Dağıstanı tutmalıdır". 834
Burada nəzərdə tutulan demarkasiya xətti 1919-cu ilin yanvar ayında ingilis komandanlığı ilə denikinçilərin danışıqlarında müəyyən edilmişdi. Denikinin qərargahında olan ingilis generalı Briks Azərbaycan hökuməti ilə Könüllü ordu arasında əlaqə yaratmağa cəhd göstərirdi. O, Azərbaycan hökumətinin Kubanda olan diplomatik nümayəndəsi C.Rüstəmbəyovu A.Denikinlə görüşdürmüşdü. General Briks təklif edirdi ki, Denikinlə Azərbaycan arasında ixtilafı aradan götürmək üçün diplomatik nümayəndəliklər təsis edilsin. Denikin buna razı olsa da, Azərbaycan hökuməti bu təklifi rədd etdi. 835
Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinin Denikin təhlükəsinə, onun cənuba doğru irəliləməsinə qarşı sərt mövqeyi öz nəticəsini verdi. Londondan Könüllü Ordu yanında Britaniya nümayəndəsi general Briksə teleqrama gəldi ki, əlahəzrət hökuməti general Lyaxovun Dağıstanın general-qubernatoru təyin edilməsini böyük narazılıqla qarşılayır. Halbuki, Denikin ordusu ora yalnız "bolşevizmə qarşı mübarizə məqsədi ilə" daxil olmuşdu. Həmin teleqramda göstərilirdi ki, əgər Denikin Böyük Britaniya üçün məqbul olmayan bu istiqamətdə hərəkətini davam etdirsə, əlahəzrət hökuməti ona kömək göstərməkdən imtina edəcək və indi göndərilən yardımı dayandırmalı olacaqdır. 836
donanmasının bir hissəsinin Könüllü Orduya verilməsi Azərbaycan hökumətinin ciddi etirazına səbəb oldu. İngilis komandanlığına avqust ayının 3-də verilən etiraz
833
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.247 834
Azərbaycan Respublikası xarici işlər nazirinin müavini A.Ziyadxanovun Kuban hökumətindəki diplomatik nümayəndə C.Rüstəmbəyova təcili diplomatik məlumatı. 26.06.1919. //ARDA f.970, s.1,i.89, v.38 835
ARDA, f.2905, s.1, i.13, v.61 836
Е.С.Лукомский. Деникин и Антанта.// Революция и гражданская война в описаниях белогвардейцев. Деникин - Юденич - Врангель. Сост. С.А.Алексеев. Москва, 1927, с.92 245
notasında Azərbaycan hökuməti, bunu respublikanın suverenliyi üçün təhlükə hesab edən ingilislərin hərəkətini hörmətsizlik kimi qiymətləndirdi. General V.Tomson belə bir addımı Denikinin bolşeviklərə qarşı mübarizəsi ilə əlaqələndirsə də, milli hökumətin başçıları heç nədən çəkinmədən bu diplomatik oyunbazlığı Azərbaycanın təhlükəsizliyinə qarşı yönəlmiş qəsd kimi qiymətləndirdi. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin respublikanın Versalda olan nümayəndələrinə göndərdiyi məlumatda Denikin təhlükəsinin Gürcüstanla Azərbaycan arasında əməkdaşlığı möhkəmləndirdiyi qeyd edilirdi. 1919-cu ilin aprel ayında çağırılmış Qafqaz konfransında bir çox məsələlərlə bərabər bu respublikaları təhdid edən Denikin təhlükəsi də müzakirə edildi. Konfransda olan erməni nümayəndələri Denikin könüllülərinə münasibətlə bağlı birbaşa cavab verməkdən yayındılar. Lakin Şimaldan gələn təhlükə Azərbaycan və Gürcüstanı eyni dərəcədə narahat etdiyi üçün onlar bu məsələdə həmrəy olduqlarını bildirdilər. Tiflis fəhlə deputatları sovetinin iclasında Geqeçkori bildirdi ki, Bakı proletariatı ilə əl-ələ biz həyasız təcavüzkarı qəti şəkildə dəf edəcəyik və nə qədər ki, çar generalını əzməmişik silahı yerə qoymayacağıq. 837 Ermənistan respublikalarının qeyri-müəyyən mövqeyi bir tərəfdən Azərbaycan və Gürcüstandan fərqli olaraq cəbhəyanı zolaqda yerləşməməsindən irəli gəlirdisə, digər tərəfdən Denikin təhlükəsi ilə bağlı Ararat Respublikasının öz planları vardı. Bu planların böyük bir qismi İ.Şaxdinin 1931-ci ildə Tiflisdə nəşr edilmiş kitabında öz əksini tapmışdır. 838
Respublikası arasında gizli saziş mövcud idi. Həmin sazişə görə, Ermənistan Respublikası Denikin ordusunun Azərbaycana və Gürcüstana hücumu zamanı ona köməklik göstərməli idi. 839
Öz növbəsində Könüllü ordunun şimaldan bu respublikalara hücumu Ermənistanın Azərbaycana və Gürcüstana olan ərazi iddialarını silah yolu ilə həll etmək üçün əlverişli şərait yaratmalı idi. Denikinlə Ermənistanın məqsədlərinin üst-üstə düşməsini sonralar A.Mikoyan da təsdiq edirdi. О yazırdı: "Təkcə erməni hökuməti Denikinə təslim olaraq öz "neytrallığını" elan etdi. Həmin vaxt onların rəğbəti gündən-günə güclənən Denikinin tərəfində idi." 840
İngilislərin iyunun 11-də müəyyən etdiyi Petrovsk şəhərinin cənubundan keçən ikinci demarkasiya xəttinə də Denikinin məhəl qoymaması Azərbaycanla - Gürcüstanın əməkdaşlığını daha da sürətləndirirdi və hər iki respublika öz aralarında hərbi xarakterli müqavilə imzalamağı qərara aldılar. Bu barədə Ermənistan hökumətinə də müraciət edildi. Lakin öz qoşunlarına qarşı Denikinlə
837
A.İ.Mikoyan. Qafqaz məsələsinə dair. 1920. // RDSSTA, f.298, s.l, i.116, v.2 838
И.Шахдин. Дашнакцутюн на службе русской белогвардейшины и английского командования на Кавказе. Тифлис, 1931 839 Заря, 1919, 25 мая. 840 A.İ.Mikoyan. Qafqaz məsələsinə dair. 1920. // RDSSTA, f.298, s.1, i.116, v.2-3 246
gizli sazişə girmiş Ermənistan hökumətinin sonralar müxtəlif bəhanələrlə iyun ayının 16-da könüllülər təhlükəsinə qarşı Azərbaycanla Gürcüstan arasında imzalanmış hərbi müdafiə paktına daxil olmaması təbii idi. Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələrinin 1919-cu ilin yazında və yayında gürcü və dağlı nümayəndələri ilə səmərəli əməkdaşlığı müxtəlif beynəlxalq məsələlərə münasibətdə Qafqaz həmrəyliyinin yaranmasında mühüm rol oynadı. Denikin təhlükəsinə qarşı bu respublikaların müqavimətini gücləndirdi. Müttəfiqlərin Kolçak Hökumətini tanımaq haqqında bəyanatı keçmiş Rusiya imperiyasında yaranmış yeni dövlətlərin həmrəyliyini gücləndirdi. Azərbaycan nümayəndələri Versalda "vahid və bölünməz Rusiya" təhlükəsinə qarşı gərgin mübarizə aparmalı oldular. Müttəfiq dövlətlərin etinasızlığına baxmayaraq, Azərbaycan nümayəndələri istiqlaliyyətin tanınması uğrunda mübarizədən bir addım belə geri çəkilmədilər, respublikanın mənafeyi, xüsusilə onun ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılması ilə bağlı dəfələrlə Sülh konfransına, Versal Ali Şurasına və Antanta ölkələrinin dövlət başçılarına öz haqqları və hüquqları ilə bağlı tələbnamələr verdilər. Azərbaycan nümayəndə heyəti Qərb ölkələrinin dövlət və hökumət başçıları tərəfindən müdafiə edilən və bilavasitə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünə qarşı yönələn "Böyük Ermənistan" iddialarını bütün vasitələrlə dəf etməyə nail oldular. Üç il müddətinə imzalanmış hərbi müdafiə xarakterli müqaviləyə görə, Azərbaycan və Gürcüstanın istiqlaliyyəti və ərazi bütövlüyünə hər hansı dövlət tərəfindən təcavüz olunduğu təqdirdə müqavilədə olan tərəflər bir-birinə hərbi yardım göstərməyə borclu idilər. Müqavilədə göstərilirdi: 1. Müqavilədə olan dövlətlər öz üzərlərinə götürürlər ki, bir və ya hər iki tərəfin ərazi bütövlüyü və müstəqilliyinə hər hansı hücum və təhlükə olarsa, özlərinin bütün silahlı qüvvələri vasitələri ilə buna qarşı çıxarlar; 2. Qonşu dövlətlərdən hər hansı biri əvvəlki bəndə uyğun olaraq başlanmış hərbi əməliyyatlar zamanı sərhəd mübahisələrini silah gücünə həll etmək üçün müqavilədə olan tərəflərin birinə, yaxud hər ikisinə hücum edərsə, həmin dövlət vuruşan tərəf kimi tanınır; 3. Müqavilə ciddi müdafiə xarakteri daşıyır, əgər tərəflərdən biri öz xüsusi təşəbbüsü ilə, qabaqcadan razılaşdırılmadan müharibə elan edir, yaxud hərbi əməliyyatlara başlayırsa, müqavilədə olan digər tərəf həmin hərbi əməliyyatlarda iştirak etməyə borclu deyildir; 4. Müqavilədə olan tərəflər, onlar arasında baş verən bütün sərhəd münaqişələrini sazişlər və arbitraj yolu ilə həll etməyi öhdələrinə götürürlər. Belə halda qəbul edilmiş qərar hər iki tərəf üçün sonuncu və məcburi qərar hesab edilir; 5. Müqavilə üç il müddətinə bağlanır. Bu müddətin başa çatmasına bir il qalmış tərəflərə hüquq verilir ki, onun müddətinin uzadılması, yaxud ləğv edilməsi barədə öz arzusunu bildirsin; 6. Müqavilədə olan tərəflər, hər iki dövlətin suveren hüquqlarının və müstəqilliyinin qorunmasına yönəlmiş diplomatik danışıqlar aparmağı və həmrəy çıxış etməyi öz üzərinə götürürlər; 7. Müqavilədə olan tərəflər, separat sülh bağlamamağı öhdələrinə götürürlər; 8. Müqavilədə olan 247
tərəflər, öz müttəfiqinə qabaqcadan xəbərdarlıq etmədən digər dövlətlə hərbi saziş bağlamamağı öz üzərinə götürür; 9. Əgər 5-ci bənddə göstərilən müddət başa çatmamış bütün dövlətlərin sərhədlərinin toxunulmazlığına təminat verən xalqlar liqası yaranarsa və müqavilədə olan tərəflər ora daxil olarsa, onda bu müqavilə öz qüvvəsini itirir; 10. Bu müqavilə barədə rəsmi surətdə məlumat verdikdən sonra Ermənistan 2 həftə ərzində bu müqaviləyə qoşula bilər. 841
Müqavilə barəsində Azərbaycan və gürcü nümayəndələrinin Paris Sülh konfransına təqdim etdikləri məlumatda göstərilirdi ki, "bu sazişdə yalnız müdafiə məqsədləri güdülür." 842
16 iyun müqaviləsinə uyğun olaraq, tərəflər hərbi-texniki saziş imzaladılar, Azərbaycan və Gürcüstan müdafiə nazirlikləri birgə hərbi şura yaratdılar. Hərbi şuranın sədri general İ.Odişelidze, üzvləri general Ə.Şıxlinski, general M.Sulkeviç və general Kutateladze idilər. Hərbi Şura hərbi əməliyyatların getdiyi əraziləri və düşmənin imkanlarını dərindən öyrənməli, müdafiə planını işləyib hazırlamalı, hər iki respublikanın ordusunun hərbi hazırlıq səviyyəsindən daim xəbərdar olmalı və onun yerləşdirilmə vəziyyətini işləyib hazırlamalı idi. 843
münasibəti mənfi idi. Lakin sonralar bu qəti şəkildə dəyişildi. İstanbula ezam edilmiş Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi Əziz bəу Tahirbəyov burada Böyük Britaniyanın Şərqi Avropada və Qafqazda olan qüvvələrinin Ali Baş Komandanı general Milnlə görüşüb Denikinin cənuba doğru irəliləməsi barədə ona məlumat verdi. Miln Denikinin onun razılığı olmadan cənub istiqamətində hərəkət etdiyini və bu işdən onun xəbəri olmadığını Ə.Tahirbəyova bildirdi. Ə.Tahirbəyov general Milnin Denikinin hərəkəti ilə razı olmadığı barədə N.Usubbəyova radioteleqram göndərdi. 844
məlumatda qeyd edilirdi ki, ingilis komandanlığı imzalanmış hərbi sazişi Cənubi Qafqaz birliyi üçün başlıca təminat hesab edir. Versaldakı Azərbaycan nümayəndələrinə bildirilirdi ki, Qafqazda Azərbaycanla Gürcüstan arasında tam əlaqə, hərtərəfli razılaşdırılmış birgə fəaliyyət proqramı həyata keçirilir. Denikin ordusunun Dağıstanı tutması və cənuba doğru hərəkət etməsi barəsində İstanbula gəlmiş Ə.Tahirbəyov Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələrinə teleqram göndərmişdi. 845
Azərbaycan hökumətinin Dağlılar İttifaqına, Denikin könüllülərinə münasibətdə sabit siyasəti, yaranmış təhlükə ilə bağlı Gürcüstanla əməkdaşlığı
841 Gürcüstan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında hərbi-müdafiə sazişi. 16.06.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.64, v.15 842
З.Авалов Независимость Грузии в международной политике, с.210 843
Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan Respublikası arasında hərbi-texniki saziş - 16.06.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.64, v.18 844 Ə.Tahirbəyovun Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova radioqramı. 18.07.1919. // ARDA, f.894, s.10, i.70, v.5 845
ARDA, f.2905, s.1, i.13, v.55 248
respublikanın Versalda olan nümayəndələri tərəfindən razılıq hissi ilə qarşılandı. Qeyd edilən məsələlərdə Azərbaycan hökuməti ilə onun sülh konfransındakı nümayəndələrinin fəaliyyəti bəzən bir-birindən xəbərsiz üst-üstə düşürdü. Şimali Qafqazda vəziyyət haqqında Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatı ilə tanış olduqdan sonra Ə.M.Topçubaşov Bakıya, Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə yazırdı: "Belə bir möhkəm, qəti, vətənpərvər siyasətin hər yerdə nə vaxt lazım gəlsə, yerinə yetirilməsini görmək istərdik. Biz əminik ki, hökumət yalnız belə bir siyasətlə saxlanılacaq və hazırda saxlanılır, çünki hər cür məsələlərdə, keçmiş Rusiyaya münasibətdə və xüsusən, Könüllü orduya olan münasibətdə tərəddüd ola bilməz və olmamalıdır: əgər qarşımıza yalnız bütün Dağıstanın təmizlənməsini, daha sonra Şimala qədər təmizlənməsini məqsəd qoysaq, heç bir aldadıcı təkliflər, vədlər, qeyri-müəyyən xarakterli danışıqlar bizə kömək edə bilməz".
846
Parisdə olan Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikasının nümayəndələri Avropa hökumətlərini, Antanta Ali Şurasının üzvlərini inandırmağa çalışırdılar ki, Cənubi Qafqaza Könüllü ordunun yolunu bağlamaq lazımdır. Üç respublikanın nümayəndələrinin Ali Şuraya təqdim etdiyi bəyanatda göstərilirdi ki, müttəfiqlər tərəfindən müdafiə edilən Könüllü orduya bildirilməlidir ki, о Qafqaz xalqları ilə mübarizə aparmaq üçün deyil, bolşevizmlə mübarizə aparmaq üçün yaradılmışdır. Ona görə bəyanatda təklif edilirdi ki, işğal olunmuş ərazilərin tərk edilməsi, Qafqaz respublikalarının hüquqlarına hörmət edilməsi Könüllü ordudan tələb edilməlidir. Hətta bu məqsədlə Azərbaycan və gürcü nümayəndələri Avropa sosial-demokratlarının imkanlarından da istifadə edirdilər. İyul ayının əvvəllərində "Keçmiş Rusiya xalqlarının hüquqlarını müdafiə cəmiyyətinin" üzvlərindən biri sosial-demokrat Albert Tomun təşəbbüsü ilə Denikinin Şimali Qafqaz respublikasının ərazisini tutmasına, Dağlıların hökumət və parlamentinin qovulmasına, habelə Azərbaycan Respublikasının təhlükəyə məruz qalmasına qarşı etiraz notası hazırlandı. Notanı Azərbaycan nümayəndələrindən Ə.Şeyxülislamov və M.Məhərrəmov imzaladılar və onu Albert Тоm özü Antanta ölkələrinin xarici işlər nazirlərinə təqdim etdi. 847
Gürcüstan nümayəndələri ABŞ prezidentinin məsləhətçisi polkovnik Hauzla görüşdülər. O, danışıqlar zamanı Denikinin cənub istiqamətində hərəkətinin dayandırılmasının zəruriliyini təsdiq etdi. 848
Elə bu zaman Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşov da İngiltərə nümayəndəsi Ser Luiz Malletlə görüşdü. Ə.Topçubaşov Malletə məlumat verdi ki, könüllülər ordusu bolşeviklərlə
846 Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA f.894, s.10. i.70, v.5 847
Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 79; ARDA f.970, s.1, i.143, v.71-72 848 З. Авалов Независимость Грузии в международной политике, с. 199 249
mübarizə aparmaq əvəzinə Müttəfiqlərdən aldıqları silahları dinc yerli əhaliyə qarşı çevirir və bu ordu Şimali Qafqaz Respublikasının ərazisini tutduqdan sonra Azərbaycan torpaqlarına soxulacaq. Bununla bağlı, Mallet qeyd etdi ki, Denikin nəzərdə tutulan sərhədi keçə bilməz, buna görə də Gürcüstan və Azərbaycan təhlükədən uzaqdır. 849 Dağlılar Respublikası ilə əlaqədar o, Ə.M.Topçubaşova məsləhət gördü ki, İngiltərə nümayəndələri arasında Şərqin və eləcə də Qafqazın bilicisi sayılan professor Simpsonla görüşsün. Topçubaşov elə həmin gün professor Simpsonla görüşdü. Simpson Azərbaycanın əhalisi, ərazisi, siyasi quruluşu, hökumət və parlamentinin tərkibi haqqında, Azərbaycan Respublikasının Ermənistanla və Rusiyadakı müxtəlif siyasi qüvvələrlə münasibətlərinə dair bəzi məsələləri söhbətin gedişində aydınlaşdırdı. Lakin o, Dağlılar Respublikası ilə bağlı bildirdi: "Tərkibinə görə yekcins millət olmayıb, çoxlu tayfalara bölündüklərinə görə onlar /dağlılar/ öz dövlətlərini yarada bilməzlər." 850 Dağlılar Respublikasının bir hissəsini təşkil edən Dağıstana gəldikdə isə o, qeyd edirdi: "Dağıstan sizindir və Denikin siz tərəfə keçməyəcəkdir." O, əlavə etdi ki, Oliver Uordrop bu məqsədlə oraya göndərilir. O, Könüllülər ordusu və bizim oradakı nümayəndələr üçün təlimat aparır". 851 İyul ayının 24-də Çxeidzenin sədrliyi, Məhərrəmovun katibliyi ilə keçirilən Gürcüstan və Azərbaycan nümayəndələrinin birgə iclasında qərar qəbul olundu ki, 16 iyun müqaviləsi barədə Sülh konfransına məlumat verilsin. Müqaviləyə əlavə edilmiş izahedici məktubda göstərildi ki, bu ittifaq müqaviləsi Ermənistana qarşı deyildir və müqavilədə üçüncü dövlət deyəndə Ermənistan nəzərdə tutulmur. 852
1919-cu ilin yayında müttəfiqlərin, ilk növbədə ingilislərin Qafqazdan çıxmaq xəbəri, istər yerlərdə Azərbaycan və Gürcüstan hökumətinin, istərsə də, onların Parisdəki nümayəndələrinin ciddi narahatçılığına səbəb oldu. Nə qədər ki, ingilis ordusu Qafqazda idi, Könüllü ordunun Azərbaycana və Gürcüstana hücumunun qarşısı bir növ alınmışdı və müttəfiqlərin nümayəndələri olan general Miln, general Tomson hər iki respublikanın Denikin təhlükəsinə məruz qalmayacaqları barədə bəyanatlar vermişdilər. İngilis ordusunun Qafqazdan çıxmasına Könüllü ordu və ümumiyyətlə, rus ağqvardiyaçıları, onların Parisdə olan rus müşavirəsinin üzvləri Qafqazın yenidən Rusiyaya birləşdirilməsi üçün əlverişli şəraitin yaranması kimi baxırdılar. Omsk hökuməti Antanta tərəfindən tanındıqdan sonra "rus müşavirəsi"nə daxil olanlar rəsmi "rus nümayəndəliyi"ni yaradıb, Parisdə Kolçak hökumətini təmsil etməyə başladılar. "Rus nümayəndəliyi"nə
849 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.55 850 Yenə orada, s.56 851 Yenə orada, s.55 852 Le Prèsident de la Dèlègation Gèorgienne N.Tcheidzè, Le Prèsident de la Dèlègation de l'Azerbaïdjan A.M.Toptchibacheff - Transmis par le Secrètariat General de la Confèrence de la Paix. Le 24 juillet 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 82; Copie Convention entre les Rèpubliques de Gèorgie et d'Azerbaïdjan.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol 832, folio 87 250
köhnə səfirlərdən, diplomatlardan və siyasi mühacirlərdən Lvov, Çaykovski, Sazonov, Maklakov, Savinkov və digərləri daxil idilər. Lakin bunların da arasında birlik yox idi. Sergey Sazonov bir çox məsələlərdə onlarla həmrəy deyildi. Yeni yaranmış respublikaların nümayəndələri ilə "rus nümayəndəliyi" arasında düşmənçilik olduğu üçün demək olar ki, onlar görüşmürdülər. Ə.M.Topçubaşov rus mühacirlərinin təkəbbürü haqda yazırdı: "Biz onların heç birisi ilə, ümumiyyətlə, burada yaşayan ruslarla ünsiyyətdə olmuruq. Bizim müstəqillik üçün möhkəm şəkildə çalışmağımızı görüb, onların heç biri qəzəb və narazılıqlarını gizlədə bilmir. Hamını günahlandırırlar, xüsusilə də gürcüləri. Bizim ünvanımıza belə sözlər yayırlar ki, müstəqil Azərbaycan şüarını yalnız ziyalılar irəli sürüblər. Guya, azərbaycanlılar özləri rusları çox sevdiklərindən, Rusiyadan ayrılmaq arzusunda deyillər. Нər halda bu "vəkillər" bir səslə "vahid və bölünməz Rusiya" - nəhəng ümumrusiya fikrindən möhkəm yapışıblar və utanıb, qızarmadan bildirirlər ki, Polşadan savayı qədim rus votçinasının torpaqlarından bir arşın da olsa belə, heç kəsə verməyəcəklər. Bütün yerdə qalan torpaqlar isə, onların fikrincə, gələcək Rusiyanın tərkibində qalmalıdır. Hələ, Polşa ərazisinin də bir hissəsi - Şərqi Qalitsiya, Xolm quberniyası və Volın da Rusiyanın olmalıdır. Böyük dövlətlərin Finlandiyanın müstəqilliyini tanımasına və onunla diplomatik əlaqələr yaratmasına baxmayaraq, Rusiyanın "nümayəndələri" bunları fakt kimi qəbul etmək istəmirlər. Cənab Denikin isə bunlara qarşı qəti etirazını bildirir." 853
Rus siyasi mühacirlərinin fəallaşması və yeni yaranmış respublikalara qarşı mürtəce mövqe tutması Azərbaycan nümayəndələrini təmsil etdikləri respublikanın istiqlaliyyətinin qorunmasında daha fəal olmağa sövq edirdi. Bu məqsədlə avqust ayının 19-da və 24-də Sülh konfransının sədrinə, "habelə İngiltərənin xarici işlər naziri Balfura, sentyabr ayının 9-da yenidən konfransın sədrinə məktubla müraciət edildi. 854
Avqust ayının 24-də verilmiş etiraz notasında Denikinin müttəfiqlərin müəyyən etdiyi demarkasiya xəttinə məhəl qoymadan Dərbənd də daxil olmaqla bütün Dağıstanı işğal etdiyi göstərilir. Eyni zamanda müttəfiq komandanlığının Denikin Könüllülərinə verdiyi donanmanın Azərbaycanın Xəzər sahili sərhədləri üçün ciddi təhlükə törətdiyi qeyd edilirdi. 855
Bir çox məsələlərlə yanaşı, Xəzər donanması hərbi gəmilərinin bir hissəsinin ingilis komandanlığı tərəfindən Denikinə verilməsinin Azərbaycanın təhlükəsizliyinə ciddi хələl gətirdiyi Ə.M.Topçubaşovun Balfura məktubunda da öz əksini tapmışdı. Orada deyilirdi: "İndi Könüllü ordu Xəzər dənizi istiqamətindən Azərbaycan Respublikasını
853 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA f.970, s.l, i 142, v.21- 22 854
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.71-72 855
La Dèlègation de Paix de l'Azerbaïdjan. Le Prèsident, Ali Mardan Toptchibacheff-Membres: Mamad Hassan Gadjinsky, Agber Cheik-Ul-Islamoff. Conseillers: Mir Yagoub Mir Mehtieff, Mamed Magueramoff - Monsieur le Prèsident de la Confèrence de la Paix, le 24 août 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 95 251
hədələmək imkanı əldə etmişdir... Ələ keçirdiyi donanma ilə Könüllü ordu öz hərbi hissələrini Azərbaycan sahillərinə gətirib Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinə, hətta bizim paytaxtımız Bakı şəhərinə hücum edə bilər." 856 Məktubda Könüllü ordu təhlükəsi, Böyük Britaniya ilə Azərbaycan arasında münasibətləri, ümumilikdə Cənubi Qafqazda vəziyyəti müzakirə etmək üçün Azərbaycan nümayəndələrinin Baş nazir Lloyd Corc, yaxud elə xarici işlər naziri Balfur tərəfindən qəbul edilməsi xahiş edilirdi. Azərbaycan nümayəndələri, təkcə Balfura deyil, Fransanın Baş naziri Jorj Klemanso və xarici işlər naziri Jan Mari Pişona da onları qəbul etmək barədə müraciət etmişdilər. Lakin hər dəfə İngiltərə və Fransa dövlət başçıları yeni yaranmış respublikaların nümayəndələrini qəbul etməkdən boyun qaçırırdılar. Azərbaycan Nazirlər Şurası sədrinin adına Versaldan Ə.M.Topçubaşovun göndərdiyi hesabatda göstərilirdi ki, Antantanın "əsas nümayəndələri bizimlə birbaşa görüşdən hələlik boyun qaçırırlar. Мən bu barədə cənab Klemanso, cənab Pişon, cənab Balfur və başqalarından xüsusi məktubla xahiş etmişəm. Eyni zamanda bir neçə nəfər bütün bunları onlara dönə-dönə xatırlatmışdır. Cənab Balfurdan (katibi vasitəsi ilə) aldığımız məktubdan belə məlum olur ki, o, çox məşğul olduğundan bizi qəbul etməyə imkanı yoxdur. Buna görə üzr istəyir. Həmin Balfur hər dəfə nümayəndələrdən aldığı, surətləri Sülh konfransına göndərilən məktublara, konfransa təqdim edilən memorandumun nüsxələrinə görə yazılı şəkildə öz təşəkkürünü bildirir. Sülh konfransının katibliyi də həmin qaydada hərəkət edir. Bir sözlə nə isə gözləyirlər..." 857
xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun imzası ilə Könüllü ordunun fəaliyyəti ilə bağlı avqustun 26-da göndərdiyi teleqramı aldılar. Teleqramda ingilislərin müəyyən etdiyi demarkasiya xəttinə Denikinin məhəl qoymadığı, müttəfiqlərin razılığı əsasında Azərbaycana birləşdirilməsi nəzərdə tutulan Dərbənd və bütün Dağıstandan Könüllü ordunun çıxmaq fikrində olmadığı, habelə Xəzər donanması vasitəsi ilə Denikinin öz ordusunu Azərbaycana yaxın ərazilərə daşıdığı göstərilirdi. 858
Bu məlumata uyğun olaraq avqust ayının 29-da Azərbaycan sülh heyəti tam tərkibdə konfransın rəhbərliyinə, 859 Ə.M.Topçubaşov isə sentyabr ayının 9-da yenidən Versal Sülh konfransının sədrinə məktubla müraciət etdi. Məktubda Denikin təhlükəsi ilə bağlı mövcud vəziyyət təsvir edilməklə yanaşı, Denikinin bilavasitə müttəfiqlərdən yardım aldığını nəzərə alaraq, Sülh
856 Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov Britaniyanın xarici işlər naziri A.Balfura məktubu. 10.09.1919. //ARDA f. 970, s.l, i.142, v.92 857
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.59 858
Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Ə.M.Topçubaşova teleqramı. 26.09.1919. //ARDA, 1970, s.3, i.4, v.99
859 La Dèlègation de Paix de l'Azerbaïdjan. Le Prèsident, Ali Mardan Toptchibacheff-Membres: Mamad Hassan Gadjinsky, Agber Cheik-Ul-Islamoff. Conseillers: Mir Yagoub Mir Mehtieff, Mamed Magueramoff - Monsieur le Prèsident de la Confèrence de la Paix, le 24 août 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 71-72
252
konfransının qarşısında üç mühüm tələb qoyulurdu: 1. Könüllü ordu Dağıstan vilayətinə münasibətdə müttəfiq komandanlığının müəyyən etdiyi demarkasiya xəttini pozmamalıdır; 2. Könüllü ordu ən qısa vaxtda Dərbənddən təmizlənməlidir; 3. Könüllü ordunun əlinə keçən Xəzər Donanmasının gəmiləri Azərbaycan hökumətinə qaytarılmalıdır. 860 Ümumilikdə, Könüllü ordu ilə bağlı Azərbaycan nümayəndələrinin Parisdə qarşılaşdığı çətinliklər 1919-cu ilin axırlarına qədər davam etdi. 1919-cu ilin noyabrında Böyük Britaniyanın Baş naziri Lloyd Corcun İngiltərə Parlamentinin İcma palatasındakı çıxışından sonra Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinin tanınmasına doğru meyl başlandı. Kolçak, Denikin və digər rus generallarının yaratdığı hökumətlərin о qədər də möhkəm və etibarlı olmadığını müttəfiqlər hiss etməyə başladılar. 1919-cu ilin yayında Versal Sülh konfransında böyük dövlətlər arasında ziddiyyətlər daha da kəskinləşmişdi. Almaniya ilə sülh müqaviləsinin işlənib hazırlanması, Avstriya-Almaniya, Yaponiya-Almaniya münasibətləri diqqət mərkəzində olduğundan kiçik xalqların problemi demək olar ki, unudulmuşdu. Almaniya ilə imzalanacaq sülh müqaviləsində onun Avstriya ilə birləşmək imkanı nəzərdən qaçırıldığından bu "xətanın" düzəlişinə müttəfiqlər bir aydan artıq vaxt sərf etmişdilər. Paris mətbuatı da bu zaman əsəbləri xeyli dərəcədə gərginləşdirirdi. Müxtəlif mətbuat orqanları tez-tez yazırdılar ki, Almaniya öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməyəcəkdir. Avropa ölkələrində başlanmış iqtisadi böhran, pulun qiymətdən düşməsi və xüsusilə kömür qıtlığı, Fransa və İngiltərədə seçkilərin başlanması, ABŞ-ın Avropa dövlətlərindən və Yaponiyadan narazılıqları Beynəlxalq Sülh konfransına olan marağı xeyli azaltmışdı. Rumıniyanın Macarıstana qəfil hücumu, Konfransın Yuqoslaviyaya vermək istədiyi Fium şəhərinin şair Qabriel d'Annunsio başda olmaqla italyan əsgərləri tərəfindən istila olunması Versal Sülh konfransının nüfuzunu aşağı salmışdı. Hətta yaranmış vəziyyətdə konfransın öz işini dayandırmaq ehtimalı belə meydana çıxmışdı. Konfransın açılışında iştirak edən dövlət başçılarından yalnız Klemanso öz yerində idi. Vilson, Lloyd Corc, Orlando, Tittoni, Lansinq, Makino və digərləri Parisi tərk etmiş, onları ikinci dərəcəli nümayəndələr əvəz etmişdilər. Belə bir şəraitdə ən ziddiyyətli hesab edilən rus məsələsinin müzakirəsini Antanta dövlətləri yubatmağa çalışırdılar. Hətta Paris mətbuatı yazırdı ki, Rusiya və Türkiyə məsələlərini konfrans yaxın vaxtlarda fəaliyyətə başlayacaq, Millətlər Cəmiyyətinin müzakirəsinə vermək fikrindədir. Bütün bunları dərindən müşahidə edən Ə.M.Topçubaşov öz hökumətinə yazırdı:
860
Protestation prèsènte par la Dèlègation Azerbaïdjanienne à Monsieur le Prèsident de la Confèrence de la Paix à Paris, à propos des actions éminemment agressives de l'Armée Volontaire contre la République azerbaïdjanienne. Le 12 septembre 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 103-106 253
"Cəsarətlə demək olar ki, bu konfransı Sülh konfransı adlandırmaq olmaz." 861
Əlbəttə, belə bir fikrin meydana çıxması Sülh konfransının kiçik xalqlara münasibətdə aydın mövqe tutmaması, onların taleyinə biganə münasibəti ilə də bağlı idi. O, göstərirdi: "Onlarla (müttəfiqlərin nümayəndələri ilə - C.H.) apardığımız danışıqlardan, adətən dumanlı təsəvvür ortaya çıxır, ümumi məsələlərdən uzağa gedə bilmirik və konkret suallara (Mir Yaqub Mehdiyevin yanında mən Amerika nümayəndəsi Morqentaudan soruşdum ki, müttəfiqlər bizi tanıyacaqmı?) ümumi cavablar alırıq və yaxud susurlar. Elə bil ki, onlar hər məsələni həll ediblər, ancaq nəzakət xatirinə hər şeyi açıq söyləmirlər. Burada nəzakət məsələsi yoxdur, çox mürəkkəb və dolaşıq bir siyasi vəziyyət yaranıbdır, buna görə də müttəfiqlərin özünün də Rusiyanın və ondan ayrılmış hissələrin gələcəyinə aid müəyyən bir fikri olmasına inanmaq belə olmur." 862
Cəmiyyəti ilk dövrlərdə ümidləri doğrultmurdu. Vilson layihəsi üzrə təsis edilən bu cəmiyyət İngiltərə və Fransa tərəfindən güclü müqavimətə rast gəlməklə yanaşı, Amerika Senatı tərəfindən də çox güclü etiraza səbəb olmuşdu. Vilsonun sevimli övladı hesab edilən "yeni dünya qaydalarının qorunmasına" yönəldilən Millətlər Cəmiyyəti məsələsi ABŞ nümayəndələrinin nəzərdə tutduqlarından fərqli xarakter almışdı. Vilsonun "on dörd maddə"sində nəzərdə tutulan Millətlər Cəmiyyəti İngiltərə və Fransa nümayəndələri tərəfindən bir sıra dəyişikliklər edilməklə təsis edilmişdi. Millətlər Cəmiyyətinin ilk addımlarını nəzərdə tutaraq, Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Hər halda kiçik xalqları xilas etmək üçün yaradılmış bu təşkilat - Millətlər Cəmiyyəti hələlik ölü doğulmuş uşağa bənzəyir, onu kim, necə və nə zaman dirçəldəcək, məlum deyil. Elə bil ki, Fransa, İtaliya və İngiltərə də bunları unudubdur." 863
konfransı tərəfindən tanınmasına nail olmaq Versaldakı Azərbaycan nümayəndələrinin başlıca məqsədləri olduğu üçün, onlar vaxtaşırı bu məramla konfransın rəhbərliyinə müraciət edirdilər. Parisdəki "rus nümayəndə"lərinin fəallaşdığı bir vaxtda avqust ayının 19-da Azərbaycan nümayəndələri yenidən Sülh konfransının sədrinə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasını konfransın gündəliyində qoymaq barədə müraciət etdilər. Müraciətdə Azərbaycan nümayəndələrinə konfransın tribunasından çıxış edib, öz tələblərini vermək, onun müstəqilliyini tanımaq, Azərbaycan xalqının istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsini obyektiv qiymətləndirmək və digər məsələlər öz əksini tapmışdı. Orada göstərilirdi: "Bütün Azərbaycan xalqı öz gələcəyinə dərindən inanır, Millətlər Cəmiyyətinin yüksək himayəsi altında, qonşu xalqlarla sülh və razılıq şəraitində
861 Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.22 862
Yenə orada, v.12 863
Yenə orada, v.13 254
sosial-siyasi həyatda ona müstəqil yaşamağa imkan verən öz maddi və mənəvi gücünə ümid bəsləyir. 864
Antanta ölkələrinə müraciət edilərək göstərilirdi ki, Böyük dövlətlərdən qayğıkeşlik gözləyən Qafqaz Azərbaycanı "Azərbaycan Respublikası" adı ilə tanınacağına inanır. Müraciətin sonunda Azərbaycan nümayəndələri əvvəlki tələblərini bir daha təkrar edir və konfrans tərəfindən, nəinki, tanınacağını, eyni zamanda ilk addımlarını atan respublikanın dünya siyasətini müəyyən edən ölkələr tərəfindən müdafiə ediləcəyini arzulayırdılar. Müraciətə əlavə olaraq bir sıra tarixi, siyasi, etnoqrafik sənədlər, Azərbaycan Respublikasına aid ayrı-ayrı xəritələr də konfransa təqdim edilmişdi. 1919-cu ilin yayında Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndələrinin qarşılaşdığı ciddi məsələlərdən biri də erməni nümayəndəliyi ilə münasibətlər idi. Ermənilər Paris Sülh konfransının onların bütün problemlərini həll edəcəyinə ümid bəslədikləri üçün ona ciddi surətdə hazırlaşmışdılar. Onlar özlərini "böyük müttəfiqlərin kiçik müttəfiqi" 865
hesab edib, Aralıq dənizindən Qara dənizə, Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasına düşmüşdülər. Amerika tarixçisi F.Kazımzadə haqlı olaraq yazırdı ki, Ermənistan, "nəinki, Anadolunun altı vilayətini, eyni zamanda Kilikiyanı da tələb edirdi. Onlar, hətta İran Azərbaycanının bir hissəsini tələb edirdilər, halbuki İran müharibədə iştirak etməmişdi. Onların əsassız iddialarını Paris, London və xüsusilə, Vaşinqton müdafiə edirdi." 866
Məsələn, mətbuatın məlumatına görə, Təbrizdən Aleksandropola gələn Britaniya generalı Biç «Union» mehmanxanasında onun şərəfinə verilən ziyafətdə guya demişdi ki, "Paris sülh konfransının mərkəzi Van olan geniş ərazilərə malik Ermənistanın müstəqilliyini tanıması münasibətilə erməni cəmiyyətini təbrik etməkdən məmnunluq hissi keçirirəm. Sən demə, siz ermənilər dünya mədəniyyətinə və Antantaya əhəmiyyətli dərəcədə xidmət göstərmisiniz və dənizdən-dənizə Ermənistan yaradılması məsələnin yeganə doğru həllidir. Ermənistanın sərhədləri elan olunan zaman bu qonşularınızın təəccübünə səbəb olacaq. Azərbaycan və Gürcüstana gəldikdə general Biç onların müstəqilliyinin Antanta tərəfindən tanınmayacağını bu respublikaların vahid Rusiyanın tərkibinə qatılacağını bildirmişdi." Bu fikirlər "Sakartvelo" qəzetində çıxanda və "Gürcüstan" qəzetində təkrar dərc ediləndə Britaniya komandanlığının nümayəndəsi redaksiyaya gəlib, generalın belə söz demədiyini bildirmiş və təkzib verilməsini tələb etmişdi. Məsələ dəqiqləşdirilən zaman ermənilərin general Biçin sözlərini təhrif etdikləri bəlli olmuş və "Gürcüstan" qəzeti iyul ayının 3-də təkzib verməli olmuşdu. 867
864 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Versal konfransının sədrinə məktubu. 16.09.1919. //ARDA f.970, s.1, i.142, v.49 865 S.Atamian. The Armenian Community. New.York, 1955, p.234 866 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.253 867 Грузия, 1919,3 июля. 255
Dənizdən-dənizə "Böyük Ermənistan" yaratmaq iddiaları Birinci Dünya müharibəsindən sonra, istər Cənubi Qafqazda, istərsə Parisdə və istərsə də bütün Avropa və Amerikada erməni təbliğatının başlıca mövzusuna çevrilmişdi. Belə böyük iddiaların nəticəsi idi ki, ermənilər Parisə bir deyil, iki nümayəndəlik göndərmişdilər. Birincisi milli erməni diasporunun nümayəndəliyi idi ki, ona Qərbdə və xüsusən Fransa siyasi dairələrində yaxşı tanınan Poqos Nubar paşa (Poqos Nubaryan - C.H.) başçılıq edirdi. Milli erməni nümayəndəliyi müttəfiqlərin müəyyən dairələri tərəfindən konfransa çağrılmışdılar. İkincisi isə, Ermənistan Respublikasının nümayəndəliyi idi ki, ona az əvvəl İstanbul konfransında erməni nümayəndə heyətinə başçılıq etmiş, erməni Milli Şurasının sədri Avetik Aqaronyan başçılıq edirdi. Son məqsəddə münasibət eyni olsa da, ilk dövrlərdə ermənilərin iki nümayəndəliyi arasında müxtəlif məsələlərə münasibətdə fikir ayrılıqları var idi. Lakin digər Qafqaz dövlətləri kimi Ermənistanın da adı rəsmi şəkildə konfransa dəvət edilən dövlətlərin siyahısında yox idi. Sülh konfransına dəvət edilən dövlətlərin siyahısında Ermənistanı görməyəndə 1919-cu ilin yanvarında Poqos Nubar paşa prezident Vilsona məktubla müraciət edib müttəfiqlərin işi "uğrunda" minlərlə erməninin öldüyünü xatırlatmışdı. Yanvar ayının 30-da Londonda "Tayms" qəzetinin redaktoruna Poqos Nubarın məktubu dərc edilmişdi. Məktub qəzetin redaktoruna yazılsa da, əslində Antanta dövlətlərinin başçılarına ünvanlanmışdı. Burada göstərilirdi ki, "müttəfiqlərin ümumi işinə görə ölməyə belə hazır olan" ermənilərin konfransa dəvət edilməməsi onların təəccübünə səbəb olmuşdur. Məktubda deyilirdi: "Müttəfiqlərə sədaqətlərinə görə ermənilər böyük əziyyətlər çəkmiş, çoxlu itkilər vermişlər. Müharibənin başlandığı vaxtdan ermənilər bütün cəbhələrdə müttəfiqlərin tərəfində vuruşmuşlar... Lakin bədbəxtlikdən bunu çox az adam bilir. 868
Poqos Nubar az qalırdı ki, Antantanın Yaxın Şərqdəki qələbəsini bütövlükdə ermənilərin adına çıxsın. Bütün bunları xatırlatmaqla o, Sülh konfransında Ermənistana Antantanın bərabər hüquqlu üzvü kimi baxılmasını tələb edirdi. Bundan sonra prezident Vilson erməni nümayəndələrinin konfransa buraxılacağına söz vermiş və bu istiqamətdə çalışacağını bildirmişdi. 1919-cu ilin yanvarın ilk günlərində ingilis diplomatı Q.Nikolson öz gündəliyində qeyd edirdi ki, bu zaman ABŞ Ermənistan üzərində mandat almağa hazırlaşırdı. 869
Yanvar ayının 30-da Onlar Şurasının iclasında Lloyd Corc bildirəndə ki, İngiltərə Türkiyə və Cənubi Qafqazda "əbədi" ordu saxlaya bilməz, bununla ABŞ-a Ermənistana sahib durmağı xatırladırdı. 870 ABŞ prezidenti V.Vilsonun təklifi ilə qərara alındı ki, 868
Armenian Allegations: Myth and Reality. Handbook of Fakts and Dokuments. Washington, 1987, p. 115-116
869 Г.Никольсон. Как делался мир в 1919 г. М., 1945, с. 182 870 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах, Т.2, с.389 256
fevral ayının 28-də ermənilər Onlar Şurasının iclasında "dənizdən dənizə Böyük Ermənistan" yaratmaq proqramları ilə çıxış etsinlər. 871
Ermənistan nümayəndə heyətinin başçısı A.Aqaronyan Onlar Şurasının iclasında geniş ərazi tələbləri və hətta əsaslandırılmamış mənəvi iddialarla çıxış etdi. О dedi: "İrəvan şəhərində öz parlamenti və hökuməti olan Ermənistan Respublikası nümayəndəliyi adından aşağıdakı məlumatları Sülh konfransının diqqətinə çatdırmağı özüm üçün şərəf hesab edirəm. Türkiyə və İranda yaşayan erməniləri nəzərə almadan, 1914-1918-ci illər müharibəsinə qədər Cənubi Qafqaz Rusiyasında təxminən 2 milyon erməni yaşayırdı. Bundan 50 faizi Tiflis, Batum və Bakı kimi böyük şəhərlərdə, milyon və ya milyon yarım nəfəri 2-3 min ildir ki, sıx icmalar halında İrəvan, Qars, Şuşa və Aleksandropolda yaşayıblar. Erməni kilsəsinin başçısı sayılan katoliko Eçmiədzin monastrında oturur." Onlar Şurasının məlumatsızlığından istifadə edərək, Aqaronyan tarixi istədiyi kimi saxtalaşdırıb dedi: "Tatarlar (azərbaycanlılar - C.H.) və kürdlər açıq şəkildə Türkiyə ilə birləşərək bizdən xəbərsiz güc topladılar və bizə mane olmaq üçün hər şeyi etdilər. Bizim dindaşlarımız və əqrəbalarımız sayılan gürcülər bizim tərəfimizdə durmağı lazım bilmədilər. Düşmənlər əhatəsində müttəfiqlərdən vəd olunan yardımı almayan ermənilər Qafqaza can atan türklərin yolunu cəsarətlə bağladılar. Bizim işimiz uğursuz olsa da, lakin biz müttəfiq dövlətlərə inamımızı itirmədik." 872
bəraət qazandırmağa və müttəfiqlərdən "Böyük Ermənistan" planlarına dəstək olmağa cəhd göstərirdi. Ərazi tələblərinə münasibətdə iki erməni nümayəndələri arasında cüzi fikir ayrılığı var idi. Katolikosla sıx əlaqədə olan diasporların nümayəndəsi Kilikiyanı da almaq niyyətində idi. Erməni diasporunun tanınmış nümayəndələrindən biri Loris Melikov sonralar yazırdı ki, S.D.Sazonov da erməniləri Kilikiyaya qarşı iddia irəli sürməyə şövq edirdi. Ola bilsin ki, Sazonov bu fikirdə idi ki, Rusiya tezliklə bərpа olunacaq və Ermənistanla birlikdə Kilikiyanı da alacaqdır. 873 Lakin
Ermənistan Respublikasının nümayəndəsi A.Xatisyan Kilikiyanın adını belə çəkməməyi məsləhət görürdü. Maraqlıdır ki, Massaçusetsdən olan senator, ABŞ-da təcridçiliyin görkəmli nümayəndələrindən biri Henri Kobet Locun Amerika Senatına təqdim etdiyi müstəqil Ermənistan qətnaməsi ilə, ermənilərin Paris Sülh konfransına təqdim etdiyi "Böyük Ermənistan" tələbləri bir-birinin eyni idi. Onlar Şurasında müzakirə zamanı Poqos Nubar paşa hər iki nümayəndəlik arasında ermənilərin razılaşdırılmış aşağıdakı ərazi tələblərini Sülh konfransına təqdim etdi. Bu tələblər heç vaxt ermənilərin yığcam yaşamadığı aşağıdakı əraziləri əhatə
871
Papers Relating of the Foreign Relation of the United States. Paris Peace Conference, vol. IV, 1919, p. 157
872 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace conference. 1919, vol.IV, p.147-149 873
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.256 257
edirdi: 1. Türkiyənin yeddi şərq vilayəti - Van, Bitlis, Diyarbəkir, Xarput, Sivas, Ərzurum və Trabzon; 2.Dörd Kilikiya sancaqlığı - Maraş, Xozan, Cebel Berket və Aleksandretta şəhəri ilə birlikdə Adana; 3.Qafqaz Ermənistanın bütün ərazisi, bütün İrəvan quberniyası, keçmiş Tiflis quberniyasının cənub hissəsi, Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının cənub hissəsi, Qars və Ərdəhan. 874 Ərazi iddialarından əlavə, ermənilər təzminat tələbləri də irəli sürmüşdülər ki, bunun da ümumi məbləği 19130982000 franka bərabər idi. F.Kazımzadənin fikrincə, "bu rəqəm fantastik olsa da, ermənilər onu almağa ümid bəsləyirdilər." 875
Ermənilərin irəli sürdüyü ərazi iddiaları о qədər böyük idi ki, hətta Antantanın qalib üzvü olan dövlətlər belə tələblər irəli sürmürdülər. Bununla razılaşmayan Lloyd Corc bildirir ki, ermənilərin arzuları həddindən artıq çoxdur. Onlar Aralıq dənizindən Qara dənizədək böyük əraziləri bir vaxtlar mövcud olmuş Erməni çarlığına istinad edərək tələb edirlər, lakin təəssüflər olsun ki, bu ərazilərdə ermənilər əhalinin çox az faizini təşkil edirlər. 876
Bir vaxtlar "Daşnaksutyun" partiyasının əsasını qoymuş və Ermənistan baş naziri olmuş O.V.Kaçaznuni ermənilərin şişirdilmiş ərazi planları ilə bağlı 1923-cü ildə yazırdı: "Belə cəfəngiyyat layihə nə erməni hökumətinin, nə də Daşnaksutyun partiyasının rəhbərliyinin ağlına da gəlmirdi. Əksinə, direktivə uyğun olaraq, bizim nümayəndəlik İrəvandan elə də böyük olmayan gücümüzə uyğun tamamilə ağlabatan bir tələblərlə Parisə yollanmışdılar. Nə baş verdi ki, nümayəndəlik "dənizdən-dənizə" tələbini qoydu. Bu qəribə tələblər ağlabatan olmasa da, lakin Parisdə ermənilər bu tələbi irəli sürdülər və bizim nümayəndəlik də koloniyalarda hökm sürən bizə tanış bu əhvali-ruhiyyənin əsirinə çevrildilər... Bundan əlavə göstərilirdi ki, Amerika kiçik Ermənistanın mandatını qəbul etməz, "dənizdən- dənizə" böyük Ermənistan mandatını isə qəbul edər. Beləliklə, ən əsas, ən məsul və ən mühüm məsələlərin həlli zamanı biz öz iradəmizi ifadə etməyib, işlərimizi özümüz anladığımız kimi aparmayıb, öz yolumuzla getməyib başqalarının bizi öz ardınca aparmasına imkan verdik". 877
Erməni daşnakı ilə yanaşı, erməni kommunistin də bu məsələdə mövqeyi xüsusi maraq kəsb edir. Sovet ittifaqının həm siyasi, həm fiziki mənada ən uzunömürlü kommunist liderlərindən olan A.İ.Mikoyan yazırdı: "Erməni şovinistləri hələ də imperialist müttəfiqlərin və general Denikin tör-töküntülərinin köməyinə arxalanaraq, tərkibində yeddi vilayətin yer aldığı Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər tarixi hüdudlarda "Böyük Ermənistan" yaratmaq kimi cinayətkar ideyanın şirin xülyasına ümid bəsləyirlər. Müstəsna qaydada müsəlmanlardan ibarət olan bu ərazidə ermənilərin olmaması onları narahat etmir. "Böyük Ermənistan" ideyasının əhalinin çoxluğuna deyil, onun iradəsinə deyil, imperialist silahına arxalanması Ermənistanı "yadellilərdən",
874
The Armenian Question Before the Peace Conference, p.5 875
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.258 876
İbid, p.259 877
О.В.Качазнуни. Дашнакцутюн больше делать нечего. Баку, 1990, с.44 258
"cinayətkar ünsürlərdən", müsəlmanlardan təmizləmək yolu ilə qurulması təlqin edilir. A.Mikoyanın fikrincə, "belə bir cəhənnəmin" yaradılması ideyası öz agentləri vasitəsi ilə Türkiyəni talamaq istəyən imperialistlərdən qidalanır. 878
hüdudlarında yaranan
yeni respublikaların müzakirələrində erməni
nümayəndəlikləri demək olar ki, iştirak etmirdilər. Onlar bu fikirdə idilər ki, Paris konfransı «hər şeyi aydınlaşdıracaq, hər şeyi həll edəcəkdir." 879 Səsli-küylü Paris bir növ erməni banketini xatırladırdı. Onlar çoxlu iclas və yığıncaqlar keçirir, bura onlarla jurnalisti, yazıçını, senatoru və keçmiş nazirləri dəvət edib ermənilər və Ermənistan haqqında uzun-uzadı nitqlər söyləyirdilər. "Erməni nümayəndələri Vilsonu, Lloyd Corcu və Klemansonu izləyərək, hər dəqiqə onlara Ermənistan qarşısında borclarını xatırladırdılar." 880
Onların bu hərəkətləri Sülh konfransının rəhbərliyində hamını bezdirmişdi və ermənilər getdikcə öz "dostlarını" itirməyə başlamışdılar. Xüsusən, Anadoluda milli hərəkat başladıqdan sonra böyük dövlətlər ermənilərin Türkiyəni bölüşdürmək planlarına bir qədər ehtiyatla yanaşmağa başladılar. Müttəfiqlərin ermənilərdən uzaqlaşmasında onların haqqında əvvəllər bəhs edilən, Sülh konfransına təqdim etdikləri şişirdilmiş tələbləri az rol oynamamışdı. Sülh konfransı keçirilən zaman Parisdə olan erməni müəllifi Loris Melikov etiraf edirdi ki, konfrans açılan zaman ermənilər hamıdan həqiqi qayğıkeşlik görürdülər. Halbuki bu zaman Gürcüstan soyuq qarşılanırdı. Lakin gürcülər tezliklə avropalıları valeh etdilər, özlərini sevdirməyə nail oldular. Əksinə olaraq, ermənilər əvvəlki qayğıkeşlikdən məhrum oldular. Həddindən artıq şişirdilmiş tələblər və onun təqdimat forması ona gətirib çıxardı ki, adamların çoxu onlardan üz döndərdi. 881
Parisdə olan erməni nümayəndələrinin öz ərazilərini, təkcə Türkiyənin hesabına deyil, Azərbaycanın və Gürcüstanın hesabına genişləndirmək niyyətləri hər iki nümayəndəliyin ciddi müqavimətilə qarşılaşırdı. Versaldakı Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ermənilərə qarşı çox vaxt həmrəy çıxış edirdilər. Ərazi tələbləri ilə bağlı ermənilər, təkcə Avropanın siyasi dairələrini deyil, sosialist və sosial-demokrat qüvvələrini də Gürcüstana və Azərbaycana qarşı səfərbərliyə almağa cəhd göstərir, onların mətbuatından öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Bu məqsədlə Avropa sosialist dairələrində məşhur olan Mikael Varandyan II İnternasionala 1919-cu ilin mayında şikayət ərizəsilə müraciət etmişdi ki, guya, gürcülər və azərbaycanlılar dinc erməni əhalisinə zülm edirdilər. Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|