Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I cild
- Cəmil Həsənli
- C.P.Həsənli.
- ISBN: 978-9952-455-00-7
- Giriş
|
1
Diplomatiya Tarixi I cild Baş redaktor: Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri, tarix elmləri namizədi E.M.Məmmədyarov
Redaksiya heyəti: Xarici işlər nazirinin müavini, filologiya elmləri namizədi V.İ.Sadıqov, Xarici İşlər Nazirliyi İnformasiya İdarəsinin rəisi, tarix elmləri namizədi C.Ə.Axundov, Xarici İşlər Nazirliyinin müşavirləri, tarix elmləri namizədi C.M.Vəkilov, tarix elmləri namizədi C.İ.Məmmədov, tarix elmləri namizədi Q.T.Köçərli, filologiya elmləri namizədi A.A.Əliyev 3
Elmi redaktor: tarix elmləri doktoru, professor E.R.İsmayılov Rəyçi:
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin İnformasiya İdarəsinin rəisi, tarix elmləri namizədi C.Ə.Axundov
1920). Bakı, "GARISMA" MMC, 2009, - 576 səh.
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin qərarı ilə "Azərbaycan Respublikasının diplomatiya tarixi" seriyasından hazırlanan birinci kitab Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətini əhatə edir. Tarix elmləri doktoru, professor C.Həsənli tərəfindən yazılmış bu kitabda 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan diplomatiyasının keçdiyi çətin və maraqlı yol araşdırılmışdır. Müəllif Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya və digər ölkələrin çox nadir arxiv sənədlərinə əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətinin maraqlı mənzərəsini yarada bilmişdir. Kitabda istifadə edilən sənəd və materialların bir çoxu ilk dəfə elmi dövriyyəyə gətirilmişdir. Azərbaycan Respublikasında diplomatik xidmətin yaranmasının 90 illiyi ilə bağlı hazırlanmış bu kitabda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici siyasət addımları, Bakının azad edilməsi uğrunda diplomatik mübarizə, qonşu dövlətlərlə münasibətlər, Paris Sülh konfransı tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması haqqında oxuculara geniş məlumat verilir. Kitab beynəlxalq münasibətlər tarixi ilə məşğul olan mütəxəssislər, bu ixtisas üzrə təhsil alan tələbələr və yaxın keçmişimizin diplomatiya tarixi ilə maraqlanan geniş oxucu dairəsi üçün nəzərdə tutulur.
ISBN: 978-9952-455-00-7 © C.P.Həsənli © Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi
4
Dünya tarixindən məlumdur ki, hər millətin dövlətçiliyinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində, beynəlxalq səhnədə mövqe və maraqlarının müdafiəsində diplomatiya xüsusi rola malikdir. Diplomatiya, xarici siyasət vasitəsi kimi, millətin istiqlaliyyətinin bərpа edilməsi, beynəlxalq ictimaiyyətin bərabərhüquqlu üzvü kimi tanınması və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi zamanı daha böyük, fövqəladə əhəmiyyətə malik olur. XX əsrdə Azərbaycan xalqına, onun siyasi xadimlərinə və yaranmaqda olan diplomatiyasına istiqlaliyyət bayrağını qaldırmaq və milli dövlətçiliyin bərqərar olması naminə mürəkkəb regional və beynəlxalq şəraitdə ağır mübarizələr aparmaq iki dəfə nəsib olmuşdur: 1918-1920-ci illərdə və ötən əsrin 80-90-cı illərində. Məlum olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev 1918-1920-ci illərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) tarixinə xüsusi diqqətlə yanaşırdı. Onun fərmanı əsasında Azərbaycan xarici siyasət sənədləri toplusunun hazırlanması ilə yanaşı, ilk dəfə olaraq, AXC dövlətinə aid bütün sənədlər nəşr edilmişdir. Bu əhəmiyyətli işin davamı kimi, Prezident İlham Əliyevin qərarına uyğun olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaranmış milli diplomatiyamızın 90-cı ildönümü ilə bağlı bu il keçiriləcək tədbirlər çərçivəsində müasir Azərbaycan diplomatik xidmətinin günümüzə qədər tarixi haqqında geniş əsərin yazılması və nəşr edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Əsərin Azərbaycan diplomatiyasının 1918-ci ildən 1991-ci ilə qədər tarixinə həsr olunmuş fəsilləri bu dövr üzrə tanınmış mütəxəssis, tarixçi professor Cəmil Həsənli tərəfindən yazılmışdır. Kitabın yazılması prosesində, xarici arxivlərdə əlavə mənbələr tədqiq olunmuş, bir çox yeni, maraqlı faktlar aşkar edilmişdir. 1918-1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması, öz paytaxtı Bakıda və ölkə ərazisində bərqərar olması, dünya dövlətləri tərəfindən tanınması uğrunda birinci milli hökumətin, onu təşkil edən görkəmli dövlət xadimi və diplomatların mübarizəsinə həsr olunmuş fəsillər xüsusi maraqla oxunur. Bu il 28 May - Respublika gününə həsr olunmuş rəsmi qəbuldakı nitqində Prezident İlham Əliyev 91 il əvvəl müsəlman aləmində ilk dəfə demokratik respublika olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) qurulmasını tarixi hadisə kimi qiymətləndirmiş, AXC-nin ömrünün uzun olmadığı və iki ildən sonra respublikanın müəyyən səbəblər üzündən süqut etdiyini təəssüflə vurğulamış, Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövlətinin AXC-nin, onun qurucularının fəaliyyətinə həmişə böyük hörmətlə yanaşdığını, bu tarixin bizə məxsusluğunu və ondan həmişə ibrət dərsi götürməli olduğumuzu bildirmişdir. Müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yalnız 23 ay yaşamasına baxmayaraq, yeni Sovet Azərbaycanının paytaxtı Bakı və suveren ərazisi ilə Sovet İttifaqı tərkibində, formal da olsa, bərabərhüquqlu respublika kimi saxlanılmasını bu dövrün bir nəticəsi kimi qiymətləndirmək olar. 5
Kitabın Azərbaycan diplomatiyasının 1991-ci ildən bu günümüzə kimi tarixinə həsr olunmuş fəsilləri Bakı Dövlət Universitetinin professoru Musa Qasımlı tərəfindən yazılmışdır. Bu mürəkkəb və hadisələrlə dolu dövr üzrə mənbələr kifayət qədər çox olsa da, dövlətin xarici siyasətini və praktiki diplomatiyasını ölkə daxilində və dünyada gedən proseslərlə əlaqədə təhlil etmək çətin vəzifə təşkil edir və bu vəzifə layiqinсə yerinə yetirilmişdir. Bizim çağdaş tariximizi təşkil edən bu dövr ilə 1918-1920-ci illər arasında bir sıra paralellər müşahidə etmək olar, - Sovetlər İttifaqının dağılması ərəfəsində meydana çıxmış münaqişələr, daim regionda mövcud olan güclü xarici təzyiqlər və neft amilinin əhəmiyyəti, Azərbaycana qarşı erməni təcavüzü. Eyni zamanda, təəssüflə qeyd etməliyik ki, 1980-ci illərin sonunda və müstəqilliyin ilk illərində ölkəyə başçılıq edən rəhbərlər zamanın tələbləri səviyyəsində fəaliyyət göstərə bilməmiş, əmələ gələn və getdikcə genişlənən Ermənistan təcavüzünü düzgün qiymətləndirməmiş və zəruri tədbirlər görməmiş, ümumilikdə, ölkənin xarici və daxili siyasətində böyük səhvlərə yol vermişdirlər. Tarix elmində belə bir mülahizə var ki, dahi siyasi şəxsiyyətlər zamanın hökmü ilə tarixi səhnəyə çıxır. Bu gün, on altı il keçəndən sonra tam əminliklə demək olar ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin yeni müstəqil Azərbaycanın rəhbərliyinə gəlməsi belə tarixi əhəmiyyətli hadisələrdən biri olmuşdur. Prezident Heydər Əliyevin hərtərəfli fəaliyyətinin əsas nəticələri olan milli dövlətçiliyin bərpası və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycan ətrafında regionda və dünyada yeni, daha əlverişli strateji reallığın yaranması haqqında məsələlər əsərdə ətraflı şəkildə təhlil edilmişdir. Əsərin son fəsillərində göstərilir ki, Heydər Əliyevin nəhəng fəaliyyətinin nəticələrinə arxalanaraq, Azərbaycan dövləti Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında siyasi, sosial-iqtisadi və hərbi sahələrdə nəzərəçаrpаn tərəqqi əldə edərək, yürütdüyü diplomatiya vasitəsi ilə öz mövcudluğunu və təsirini beynəlxalq səhnədə, о cümlədən beynəlxalq təşkilatlarda xeyli genişləndirmiş və gücləndirmişdir. Bu gün Azərbaycan geniş regionda baş verən strateji siyasi və iqtisadi proseslərin gedişinə təsir göstərməyə qadirdi. Bu gün bütün dünyaya bəllidir ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, ancaq Azərbaycanın beynəlxalq prinsiplərə əsaslanan şərtləri əsasında həll oluna bilər. Sözümü bitirərək, məmnun olduğumu bildirmək istərdim ki, müasir Azərbaycan diplomatiyasının tarixinə həsr olunmuş bu sanballı əsər ölkəmizdə beynəlxalq münasibətlər üzrə get-gedə çoxalan institutlar, fakültələr, araşdırma mərkəzləri və alimlər üçün faydalı tədris, təlim və tədqiqat mənbəyi olacaqdır.
6
Azərbaycan dünyanın qədim ölkələrindən biri olaraq öz coğrafi mövqeyinə, strateji əhəmiyyətinə görə həmişə diqqət mərkəzində olub. Тək şərqdən qərbə uzanan ticarət yolları deyil, tarixin müəyyən məqamlarında böyük imperiyaların, dünya cahangirlərinin dağıdıcı yürüşləri də Azərbaycandan keçirdi. Qafqaz dağlarının ətəklərindən Xəzər dənizinə doğru uzanıb gedən böyük bir ərazidə məskunlaşan azərbaycanlılar hələ antik dövrdən bəri böyük güclərin hədəfinə çevrilmiş, Əhəməni hökmdarlarından qədim Roma legionlarına, Sasani satraplarından ərəb sərkərdələrinə qədər hər kəs gücünü burada sınamağa çalışmışdır. Azərbaycan uzun əsrlər boyu qılınc səsinin səksəkəsi ilə diplomatiya fəlsəfəsinin qovşağında yaşamış və bu tarixi prosesdə qılıncla diplomatiyanın vəhdətini yarada bilmişdir. Əmir Teymurla Şirvanşah İbrahimin diplomatik gedişləri, Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl ilə Sultan Səlimin sətrlərindən qan daman məktubları, Ağqoyunlu Uzun Həsənlə Avropa dövlətləri arasında yazışmalar, Səfəvi dövlətinin geniş beynəlxalq əlaqələri diplomatiya tariximizin ilk kövrək səhifələri idi. 1
Azərbaycan xanlıqları inzibati idarəçilik sistemi, bəlli sərhədləri, nizami ordusu, ictimai münasibətləri tənzimləyən divanı, iqtisadi münasibətləri stimullaşdıran pul vahidi ilə dövlətçilik atributlarını özündə yaşadan hakimiyyət qurumları olmaqla yanaşı, eyni zamanda regionun beynəlxalq münasibətlərinə tədricən daxil olan ayrı-ayrı dövlətlər idi. Xalqların tarixində belə çoxdövlətçilik mərhələsini yaşayan Azərbaycan bu baxımdan dünyada nə birinci, nə də sonuncu idi. Elə həmin dövrdə bir-biri ilə qanlı müharibələr aparan rus knyazlıqlarının birləşdirilməsi prosesi yenicə başa çatdırılmışdı. İtaliya şəhər dövlətləri hələ ki, öz müstəqilliklərini saxlamaq uğrunda silahdan tutmuş diplomatiyanın bütün incəliklərinə qədər istifadə edirdilər. Azərbaycanda 20 xanlıqla eyni vaxtda Almaniyada çoxsaylı kiçik dövlətlərin mövcud olması, sonralar almanların Avropanın güclü bir milləti kimi formalaşmasının qarşısını ala bilmədi. Lakin xanlıqların acı taleyi və ibrətamiz tarixi təcrübəsi bir həqiqət ortaya qoydu ki, coğrafi baxımdan üç böyük imperiyanın arasında yerləşən Azərbaycanın nicatı vətənin bütövlüyündə və xalqın birliyindədir. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Qafqaza ayaq açması Azərbaycanı yenidən diplomatik çəkişmələrin mərkəzinə çevirdi. Gəncə hakimi Cavad xanın general Sisianovun hikkəli məktublarına təmkinli cavabları az sonra onun döyüş meydanlarındakı qəhrəmanlığı kimi diplomatiya tariximizin şərəfli səhifələri idi. Məhz, tariximizin bu məqamının dəqiqləşdirilməsi bir həqiqəti aydın şəkildə ortaya qoyur ki, XIX əsrin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlər tarixinə
1 Bax: Yaqub Mahmudov. Azərbaycan Diplomatiyası. Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələri (XV-XVII yüzilliklər). Bakı, 2006. 7
Rusiya - İran müharibələri kimi daxil olan keşməkeşli hadisələr Rusiya - İran müharibəsi olmazdan daha əvvəl, Rusiya ilə ayrı-ауrı Azərbaycan xanlıqları arasında baş vermiş müharibə idi. İran ordusu hələ döyüşlərə girməzdən əvvəl bu mübarizə Cavad xanın rus ordusuna qarşı sərt dirənişindən keçirdi. Eyni ilə diplomatiya tarixində Rusiya ilə İran arasında imzalanıb, Azərbaycan xalqının taleyində ayrılıq məqamını rəsmiləşdirən 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin Türkmənçay müqavilələrindən daha əvvəl, 1805-ci ildə şuşalı İbrahim xanın imzaladığı Kürəkçay müqaviləsi də var idi. Məhz bu müqavilə bitkin bir diplomatik sənəd olaraq, Qarabağ xanlığının, məhz Azərbaycan dövləti olaraq Rusiya protektoratlığına girməsini özündə ehtiva edirdi. 2 Həm Kürəkçay müqaviləsində, həm də onun hüquqi davamı kimi Mehdiqulu ağanın Qarabağ hakimi təyin edilməsi haqqında 1806-cı ilin imperator fərmanında Rusiya tərəfindən tədricən ilhaq edilən Qarabağda, onun hüdudları, dağı və aranında söhbət yalnız və yalnız etnik kimlik olaraq azərbaycanlılardan, dini mənsubiyyəti olaraq, müsəlmanlardan gedir. 3 XIX əsrin əvvəllərində general Sisianov tərəfindən imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi, "fələk cəlallı" I Aleksandr tərəfindən imzalanmış imperator fərmanı tarixi baxımdan Qarabağın şəriksiz olaraq, azərbaycanlılara məxsusluğunu təsdiq edən ilk tutarlı diplomatik sənədlərdir. Hələ erməni köçü başlamazdan əvvəl, 1823-cü ildə Rusiya idarəçilərinin hazırladığı və əyalətin əhali sayımını özündə ehtiva edən "Qarabağ vilayətinin təsviri" adlı statistik məlumatlar bu bölgənin etnik-dini tərkibi haqqında real mənzərəni aydın şəkildə ortaya qoyurdu. 4 Qarabağ vilayəti haqqında həqiqətlər XIX əsrdə Rusiyanın Qafqaz siyasətini araşdıran bir sıra rus tədqiqatçılarının əsərlərində və dövlət siyasətini müəyyən edən rəsmi nəşrlərdə də təsdiq edimişdir. 5
başlandı. 30 ilə yaxın silahlı müqavimətin ciddi bir nəticə vermədiyini görən ilk Azərbaycan realistləri mübarizənin forma və metodlarını dəyişərək, yüz illərin
2 Трактат между Карабахским ханом и Российской империей о переходе ханства под власть России от 14 мая 1805 года.// Государственный Исторический Архив АР, ф.130, оп.1, д. 14, лл.245-248; Акты Кавказской Археографической Комиссии. Архив Главного Управления Наместника Кавказа. Томь II. Издан под редакциею председателя комиссии А.Д.Берже. Тифлис, 1868, с.705 3 Высочайшая грамота генерал-майора Мехтикули ага от сентября 1806 года.// Акты Кавказской Археографической Комиссии. Архив Главного Управления Наместника Кавказа. Томь III. Издан под редакциею председателя комиссии А.Д.Берже. Тифлис, 1869, с.336-337 4 Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году, по распоряжению глав - ноуправляющего в Грузии Ермолова, действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис, 1866, 415 с. 5 Вах: Гражданское Управление Закавказьем от присоединения Грузии до наместничества Великого Князя Михаила Николаевича. Исторический очерк. Составитель по поручению Военно-Исторического отдела В.Н.Иваненко. Тифлис, 1901, 525 с; В.A.Потто. Кавказская война. Персидская война 1826-1828 гг. Том 3, Тифлис, 1901; Н.И.Шавров. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. СП., 1911
8
ümmət anlayışından yeni əsrin millət düşüncəsinə keçməyin zərurətini ideya istiqaməti olaraq irəli sürdülər. A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov və H.B.Zərdabi kimi mütəfəkkirlər ənənəvi şərq mədrəsəsindən müasir üsuli-cədid məktəblərinə keçməyin zəruriliyini əsaslandırmaqla milli hədəfləri düzgün müəyyənləşdirdilər. Bu böyük mütəfəkkirlərin Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və Ə.M.Topçubaşov kimi ardıcılları, məhz bu ideyanın işığında azərbaycanlıların ümmətdən millətə başlayan tarixi keçidini öz çiyinlərində apara bildilər. Bu ideyanın "milli dirilik" fəlsəfəsi olaraq, bitkin bir baxışlar sisteminə çevrilməsi isə M.Ə.Rəsulzədənin adı ilə bağlıdır. 1918-ci ildə tarix səhnəsinə çıxan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dünyəvi bir dövlət olaraq, islam ümmətçiliyindən türk millətçiliyinə keçidin məntiqi yekunu, millətləşmə əsrində millət olmaq arzularını özündə ehtiva edən "milli dirilik" fəlsəfəsinin tarixi təsdiqi idi. XX əsrin əvvəllərində dünya xalqları içərisində öz millətinin imzasını görməyən və bundan mənəvi sıxıntı keçirən Azərbaycan aydınları ilk imkan düşən kimi, 1918-ci ilin may ayının 28-də Xalq Cümhuriyyətini yaratmaqla diplomatik baxımdan bu imzanı beynəlxalq aləmdə təsdiq etdirə bildilər. Bu mühüm hadisə başlanan cahan hərbində atılan topların səsindən oyanan və gündən-günə kəskinləşən diplomatik çəkişmələrdə dünyanın siyasi xəritəsinin dəyişəcəyinə ümid bəsləyən Azərbaycan xalqının çox böyük tarixi nailiyyəti idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmisi 23 ay yaşadı. Bu, zaman etibarı ilə elə də böyük bir dövrü əhatə etmir. Lakin 23 ay ərzində yaradılan tarix, keçilən yol, atılan diplomatik addımların və görülən böyük işlərin siyasi məzmunu millətin varlığına hopdu. 28 may 1918-ci ildə elan edilmiş istiqlal və həmin istiqlalın simvolu kimi ucaldılmış üç rəngli, ay-ulduzlu bayraq tək XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərini əhatə edən milli mücadilə yolunun məntiqi yekunu olmayıb, həm də gediləcək yolun müəyyənedici ideoloji istiqaməti, milli hədəflərə doğru başlıca inkişaf strategiyası idi. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Xalq Cümhuriyyətinin siyasi-mənəvi varisi olaraq, bərpа edilməsi 1918-1920-ci illərdə seçilən yolun doğruluğunun, aparılan diplomatik mübarizənin əhəmiyyətinin başlıca yekunu idi. 1998-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 80 illiyi ilə bağlı ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı sərəncamda deyilirdi: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin daxilində və xaricində yaranmış gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində böyük iz buraxmışdır. Milliyyətindən, siyasi və dini mənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər hüquqlar verilməsi, dövlət sərhədlərinin müəyyən olunması, Azərbaycan dövlətçiliyi atributlarının qəbul edilməsi, ana dilinin dövlət dili elan olunması Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin yaratmışdır. Demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, hərbi quruculuq sahələrində atılmış addımlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyətini əks etdirən əsas istiqamətlərdir...1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini 9
bərpа edən xalqımız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısamüddətli fəaliyyətinin zəngin ənənələrindən istifadə etmiş və bu tarixi varislik üzərində müstəqil Azərbaycan dövlətini yaratmışdır." 6 Bu qərar Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin bərpası, Xalq Cümhuriyyətinin zəngin irsinin qaldırılması və ona siyasi qiymət verilməsi baxımından mühüm dövlət sənədi oldu. 2008-ci ildə Xalq Cümhuriyyətinin 90 illiyinin dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi ilə bağlı prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncam bu siyasətin məntiqi davamı idi. Sərəncamda bildirilirdi: "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin öz dövlətçilik atributlarını qəbul etməsi, dövlət və hərbi quruculuq, iqtisadiyyat və mədəniyyət, təhsil və səhiyyə sahələrində atdığı addımlar xalqımız üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb etmişdir. Cümhuriyyətin böyük uğurlarından biri Paris Sülh konfransında 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınması olmuşdur". 7 2009-cu ilin may ayının 27-də Respublika Günü münasibətilə keçirilən rəsmi qəbuldakı nitqində Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev Xalq Cümhuriyyətinin tarixdəki rolunu yüksək qiymətləndirərək demişdir: "91 il bundan əvvəl Şərqdə - müsəlman aləmində ilk dəfə olaraq, demokratik respublika yaranmışdır. Bu hadisə tarixi hadisə idi. Çünki ilk növbədə, müsəlman aləmində ilk dəfə olaraq demokratik cümhuriyyət qurulur, digər tərəfdən Azərbaycan xalqı müstəqilliyə qovuşurdu... Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövləti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə, onun qurucularının fəaliyyətinə həmişə hörmətlə yanaşmışdır. Keçən il Xalq Cümhuriyyətinin 90 illik yubileyini Azərbaycanda çox geniş və təntənəli şəkildə qeyd etmişdik. Bu gözəl tarix bu il də geniş şəkildə qeyd edilir. İki il bundan əvvəl imzaladığım sərəncama əsasən, Bakının mərkəzində, İstiqlaliyyət küçəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şərəfinə abidə ucaldılmışdır. Bu tarix bizim tariximizdir və biz tarixdən həmişə ibrət dərsi götürməliyik". 8
müşayiət edilən gərgin diplomatik mübarizə şəraitində yarandı və fəaliyyət göstərdi. İnqilabın dağıtdığı Rusiya imperiyasının 1914-cü il hüdudlarında bərpа edilməsinə göstərilən cəhdlər 1918-1920-ci illərdə gənc Azərbaycan Respublikasından böyük diplomatik bacarıq, dünya siyasətinin dönüş məqamlarından baş çıxarmaq qabiliyyəti tələb edirdi. İki ilin hürriyyət sevdası ilə istiqlal davasının kəsişməsində Azərbaycan diplomatiyası bu mühüm vəzifənin öhdəsindən gələ bildi. Siyasi məzmunda Azərbaycan ideyasını dünyaya təqdim edənlər 1920-ci ildə diplomatik baxımdan bu ideyanın Versal Ali Şurası tərəfindən
6 "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. 30.01.1998.//Azərbaycan, 1998, 31 yanvar 7 "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 90 illik yubileyi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. 15.02.2008.//Azərbaycan, 2008, 17 fevral 8 Azərbaycan, 2009, 28 may 10
beynəlxalq təsdiqlənməsinə nail oldular. Lakin Birinci Dünya müharibəsindən sonra formalaşan yeni geosiyasi proseslər Azərbaycan millətinin bu tarixi nailiyyətdən yetərincə faydalanmasına imkan vermədi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelində ölkə daxilində gedən siyasi proseslərin, məhəlli ziddiyyətlərin nəticəsi kimi deyil, dünya siyasətində baş verən mürəkkəb diplomatik çəkişmələrin nəticəsi kimi süqut etdi. Əslində, 1918-ci ildə Rusiya imperiyası hüdudlarında yaranmış yeni respublikaların, о cümlədən, Azərbaycanın beynəlxalq aləmə çətin inteqrasiya olması, ilk növbədə, Rusiyanın qalib Antantanın üzvü kimi dağılması ilə bağlı idi. Bu səbəbdən də dünya, yaxud onun taleyini müəyyən edən dairələr Rusiyanın dağılmasına və onun xarabalıqları üzərində yaranan yeni dövlətlərin tanınmasına hazır deyildilər. Bir növ Rusiya gözlənilmədən böhrana düşdüyü üçün bolşevizmə müvəqqəti hal kimi baxan müttəfiqlər onun köhnə hüdudlarda bərpa olunacağına ümidlərini itirməmişdilər və ona görə də, Rusiya ilə bağlı bütün məsələlərə son dərəcə ehtiyatla yanaşırdılar. Bu özünü müharibədən sonrakı dünya düzəninin baş memarı hesab edilən və kiçik xalqların dostu sayılan V.Vilsonun 14 sülh prinsipində də açıq şəkildə göstərirdi. Təxminən 70 il sonra SSRİ-nin dağılması nəticəsində Rusiyadan ayrılan 14 respublika 1918-ci ildə hələ ki, V.Vilsonun 14 maddəsində yox idi. Məhz belə bir şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliyinin 1920-ci ildə Versal Ali Şurası tərəfindən de- fakto tanınması 1919-cu ilin payızından etibarən dəyişən siyasi vəziyyətlə yanaşı, Azərbaycan diplomatiyasının mühüm uğuru, onun Paris Sülh konfransındakı say etibari ilə kiçik olan heyətinin böyük qələbəsi idi. Mövcud olduğu dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti nəzərə alınmaqla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini quranlar, onun xarici siyasətini həyata keçirənlər dünyəvi dəyərlərə, demokratik prinsiplərə söykənən çağdaş bir cümhuriyyət yaratmaqla oriyentasiya olaraq, dünya siyasəti və coğrafiyasında azərbaycanlıların yerini müəyyən etdilər. Onlar tək azərbaycanlıların dünyaya baxışını deyil, dünyanın da Azərbaycana baxışlarını dəyişə bildilər. Cümhuriyyətin qurulmasının bir illiyi ilə bağlı Ü.Hacıbəyli 1919-cu ilin may ayının 28-də rəsmi dövlət qəzeti olan "Azərbaycan"da yazırdı: "Bizim vücudumuzu aləmi-mədəniyyət üçün təhlükəli təsəvvür edənlər ilə bir balaca təmas lazım imiş ki, bu fikrin və bu nəzərin sırf yalan və yanlış olduğu meydana çıxsın." 9
Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin təmin edilməsi Xalq Cümhuriyyəti diplomatiyasının çıxış nöqtəsini təşkil etmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, onun diplomatiyasının ən mühüm xidmətlərindən biri Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların milli hüdudlarının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı idi. 1918-1920-ci illərdə respublikanın mübahisəsiz əraziləri 97.297,67 kvadrat kilometr, mübahisəli torpaqlarla birlikdə isə bu ərazilərin ümumi sahəsi
9 Azərbaycan, 1919, 28 may 11
113.895,97 kvadrat kilometr idi. 10 Sovetləşmədən sonra Azərbaycanın əraziləri ciddi şəkildə azalmağa başladı və bu ərazilərin ümumi sahəsi 86,6 min kvadrat kilometrə endirildi. Sovetləşmənin ilk illərində bu ədalətsizliyə dözməyərək, Azərbaycanın tarixi torpaqlarının mərkəzi bolşevik hökuməti tərəfindən Ermənistana verilməsinə qarşı etiraz edən N.Nərimanov V.İ.Leninə yazırdı: "Müsavat hökuməti dövründə mübahisəsiz hesab olunan Azərbaycan əraziləri sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra mübahisə subyekti olmağa başlamışdır. Şübhəsiz ki, xalq bunları görür və narazılığını ifadə edir." 11 Aprel çevrilişindən az sonra, 1920-ci ilin iyulunda Qafqazda nüfuzlu hesab edilən bolşeviklər Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov, RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvləri Mdivani, AK(b)P MK üzvləri Mikoyan və Naneyşvili, XI Ordunun hərbi şurasının üzvləri Vesnik, Levandovski və Mixaylov birlikdə imzalayıb, Moskvaya Rusiya Kommunist (bolşevik) Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə göndərdikləri sənəddə yazırdılar: "Müsavat hökuməti dövründə Qarabağ bütövlükdə Azərbaycanın tərkibində olmuşdur." 12 Azərbaycanın pozulmuş sərhədlərinin bərpа edilməsi və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi istiqamətində diplomatik mübarizənin getdiyi, yaxın tariximizin diplomatik sənədlərdə əks olunmuş həqiqətlərinin təhrif olunmasına meyllərin gücləndiyi müasir dövrdə bu yazışmalar indi də öz siyasi əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasət tarixinin öyrənilməsinə, diplomatik addımlarının araşdırılmasına ilk cəhdlər hələ cümhuriyyətin öz dövründə olmuşdur. Bu baxımdan Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, A.Ziyadxanov, R.Vəkilov, C.Hacıbəyli, Y.V.Çəmənzəminli və digərlərinin nəşr olunmuş kitabça və broşurlarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti ilə bağlı maraqlı məqamlar vardır. 13
mühacirət etmiş cümhuriyyət xadimləri, ayrı-ayrı ziyalıların dünyanın müxtəlif ölkələrində nəşr etdirdikləri əsərlər 1918-1920-ci illərdə həyata keçirilmiş
10 Адрес-календарь Азербайджанской Республики. Под ред. A.М.Ставровского. Баку, 1920. с.50 11 Daha ətraflı məlumat üçün bax: "Azərbaycanda sovet quruculuğunun yekunları" haqqında N.Nərimanovun V.İ.Leninə hesabatı. 15.09.1921.// Rusiya Dövlət Sosial Siyasi Tarix Arxivi (RDSSTA), f.5, s.1, i.1219, v.12; N.Nərimanovun V.İ.Leninə məktubu.// Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi (ARPİİ SPİHDA), f.609, s.1, i.71, v.41; B.Şaxtatinskinin V.İ.Leninə məktubu. 20.09.1920.// Rusiya Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi (RF XSA), f.1, s.51, q. 321a, i.54859, v.6-7 12 Nərimanov, Mdivani, Mikoyan, Naneyşvili, Vesnik, Levandovski və Mixaylovun RK(b)P MK-ya məktubu. 10.07.1920.//ARPİİ SPİHDA, f.1, s.44, i.118, v.25 13 Ə.M.Topçubaşov. Azərbaycanın təşəkkülü. İstanbul, 1918; M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycanın təşkilində müsavat. Bakı, 1920; A.Ziyadxanlı. Azərbaycan. Bakı, 1919; R.Vəkilov. Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranma tarixi.// Azərbaycan, 1919, 28 may; Djeyhoun Bey Hadjibeyli. La premiera Republique musulmane: l'Azerbaidjan. Editions Ernest Leroux, vol. XXXVI, Paris, 1919; Y.V.Çəmənzəminli. Biz kimik və nə istəyirik. Bakı, 1919
12
Azərbaycan diplomatiyasının bir sıra qaranlıq səhifələrini aydınlaşdırmağa imkan verir. 14
1920-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra sovet dövrü tarixşünaslığında 1918-1920-ci illərin hadisələri ideoloji baxımdan araşdırılsa da, xarici siyasət məsələləri ilə bağlı Azərbaycan hökumətinin siyasəti, əsasən, sovet ideologiyasının tələbləri baxımından təqdim edilsə də, xüsusilə, ilk dövrlərdə yazılmış əsərlərdə çoxsaylı sənəd və materiallar dövriyyəyə gətirilmişdir. 15
bir sıra Qərb tədqiqatçılarının da diqqət mərkəzində olmuş, müxtəlif ölkələrdə nəşr olunmuş ayrı-ayrı əsərlərdə 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi xarici siyasət xəttinin işıqlandırılmasına geniş yer verilmişdir. 16
Qərb ölkələri ilə yanaşı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik fəaliyyəti Türkiyə tarixçilərinin də daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Türk
14 M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. İstanbul, 1923; М.Э.Расул-заде. О пантуранизме (В связи с Кавказской проблемой). Париж, 1930; Mir Yaqub. Dünya siyasətində petrol. İstanbul, 1928; Mir - Yacoub. Le probleme du Caucase. Paris, 1933; M.Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı. Berlin, 1938 15 Ю.А.Ратгаузер. Борьба за Советский Азербайджан. Баку, 1929; Его же. Революция и гражданская война в Баку, ч.1. 1917-1918. Баку, 1927; А.Раевский. Английская интервенция и мусаватское правительство. К истории интервенции и контрреволюции в Закавказье. Баку, 1927; Его же. Английские «друзья» и мусаватские «патриоты». Баку, 1927; Его же. Мусаватское правительство на Версальской конференции. Донесения представителей Азербайджанской мусаватской делегации. Баку, 1931; А.Стeклов. Армия Мусаватского Азербайджана. Баку, 1928; И.А.Гусейнов. Баку в захватнических планах английских империалистов в 1918 г.// Труды Азерб. филиала ИМЭЛ. Т. XIII. Баку, 1947; Z.İbrahimov. İngilis - Amerikan müdaxiləçilərinə qarşı Azərbaycan xalqının mübarizəsi. Bakı, 1950; Е.А.Токаржевский. Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане. Баку, 1957; Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции (1919-1920 гг.). М., 1949; А.И.Базиянц. К вопросу о захватнической политике США в Азербайджане (1919-1920).// Уч. зап. ин-та востоковедения. T.XIX. М., 1958 16 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasus (1917-1921). New-York, 1951; W.Allen, P.Muratof. Caucasian Battlefields: A History of the Wars and Turco - Caucasian Border (1828-1921). Cambridge, 1953; R.Pipes. The Formation of the Soviet Union; Communist and Nationalism, 1917-1923. Cambridge, 1964; V.Kolarz. Russia and Her Colonial. London, 1953; I.Spector. The Soviet Union and the Moslem World. 1917-1958; Wash. 1958; N.S.Fatemi. Diplomatic History of Russia. 1917-1923; N.Y.; 1952; A.Bennigsen, E.Wimbush. Moslem National Communism in the Soviet Union: A Revolutionary Strategy for the Colonial World. Chicago, London, 1979; R.Ullman. Anglo-Soviet Relations 1917-1921. London, 1968; L.Fisber. The war for Baku. "Oil Imperialism". Ch.1. London, 1976; R.Suny. The Baku Commune, 1917-1918: Class and Nationalist. Princeton (N.Y.), 1972; T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in Moslem Community. Cambridge, 1985; T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan: А Borderland in Transition. New York, 1995; T.Swietochowski and B.Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, 1999; A.Alstadt. The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Stanford, 1992; R.Teague- Jones. The Spy Who Disappeared: Diary of a Secret Mission to Russian Central Asia in 1918. London, 1990; Peter Hopkirk. On Secret Service East of Constantinople. The Plot to Bring Down the British Empire. John Murray, London, 1994
13
tarixçilərinin əsərlərində Azərbaycan - Türkiyə münasibətləri, Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Osmanlı imperatorluğunun Qafqaz siyasəti, Azərbaycanla bağlı beynəlxalq münasibətlərin bəzi məsələləri, Cənubi Qafqazda və Anadoluda erməni probleminin beynəlxalq tərəfləri ətraflı şəkildə araşdırılmışdır. 17
1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə, onun liderlərinin həyat və fəaliyyətinə böyük maraq yaranmışdır. Bu baxımdan, Azərbaycan hökumətinin xarici siyasət kursunun və diplomatik fəaliyyətinin öyrənilməsi sahəsində ciddi uğurlar əldə edilmiş, dərin elmi tədqiqat xarakteri daşıyan monoqrafik əsərlər nəşr edilmiş, doktorluq və namizədlik dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Bu əsərlər və araşdırmalarda uzun müddət qapalı mövzulardan sayılan Cümhuriyyət tarixinin dərin elmi və siyasi mənzərəsi yaradılmışdır. 18
zamanı memuar ədəbiyyatından da geniş istifadə edilmişdir. Dövrün tanınmış dövlət xadimlərinin, siyasətçilərinin və diplomatlarının müxtəlif illərdə nəşr
17 Kurat A.Nimet. Birinci dünya savaşında Türkiye'de bulunan Alman generallerinin raporları. Ankara, 1966; Yene onun. Türkiye ve Rusiya. Ankara, 1970; H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi. İstanbul, 1975; N.Devlet. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara, 1985; Mim Kemal Öke. Ermeni Meselesi. İstanbul, 1986; A.Süslü. Ruslara göre Ermenilerin yaptıkları mezalim. Ankara, 1987; T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası. Ankara, 1990; Hüsamettin Yıldırım. Rus-Türk-Ermeni Münasebetleri (1914-1918). Ankara, 1990; S.Tansel. Mondros'tan Mudanya'ya kadar. C.I, III, IV, İstanbul, 1991; N.Yücer. Birinci dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı. Ankara, 1996; N.Erdağ (Akgül). Milli mücadile döneminde Kafkas Cümhuriyyetleri ile ilişkiler (1917-1921). Ankara, 1994; S.Kılıç. Ermeni sorunu ve Almaniya – Türk ilişkileri Alman Arşiv Belgelerile. İstanbul, 2003; N. Mazıcı. ABD
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|